Метрик фазолар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

328 KB

Ko'chirib olish

Метрик фазолар Режа: 1. Метрик фазо, мисоллар. 2. Метрик фазода яқинлашиш, очиқ ва ёпиқ тўпламлар. 3. Тўла метрик фазолар. 4. Такрорлаш учун саволлар. 5. Уйга вазифа.

E орқали бўш бўлмаган тўпламни белгилайлик. E тўпламнинг тартибланган E y x  , элементлари учун манфий бўлинган ) , ( y x  ҳақиқий сон эмас қўйилган бўлиб, бу функция қуйидаги хоссаларни қаноанлантирса: 1) 0 ) , (  y x  тенглик y x бўлгандагина бажарилади; 2) ) , ( ) , ( y x y x    (симметриклик); 3) ) , ( ) , ( ) , ( y z z x y x      (учбурчак аксиомаси); у ҳолда E да ) , ( y x  метрика аниқланган дейилади. ) , (  E жуфтлик метрик фазо дейилиб, E нинг элементлари нуқталар дейилади. 0 ) , (  y x  сони x ва y нуқталар орасидаги масофа дейилади. 1-3 хоссалар метрик фазо аксиомалари дейилади. Ихтиёрий  E  тўпламда тривиал метрикани     y x агар y x агар y x ,0 , ,1 ) , ( кўринишда киритиш мумкин. Демак, ҳар қандай бўш бўлмаган тўпламни метрик фазога айлантириш мумкин. Битта E тўпламнинг ўзаро бир нечта метрикалар киритиши билан бир нечта метрик фазолар ҳосил қилиш мумкин. Мисоллар: 1 0 . R + орқали манфий бўлмаган ҳақиқий сонлар тўпламини белгилайди. n-ўлчовли ,...)2,1 ( n En Евклид фазода   R E E n nх : акслантиришни олайлик: ихтиёрий nE N M  , нуқталар учун MN N M ) , ( . Бу ҳолда 1-3 метрик фазо аксиомаларининг бажарилишини текшириш қийин эмас. Шундай қилиб, исталган ўлчовли евклид фазоси метрик фазо бўлиб, унда метрика скаляр кўпайтма ёки вектор узунлиги ёрдамида киритилади. 2 2 . R 1 – ҳақиқий сонлар тўпламида ёки [a,b] кесмада y x y x  ) , ( метрика киритилади. Бундай мерика 1-3 аксиомаларни қаноатлантиради. 3 0 . n та nx x x ..., , 2 1 тартибланган ҳақиқий сонлар тўпламида

   n k k k x y y x 1 2) ( ) , ((1) масофа киритилса, убндай тўплам n-ўлчовли арифметик евклид фазоси дейилади ва R n деб белгиланади. 1-2 аксиомалар (1) метрика учун осон бажарилади. ) ..., , ( ), ..., , ( ), ..., , ( 2 1 2 1 2 1 n n n z z z z y y y y x x x x    нуқталар учун            n k k k n k k k n k k k y z x y x z 1 2 1 2 1 2 ) ( ) ( ) ( (2) тенгсизликни исботлаш керак. Бунинг учун k k k k k k b y z a x y     , десак, k k k k b a x z    бўлиб, (2) тенгсизлик          n k k n k k n k k k b a b a 1 2 1 2 1 2) ( кўринишга келади. Бу тенгсизликнинг ўринли эканлиги эса Коши – Буняковскийнинг            n k k n k k n k k k b a b a 1 2 1 2 1 тенгсизлигидан келиб чиқади. Чунки   2 1 2 1 2 1 2 11 2 1 2 2              n k kn k kn k kn k kkn k kn k kk b a b b a a b a Демак, (2) тенгсизлик ўринлидир. R n фазода яна бошқача метрикалар киритиш мумкин.    n k k k y x y x 1 1 ) , (  ва kk kn yxyx  10 max),( 

метрикалар киритилса бундай ҳолда берилган арифметик фазо метрик фазоларга айланади. Бу фазоларни мос ҳолда n R1 ва n R0 деб белгиланади. 4 0 . ] , [ b a кесмада узлуксиз бўлган барча функциялар тўплами ] , [ b a C да масофа ] , [ ,) ( ) ( sup ) , ( b a x x g x f g f x     формула ёрдамида киритилади. 5 0 . Ҳақиқий сонлардан тузилган барча      1 2 2 1 ,...), ,... , ( k k n x x x x x барча кетма – кетликлар тўплами      1 2) ( ) , ( k k k x y y x  метрика ёрдамида метрик фазога айланади. Бу фазони 2l орқали белгиланади. 2. Метрик фазода яқинлашиш, очиқ ва ёпиқ тўпламлар. А. ) , (  E метрик фазода x n кетма – кетлик берилган бўлсин. Агар  n да 0 ) , (  x xn  бўлса, бу кетма – кетлик E фазонинг E x элементига (нуқтасига) яқинлашади дейилади ва x xn ёки x xn n  lim орқали белгиланади. x нуқта x n кетма – кетликнинг лимити дейилади. 1-теорема. Ҳар бир яқинлашувчи кетма – кетлик ягона лимитга эга.

Исбот . Айтайлик, y x x x n n   , бўлса. У ҳолда ) , ( ) , ( 0 y x y x n     тенгсизлигидан  n бўлганда 0 ) , (  y x  дир, яъни y y x x n n   , бўлса, у ҳолда ) , ( ) , ( y x y x n n    . Исбот . Ҳар қандай тўрта E u z y x  , , , нуқталар учун ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( u y z x uz y x        (3) тенгсизлиги ўринлидир. Ҳақиқатан ҳам, ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y u uz z x y z z x y x            , ёки ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y u z x uz y x        Бу тенгсизликда y x, лар билан u z, ларнинг ўринларини алмаштириб, (3) тенгсизликни ҳосил қилиш мумкин. Теорема шартига кўра (3) тенгсизлик ёрдамида 0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , (     y y x x uz y x n n n n     ва ) , ( ) , ( y x y x n n    3-теорема . Агар } { nx кетма – кетлик x нуқтага яқинлашса, у ҳолда nx нинг ихтиёрий knx қисм кетма – кетлиги ҳам шу x нуқтага яқинлашади. 4-теорема . x xn ва E x 0 аниқ нуқта бўлча, у ҳолда ) , ( 0x xn  сонлар тўплами чегараланган бўлади. Исбот . ) , ( x xn  - кетма – кетлик чегараланган, M сон билан. Шунинг учун 1 0 0 0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( M x x M x x x x x x n n         

Б. Энди метрик фазода очиқ ва ёпиқ тўпламларнинг тузилиши билан танишамиз. Айтайлик, ) , (  E метрик фазо бўлсин. E x 0 нуқта ва 0r сони учун r x x ) , ( 0  шартни қаноатлантирувчи нуқталар тўплами очиқ шар дейилади ва ) , ( 0 r x B деб белгиланади. Шунга ўхшаш ] , [ 0 r x B ёпиқ шар деб r r x ) , ( 0  шартни қаноатлантирувчи нуқталар тўпламини, ) , ( 0 r s S сфера деб r x x ) , ( 0  шартни қаноатлантирувчи нуқталар тўпламига айтилади. ) , ( 0 x B очиқ шар 0x нуқтанинг  - атрофи дейилади. А тўплам ) , (  E метрик фазода бирор шар ичига жойлашган бўлса, бундай тўплам чегараланган дейилади. Агар A a нуқтанинг А га тегишли  - атрофи мавжуд бўлса, у ҳолда а нуқта А нинг ички нуқтаси дейилади. Тўпламнинг ички нуқталари тўплами, унинг ичи дейилади ва intA ёки A деб белгиланади. Агар А тўпламнинг барча нуқталари унинг ички нуқталари бўлса, у ҳолда бундай тўплам очиқ тўплам дейилади. Демак, очиқ тўплам учун A=intA дир. Масалан , E 1 евклид тўғри чизиғида очиқ тўпламлар (a,b) оралиқлардан ва уларнинг бирлашмаларидан тузилган тўпламлар бўлади. E 2 евклид текислигида очиқ доира, очиқ яримтекислик, содда тўртбурчакнинг ички қисми очиқ тўпламларга мисоллар бўлади. E a нуқтанинг  - атрофи А тўпламга тегишли нуқтани ўз ичига олмаса, яъни     A a B ) , ( бўлса, бундан а нуқта А тўпламнинг ташқи нуқтаси дейилади. E a нуқтанинг ҳар қандай ) , (  a B  -атрофи А тўплам ва унинг СА тўлдирувчиси билан бўш бўлмаган кесишмаларга эга бўлса, бундай а нуқта А тўпламнинг чегаравий нуқтаси дейилади. А тўплам чегаравий нуқталари тўплами бу тўпламнинг чегараси дейилади ва A деб белгиланади. Айтайлик, E M  тўплам ) , (  E метрик фазонинг тўплами бўлсин. M x 0 нуқтанинг ихтиёрий  - атрофи.

) , (  a B учун     M x B ) , ( 0 бўлса, у ҳолда x 0 нуқта М тўпламнинг уриниш нуқтаси дейилади. Агар E x 0 нуқтанинг ихтиёрий атрофида М тўпламнинг x 0 дане фарқли нуқтаси мавжуд бўлса, x 0 нуқта М нинг лимит нуқтаси дейилади. Бу таърифлардан кўринадики, тўпламнинг лимит нуқтаси унинг уриниш нуқтаси ҳам бўлади, лекин бунинг акси ҳамма вақт ҳам ўринли бўлмаслиги мумкин. Масалан : }2{ )1,0(   M тўплам учун b a E    ), , ( метрик фазода {2} нуқта уриниш нуқтаси, лекин лимит нуқта эмас, [0,1] кесманинг барча нуқталари лимит нуқталардир. М тўпламнинг уриниш нуқталари тўплами M ёки ] [M билан белгиланади ва М нинг ёпилмаси дейилади. 6-теорема . Ихтиёрий 2 1, , M M M тўпламлар учун қуйидаги муносабатлар ўринлидир: 1) M M  ; 2) M M  ; 3) агар 2 1 M M  бўлса, у ҳолда 2 1 M M  ; 4) 2 1 M M  = 2 1 M M  . Теореманинг исботини ўқувчига топширамиз. Кўриш мумкинки, метрик фазода М тўпламнинг ёпилмаси учун M M M   int дир. Метрик фазода М тўплам ўз ёпилмасига тенг (яъни M M  ) бўлса, у ҳолда М ёпиқ тўплам дейилади. 7-теорема : а) сони чекли ёпиқ тўпламларнинг йиғиндиси яна ёпиқдир; б) сони ихтиёрий бўлган ёпиқ тўпламларнинг кесишмаси ёпиқдир. Исбот : а) Айтайлик, 2 1,F F ёпиқ тўпламлар бўлсин. У ҳолда 6- теореманинг 4 хоссасига биноан

$2 1 2 1 2 1 F F F F F F     , яъни 2 1 F F  ёпиқдир. б) A F  } { ёпиқ тўпламлар системаси ва х нуқта 2F F  нинг уриниш нуқтаси бўлсин. У ҳолда х нинг ихтиёрий  - атрофида F нинг камида битта x 1 нуқтаси мавжуд ва F x 1 бўлади. Демак, ихтиёрий  учун   F F x  1 , яъни F F F x , 1     -ёпиқ тўплам. 8-теорема . ) , (  E метрик фазода E G  тўпламнинг очиқ бўлиши учун унинг тўлдирувчиси G E F \  тўпламнинг ёпиқ бўлиши зарур ва етарлидир. Исбот . G – очиқ бўлсин, у ҳолда ҳар бир G x нуқта бутунлай G да жойлашган атрофга эга, бу атроф F билан кесишмайди. Бундан равшанки, F нинг бирорта ҳам уриниш нуқтаси G га кирмайди, яъни F ёпиқ тўплам. б) G E F \  ёпиқ бўлсин, у ҳолда G дан олинган ихтиёрий нуқта F билан кесишмайди, демак, G да бутунлай жойлашган атрофга эга, яъни G очиқ тўплам. Натижа .  бўш тўплам ва E фазо ҳам очиқ, ҳам ёпиқ тўпламлардир. 9-теорема . Сони ихтиёрий бўлган очиқ тўпламларнинг бирлашмаси ва сони чекли бўлган очиқ тўпламларнинг кесишмаси очиқ тўпламлар бўлади. Теореманинг исботи қуйидаги        in i i n i G EGx G EGE 1 1 \)$ ), ($\(    тенгликларни назарда тутсак, 7-8 теоремалардан келиб чиқади. ) , (  E метрик фазода E N M  , тўпламлар учун M N  бўлса, M тўплам N тўпламда зич дейилади. Хусусан М тўплам Е да зич, яъни E M  бўлса, у ҳолда М тўплам ҳамма ерда зич тўплам дейилади. Агар М тўплам ҳеч бир шарда зич бўлмаса, у ҳолда М тўплам ҳеч қаерда зич эмас дейилади. Агар ) , (  E метрик фазонинг ҳамма ерида зич бўлган саноқли ёки чекли тўплам мавжуд бўлса, у ҳолда Е сепарабел фазо дейилади.$

Мисоллар : 1 0 . R n арифметик евклид фазоси сепарабел фазодир. Бунда координаталалари рационал сонлардан иборат нуқталари тўплам R n нинг ҳамма ерида зич тўпламдир. 2 0 . ] , [ b a C фазо ҳам сепарабелдир. Дарҳақиқат, коэффициентлари рационал сонлардан иборат ҳамма кўпҳадлар тўплами P r саноқли бўлиб, у ҳамма кўпҳадлар тўплами P да зичдир. P эса ] , [ b a C нинг ҳамма ерида зич тўпламдир. Демак, ] , [ b a C Pr . 3. Тўла метрик фазолар. Математик таҳлил фанидан маълумки, сонли кетма – кетлик яқинлашувчи бўлиши учун Коши шартини қаноатлантириши зарур ва етарлидир. Бу ҳоссани метрик фазоларга татбиқ этамиз. Таъриф . Агар ) , (  E метрик фазода } { nx кетма – кетлик Коши шартини қаноатлантирса, яъни ихтиёрий 0 учун шундай n натурал сон мавжуд бўлиб,   ) , ( m nx x тенгсизлик,   n m n n   , бўлган ҳамма қийматларида бажарилса, у ҳолда } { nx кетма – кетлик фундаментал кетма – кетлик дейилади. Агар ) , (  E фазода ҳар қандай фундаментал кетма – кетлик яқинлашувчи бўлса, у фазо тўла дейилади. Ҳар қандай яқинлашувчи кетма – кетлик фундаментал бўлади. Лекин бунинг акси ҳар доим ҳам ўринли бўлавермайди. Мисоллар . 1 0 . R 1 – евклид фазоси тўла метрик фазодир. 2 0 . n-ўлчовли R n арифметик евклид фазосининг тўла эканлиги R 1 нинг тўла эканлигидан бевосита келиб чиқади. Ҳақиқатан ҳам, айтайлик n p R x } { )( даги фундаментал кетма – кетлик бўлсин. Бу ҳолда ихтиёрий 0 сони учун n сони топиладики 2 1 )( )( ) (    n k qk pk x x

тенгсизлиги   n q n p   , номерлар учун бажарилади. Бу ерда ) ,..., ( )( )(1 )( pn p p x x x  . Ҳар бир n k ,...,2,1 лар учун мос координаталарнинг тегишли тенгсизликларини ҳосил қиламиз: ) ( ) ( q k p k x x  тенгсизлик барча n q p  , қийматлар учун. Демак, } { )(pkx - фундаментал сонли кетма – кетликдир. Айтайлик )( lim pk p k x x   ва ) ,..., , ( 2 1 nx x x x бўлсин. У ҳолда x x p p   )( lim . n R0 ва n R1 фазоларнинг тўлиқлиги шунга ўхшаш исботланади.

O'xshashlar

Метрик фазолар. Тўла метрик фазолар

Метрик фазолар 2

Топологик фазолар. Чизикли фазолар

Қисм фазолар

Қўшма фазолар. Чизиқли операторлар