Топологик фазолар. Чизикли фазолар

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

589 KB

Ko'chirib olish

Топологик фазолар. Чизикли фазолар Режа: 1 . Топологик фазолар 2 . Чизиқли фазолар

1 . Топологик фазолар. Таъриф. X тўпламнинг қисм тўпламларидан ташкил топган  система X тўпламда топология аниқлайди дейилади, агар а)  система бўш тўплам ва X тўпламни ўзида сақласа; б)  системага тегишли чекли сондаги тўпламлар кесишмаси ҳам  системага тегишли бўлса.  системанинг тўпламлари   ,X топологик фазони нг очиқ тўпламлари дейилади. X топологик фазодаги Xx  нуқта учун бу нуқтани ўзида сақловчи очиқ тўпламга x нуқтанинг атрофи дейилади. Агар X топологик фазонинг ихтиёрий Xxx  21 , нуқталари учун бу нуқталарнинг кесишмайдиган атрофлари мавжуд бўлса, у ҳолда X топологик фазога Хаусдорф фазоси дейилади. X топологик фазонинг қисми бўлган M тўплам учун Xx  нуқта лимит нуқта дейилади, агар бу нуқтанинг ихтиёрий атрофи камида битта M m  нуқтани ўзида сақласа. Таъриф. X топологик фазонинг қисми бўлган M тўплам барча лимит нуқталарини ўзида сақласа, у ҳолда M тўпламга ёпиқ тўплам дейилади. Таъриф. f акслантириш X топологик фазони Y топологик фазога акслантирувчи бирор акслантириш бўлсин. f акслантириш X x 0 нуқтада узлуксиз дейилади, агар   0 x f нуқтанинг исталган U атрофи учун 0x нуқтанинг шундай V атрофи топилиб ,   UVf  муносабат ўринли бўлса. Таъриф. A G   , тўпламлар системаси ва X тўплам учун GUX A  муносабат ўринли бўлса ,  G система X тўпламни коплайди дейилади.

X топологик фазони қисм тўплами M учун бу тўпламни X фазонинг очиқ тўпламларидан иборат исталган қ опламасидан ҳ амиша чекли коплама ажратиб олиш мумкин бўлса , M тўплам X фазони компакт қисм тўплами дейилади. Таъриф. Агар X топологик фазода берилган M тўпламни кесишмайдиган 2 та бўш бўлмаган тўпламлар йи ғ индиси кўринишида ифодалаш мумкин бўлмаса , у ҳолда M тўпламга бо ғ ламли тўплам дейилади. 1 – топшириқ. 1. X тўпламда аниқланган ихтиёрий топологиялар кесишмаси X да аниқланган топология бўлишини исботланг. 2. X тўпламда аниқланган топологиялар бирлашмаси X да топология б ў ла олмаслигини кўрсатинг. (Агар X тўплам камида иккита нуқтадан иборат бўлса) 3. R – ҳақиқий сонлар тўплами бўлиб, унда одатдаги топология аниқланган бўлсин. Бу топология тартибли топология билан устма – уст тушишини исботланг. (Тартибли топология очиқ тўпламлар системаси сифатида } : { a x x  ва } : { x a x  кўринишдаги тўпламлардан иборат топология) 4. A тўплам X топологик фазода зич бўлган тўплам бўлсин, у ҳолда исталган U очиқ тўплам учун U A U   муносабат ўринли бўлишини кўрсатинг. 5.   ,X топологик фазо учун исталган Xx  элементга мос равишда бу нуқтани атрофлари оиласини xu орқали белгилаймиз, у ҳолда қуйидаги тасдиқларни исботланг. 1) Агар xu U  бўлса, у ҳолда Ux  ; 2) Агар xu V U  , бўлса, у ҳолда xu V U   ; 3) Агар xu U  ва V U  бўлса , у ҳолда xu V  ; 4) Агар xu U  бўлса, шундай xu V  элемент топилиб , U V  ва исталган V y учун y u V  ( V – узининг исталган нуқтаси учун атроф бўлади ). 6. 5 – мисолда аниқланган u функция исталган Xx  элементга бирор xu оилани мос қ ўйсин ва 1), 2), 3) шартларни қ аноатлантирсин, у ҳолда

$xu U  X x атрофлар оиласи X  да аниқланган бирор топология бўлишини кўрсатинг. 7. Топологик фазо 1T – фазо дейилади, агар унинг ягона нуқтага эга ихтиёрий қисм тўплами ёпиқ тўплам бўлса. Исталган X тўплам учун шундай  энг кичик топология мавжуд бўлиб   ,X 1T – фазо бўлишини кўрсатинг. 8. Агар X тўплам чексиз тўплам бўлиб ,  энг кичик топология бўлсин . у ҳолда   ,X 1T – фазо бўлишини кўрсатинг. 9.   ,X 1T – фазо бўлсин, у ҳолда бу фазони исталган қисмини лимит нуқталари тўплами ёпиқ тўплам бўлишини кўрсатинг. 10. X – боғламли топологик фазо бўлиб , Y уни боғламли қисми бўлсин. Агар B A Y X   \ бўлиб , А ва В лар ажратилган тўпламлар бўлса, у ҳолда B A тўпламни боғламли эканини кўрсатинг. 11. X ва Y топологик фазолар берилган бўлсин. Y X f  : акслантириш X x 0 нуқтада узлуксиз дейилади, агар  0x f нуқтани ихтиёрий U атрофи учун 0x нуқтанинг шундай V атрофи топилиб ,   U V f  муносабат бажарилса. Y X f  : акслантириш узлуксиз бўлиши учун Y дан олинган ихтиёрий очиқ тўпламнинг асли X фазонинг очиқ тўпламидан иборат бўлиши зарур ва етарли эканини исботланг. 12. Топологик фазони компакт қисми тўплами ёпиқ тўплам бўлишини кўрсатинг. 13. Компакт тўпламнинг узлуксиз акслантиришдаги образи компакт тўплам бўлишини кўрсатинг. 14. X топологик фазонинг компакт қисми бўлган M тўпламни ёпиқ қисм тўплами 1 M яна компакт тўплам бўладими? 15. 3 та элементдан ташкил топган X фазода топология куринг. 16. Боғламли тўпламнинг ёпилмаси боғламли бўлишини кўрсатинг.$

2 . Чизиқли фазолар. Бу мавзуга доир мисолларни ечиш учун талаба чизиқли фазо таърифи, қисм фазо, базис, фактор фазо тушунчалари билан таниш бўлиши керак. 1-мисол. Барча нолга яқинлашувчи кетма – кетликлардан иборат.    0 lim: ,... ,..., , 2 1 0    n n x x x x x C тўпламни карайлик. Бу тўпламда қўшиш ва скаляр сонга кўпайтириш амалларини қуйидагича аниқлаймиз:   ,...,...,, 2211 nn yxyxyxyx    ,...,...,, 21 nxxxx      , R   . У шбу     00limlim 000limlimlim        n nn n n nn nnn n xx yxyx муносабатлардан 0 C y x   ва 0Cx   эканлиги келиб чиқади. Энди юқорида аниқланган йиғинди ва сонга кўпайтириш амаллари учун чизиқли фазо аксиомалари ўринли эканлигини текширамиз. Кетма – кетлик хадлари сонлардан иборат эканлигини назарда тутган ҳолда, қуйидагиларга эга бўламиз. 1. x y y x    ; 2.     z y x z y x      ; 3. Барча хадлар ноллардан иборат кетма - кетлик «нол» элемент, яъни  ролини бажаради, ҳақиқатан ҳам 0 С даги ихтиёрий   ,...,...,, 21 nxxxx  элемент учун   x x x x x n       ,...0 ,...,0 ,021  4. 0 С нинг ҳар қандай   ,...,, 321 xxxx  элементи учун карама – карши элемент   ,...,...,, 21 nxxxx  иборат. 5.     xx     6. x x 1 7.   xxx      8.   yxyx     Таъриф. L чизиқли фазода nxxx ,..., 21 элементлар берилган бўлсин. Агар камида бири нолдан фарқли бўлган n  ...,, 1 сонлар топилиб, ушбу      nn xxx ... 2211 муносабат бажарилса, ,,...,, 21 nxxx элементлар чизиқли боғлиқ дейилади. Акс ҳолда, яъни      nn xxx ... 2211 тенгликдан 0 ... 1    n   эканлиги келиб чиқса nx x ,...,1 элементлар чизиқли боғланмаган (ёки эркли) дейилади. Масалан, амаллар одатдагидек аниқланган },:),({ 21212 RxxxxxR  фазодан олинган  2,1 1  x ва   3,2 2 y векторлар чизиқли боғланмаган, чунки     2211 xx тенглик

       0 3 2 0 2 2 1 2 1     тенгламалар системасига тенг кучли, бу эса фақат 0 21     ечимга эга. 2-мисол. Амаллар одатдагидек аниқланган ] ;0[  C фазода а) б)    t t z t t y t t x cos , sin ,    функциялар чизиқли эрклими? Ечиш. а) Ушбу t t t cos sin2 2 sin  айниятга кўра, 1 ,2 2 1      бўлгани        t y t x 21 бўлади, яъни берилган функциялар чизиқли боғлиқ. б)         tztytx 321 муносабат бажарилсин, яъни барча ] ,0[  t учун 0cossin 321  ttt    тенглик ўринли бўлсин. Хусусан      t t t ,2/ ,0 деб олсак, мос равишда 0,0 2,0 31213         тенгликларни ҳосил қиламиз. Бу ердан эса 0 3 2 1       эканлиги келиб чиқади. Демак, берилган функциялар чизиқли боғланмаган экан. 3-мисол. Ушбу    3,2,1 ... 1 1 ,...1 1 ,1            k n k k k xk векторлар 0 С да эрклими? Ечиш.           3 2 2 2 1 1 x x x бўлсин. У ҳолда 321 ,,    сонлар ушбу чексиз тенгламалар системасини каноатлантиради:      ............................................... 04/13/12/1 03/12/1 321 321       Бу системанинг дастлабки учта тенгламасини қараймиз:       05/14/13/1 04/13/12/1 03/12/1 321 321 321          Ҳосил бўлган уч номаълумли учта тенгламалар системасининг асосий дет e рминанти нолдан фарқли (текширинг). Шу сабабли, система фақат ноль ечимга эга 0 321       . Демак, берилган векторлар чизиқли боғланмаган экан. Таъриф. Агар L чизиқли фазода  n та чизиқли эркли элемент топилиб, ҳар қандай 1n та элемент чизиқли боғланган бўлса, фазо n ўлчамли дейилади. n ўлчамли чизиқли фазодаги ҳар қандай n та элементдан иборат чизиқли эркли система базис дейилади. Агар L чизиқли фазода элементларнинг сони ихтиёрий бўлган чизиқли эркли система мавжуд бўлса, L чексиз ўлчамли дейилади.

Масалан:      RxxxxR nnn :,..., 1 чизиқли фазо n –ўлчамли, чунки      1 ,...,0,0 ,..., 0 ,...,0,1,0 , 0 ,...,0,1 2 1    nl l l векторлар чизиқли эркли ва ҳар қандай та элементдан иборат векторлар системасининг чизиқли боғлиқ эканлигини бевосита текшириш мумкин. 0C фазо эса чексиз ўлчамли бўлади. Ҳақиқатан, бу фазода       ....1,....,0,0 ...................... ..0,...,0,1,0 ......0,...,0,1 21   nl ll элементлар чизиқли эркли системани ташкил қилади. Бунинг учун бу системанинг ихтиёрий чекли қисми kn n n l l l ,..., , 2 1 ларнинг чизиқли эркли эканлигини кўрсатиш мумкин. Б ундан ташкари kn n n    ,..., , 2 1 узгармаслар учун kn kn n n l l x      ... 1 1 элементнинг координаталари мос равишда knnn    ,..., , 21 га тенг бўлади. Таъриф. L чизиқли фазо 0 L унинг қисм тўплами бўлсин. Агар ихтиёрий 0 , L y x  ва ихтиёрий  сон учун 0 0 ва L x L y x     бўлса, 0L фазо L нинг чизиқли қисм фазоси дейилади. 4- мисол. L ҳақиқий сонлардан тузилган барча n – чи тартибли квадрат матрицалар тўплами бўлсин. У ҳолда L матрицаларни кўшиш ва сонга кўпайтиришга нисбатан чизиқли фазо ташкил қилади. Ушбу    0 ... : 22 11 , 0         nn ji a a a tra L a a L тўпламнинг қисм фазо эканлигини кўрсатамиз. Ҳақиқатан ҳам,     0 ; L b b a a ij ij    бўлса,   0 0 0       trb tra b a tr ва   0 0       tra a tr бўлади, яъни 0 L қисм фазо. Агар  1 : '    tra L a L бўлса, 'L қисм фазо бўлмайди, чунки 'L a ва 1   учун   1 traatr   бўлганлиги сабабли 'L a  муносабат бажарилмайди. Таъриф. L ва E чизиқли фазолар, ҳамда EL :  акслантириш берилган бўлсин. Агар 1)  - чизиқли акслантириш, яъни барча L y x  , ва  сонлар учун       yxyx     ,    x x     ; 2)  -биектив яъни   E L   ва     yxyx    бўлса, E ва L фазолар изоморф,  эса улар орасидаги изоморфизм дейилади. 5-мисол. Ҳар қандай иккита n ўлчамли ҳақиқий чизиқли фазолар изоморф бўлади. Ҳақиқатан, L ва E n - ўлчамли фазолар, nl l l ,..., ,2 1 ва '' 2' 1 ,...,, nlll - мос равишда L ва E даги базислар бўлсин. Ушбу

$        n i iin i ii la la 1 ' 1  формула изоморфизмни аниқлайди, чунки Rlbylax n i ii n i ii       ,, 1 1 бўлса       n i n i iiiii laxlbayx 1 1,)(   бўлади. Шу сабабли              n i n i n i iiiiiii yxlblalbayx 1 1 1 ''' )(           x l a l a x n i i i n i i i               1 ' 1 ' , яъни  чизиқли акслантириш бўлади. Тескари акслантиришни эса           n i ii n i ii l a l a 1 1 ' 1  формула аниқлайди, шунинг учун  биективдир. L чизиқли фазо, 0 L унинг қисм фазоси бўлсин. Агар L y x  , элементлар учун 0L y x   бўлса, x ва y ни 0 L га нисбатан эквивалент дейилади ва 0 /L L кўринишда ёзилади.  x - оркали x элементга 0L буйича эквивалент бўлган элементлар оиласини белгилимиз. Киритилган эквивалентлик муносабати узаро кесишмайдиган синфларга бўлади. Барча кўшни синфлар тўплами 0 /L L да кўшиш ва сонга кўпайтириш амаллари қуйидагича киритилади: ] [x ва   y синфлардан биттадан 0x ва 0 y элемент танлаб олиб, ] [x ва ] [y синфларнинг йиғиндиси деб 0 0 y x  ни уз ичига олган синфни атаймиз:   x x x x x n       ,...0 ,...,0 ,0 2 1  E синфнинг x сонга кўпайтмаси деб, 0x ни сақлайдиган синфга айтамиз. Бу амалларнинг танланган элементларга боғлиқ эмаслиги ва чизиқли фазо аксиомаларининг ўринли эканлигини бевосита текшириш мумкин (талабага хавола қиламиз). Ҳосил бўлган 0 \L L чизиқли фазо L нинг 0 L буйича фактор фазоси дейилади. 6-мисол.     0,0, : , 103 x x R x L R L     бўлсин. Агар    3 2 1 3 2 1 , , , , , b b b b a a a a   элементлар олсак, бу элем ентлар бир оилага тегишли бўлиши учун 3 3 1 1 , b a b a   шартнинг бажарилиши зарур ва етарлидир. Демак, а вектор 0 /L L фазонинг қайси синфига тегишли бўлиши 2 а ва 3а га боғлиқ. Яъни      0 0 z z y y тўғри чизиқнинг ҳамма нуқталари бир синфга тегишлидир, ва аксинча, ҳар бир синф 3 R фазода бирор      0 0 z z y y$

тўғри чизиқни аниқлайди. Шунинг учун 0 /L L фазонинг элементлари Ox укка параллел бўлган тўғри чизиқлар деб қараш мумкин. 7-мисол.  1,0 C L  ва       00:1,0 0  xCxL бўлсин. У ҳолда 0 /L L фазо R га изоморфдир. Ҳақиқатан ҳам, агар x ~ y , яъни 0L y x   бўлса,     00 yx  бўлади ва аксинча,    0 0 y x  бўлса, y ~ x бўлади. Демак, кушнилик синфлари ноль нуқтада бир хил қиймат кабул килувчи функциялардан иборат экан:            x x y x C y x . 0 0 : 1,0 0     синфдан  0xtx  узгармас функцияни олиб,     00 ,/: xxRLL    акслантиришни аниқлаймиз. Бу акслантиришнинг изоморфизм эканлигини текширишни талабага хавола қиламиз. 2 – топширик. L тўплам берилган. а) L тўпламга қарашли бўлган ва қарашли бўлмаган элементларига мисол келтиринг; б) L тўпламнинг кўрсатилган амалларга нисбатан чизиқли фазо эканлигини кўрсатинг. в) L даги чизиқли боғланмаган ва чизиқли боғланган системаларга мисол келтириб, L нинг улчамини топиш. г) L нинг қисм фазо бўладиган ва қисм фазо бўлмайдиган қисм тўпламлар ига мисол келтиринг. N L L -нинг элементлари Амаллар 1 n C   n k C x x x x x k n ,...,1 , , ,..., , 2 1       n n n x x x x y x y x y x     ,... , ,..., 2 1 1 1      2 2      ,..., ,..., 21 2211 xxx yxyxyx      3 p     ,..., ,..., 21 2211 xxx yxyxyx      4 G   n nn xxxxx  lim,,...,...,, 21 мавжуд, яъни яқинлашувчи кетма–кетликлар     ,..., ,..., 21 2211 xxx yxyxyx      5 m Чегараланган кетма–кетликлар,     ,..., ,..., 21 2211 xxx yxyxyx      6 nP Даражаси n дан ошмайдиган кўпхадлар n n t a t a a x     ...10             txtx tytxtyx     7   baC , ] , [ b a даги узлуксиз функциялар             txtx tytxtyx     8 ] , [ b a V  b a, даги ўзгариши чегараланган функциялар             txtx tytxtyx    

$9] , [ b a A ] , [ b a даги абсалют узлуксиз функциялар             txtx tytxtyx     10  b a C n , n марта узлуксиз ҳосилага эга функциялар   tx x ty tx y x       11 ] , [ b a M  b a, да аниқланган чегараланган функциялар             txtx tytxtyx     12  b a p,  модулининг p чи даражаси интегралланувчи функциялар 1p             txtx tytxtyx     3–топширик. 1. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?       3 ;2,1,0,3,2,1,1,0,1 Rzyx  2. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?       2 ;4,1,3,2,2,1 Rzyx  3. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?     2 ;,1,1, Ciyix  4. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?    1,0 , , C e t y t t x t   5. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?     ,0 ; 2 cos , cos , sin 2 2 C t t z t t y t t x    6. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?     2 ; ,...0,0,4,3,2 , ,....0,0,0,3,2,1    y x 7. Қуйидаги элементлар кўрсатилган фазода чизиқли боғланганми?     C y x ; ,...0,0,4,0,1 , ,....0,0,1,0,2,1   0 8 .            1 ,2 1,0 , , 2 2 t t t t y t t x функциялар  1,0 M да чизиқли боғланганми? 9 .       1,0, 000  ttytx ва       0\1,0, tttytx  шартларни қаноатлантирувчи камида иккита нуқтада нолдан фарқли x ва y функцияларни  1,0 M да чизиқли боғланмаганлигини кўрсатинг. 10 .  1,0 M дан олинган айнан нолга тенг бўлмаган ихтиёрий узлуксиз ва узилишга эга бўлган функциялар чизиқли боғланганми? 11 .  1,1 С даги қуйидаги функциялар тўплами қисм фазо бўладими? а) монотон функциялар; б) то қ функциялар; в) даражаси n га тенг кўпхадлар; г)  a x  1 шартни қаноатлантирувчи функциялар; д) Липшиц шартини қаноатлантирувчи функциялар, ( яъни       . , 1,1 , , y x M y f x f y x const M f f         ) чизиқли фазо ташкил$

қиладими? 12 . 0 2 , c  нинг, 0c эса c нинг, c эса m нинг қисм фазоси эканлигини кўрсатинг. 13 . n ўлчамли комплекс чизиқли фазони ҳақиқий фазо сифатида карасак, унинг 2 n ўлчамли эканлигини кўрсатинг. 14 .  E L, чизиқли фазолар, E L  :  чизиқли акслантириш бўлсин. а)   } : {       x L x Ker ва     x y L x E y        , : Im тўпламларнинг мос равишда L ва E да қисм фазо эканлигини кўрсатинг. б)  Ker L / ва  Im фазоларнинг изоморфлигини кўрсатинг. 15 . а) ] , [0 b a C L n  бўлсин.   0 :] , [ 0    tx b a C x L n тўпламни қисм фазо эканлигини кўрсатинг. б) 0 /] , [ ] , [ L b a C b a L n n      0/,, LbaCbaL pp  фактор фазони аниқланг.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Саримсаков Т . А . Ҳақиқий ўзгарувчининг функциялари назарияси . Тошкент –1993. 2. Саримсаков Т. А. Функцинал анализ. Тошкент-1991. 3. Колмогоров А. Н. Фомин С. В. Элементы теории функции и функционального анализа. М. Наука . 1989. 4. Треногин В. А. и др. Задачи и упражнения по функциналному анализу. М. Наука. 1989. 5. Очан Ю.С. Сборник задач по математическому анализу. М. 1981. 6. Ражабов Н. Р, Очилов П.И,Носирова Х. Н, Шарипов Ф, Жураев О. Й. Функционал анализ ва интеграл тенгламалар курси буйича лаборатория ишларига доир методик курсатмалар. 1, 2- қисм. Самарканд –1989. 7. Абдукодиров Э, Жураев Ю. Й, Ашурова З. Р. Чизиқли нормаланган фазолар. Самарканд-1990.

O'xshashlar

Метрик фазолар. Тўла метрик фазолар

Қисм фазолар

Метрик фазолар

Метрик фазолар 2

Қўшма фазолар. Чизиқли операторлар