logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Tasodifiy moqdorlar

Tasodifiy moqdorlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

758.5 KB
Ko'chirib olish
Tasodifiy moqdorlar Reja: 1. Tasodifiy miqdor tushunchasi 2. Diskret tasodifiy miqdorning taqsimot qonuni 3. Taqsimot funksiyasi va uning xossalari 4. Zichlik funksiyasi va uning xossalari 5. Tasodifiy miqdorning sonli xarakteristikalari Ehtimollar nazariyasining muhim tusunchalaridan biri tasodifiy miqdor tushunchasidir.  Tajriba natijasida u yoki bu qiymatni qabul qilishi oldindan ma’lum bo‘lmagan miqdor tasodifiy miqdor deyiladi. Tasodifiy miqdorlar lotin alifbosining bosh harflari X , Y , Z ,…(yoki grek alifbosining kichik harflari  (ksi),  (eta), ζ(dzeta),…) bilan qabul qiladigan qiymatlari esa kichik harflar 1 2 1 2 , , ..., , , ...x x y y ,,... , 2 1 z z bilan belgilanadi. Tasodifiy miqdorlarga misollar keltiramiz: 1) X -tavakkaliga olingan mahsulotlar ichida sifatsizlari soni; 2) Y - n ta o‘q uzilganda nishonga tekkanlari soni; 3) Z -asbobning beto‘htov ishlash vaqti; 4) U -[0,1] kesmadan tavakkaliga tanlangan nuqtaning koordinatalari; 5) V -bir kunda tug‘iladigan chaqaloqlar soni va h.k..  Agar tasodifiy miqdor(t.m.) chekli yoki sanoqli qiymatlar qabul qilsa, bunday t.m. diskret tipdagi t.m. deyiladi.  Agar t.m. qabul qiladigan qiymatlari biror oraliqdan iborat bo‘lsa uzluksiz tipdagi t.m. deyiladi. Demak, diskret t.m. bir-biridan farqli alohida qiymatlarni, uzluksiz t.m. esa biror oraliqdagi ihtiyoriy qiymatlarni qabul qilar ekan. Yuqoridagi X va Y t.m.lar diskret, Z esa uzluksiz t.m. bo‘ladi. Endi t.m.ni qat’iy ta’rifini keltiramiz.   elementar hodisalar fazosida aniqlangan X sonli funksiya t.m. deyiladi, agar har bir  elementar hodisaga X (  ) conni mos qo‘ysa, yani X = X (  ),   . Masalan, tajriba tangani 2 marta tashlashdan iborat bo‘lsin. Elementar hodisalar fazosi 1 2 3 4 1 2 3 4 { , , , }, , , , GG GR RG RR               bo‘ladi. X-gerb chiqishlari soni bo‘lsin, u holda X t.m. qabul qiladigan qiymatlari: X (  1 )=2, X (  2 )=1, X (  3 )=1, X (  4 )=0. Agar  chekli yoki sanoqli bo‘lsa, u holda  da aniqlangan ixtiyoriy funksiya t.m. bo‘ladi. Umuman, X (  ) funksiya shunday bo‘lishi kerakki:  x  R da { : ( ) } A X x     hodisa S  - algebrasiga tegishli bo‘lishi kerak. 2 Diskret tasodifiy miqdorning taqsimot qonuni X -diskret t.m. bo‘lsin. X t.m. 1 2, , ..., , ... n x x x qiymatlarni mos 1 2 , , ..., , ... n p p p ehtimolliklar bilan qabul qilsin: X 1x 2 x … n x … P 1p 2 p … n p … jadval diskret t.m. taqsimot qonuni jadvali deyiladi. Diskret t.m. taqsimot qonunini { }, 1, 2, ..., , ... i i p P X x i n    ko‘rinishda yozish ham qulay. 1 2{ }, { }, ... X x X x   hodisalar birgalikda bo‘lmaganligi uchun ular to‘la gruppani tashkil etadi va ularning ehtimolliklari yig‘indisi birga teng bo‘ladi, ya’ni { } 1 i i i i p P X x      .  X t.m. diskret t.m. deyiladi, agar 1 2 , , ...x x chekli yoki sanoqli to‘plam bo‘lib, { } 0 ( 1, 2, ...) i iP X x p i     va 1 2 ... 1 p p    tenglik o‘rinli bo‘lsa.  X va Y diskret t.m.lar bog‘liqsiz deyiladi, agar { } i iA X x   va { } i jB Y y   hodisalar 1, 2, ..., , 1, 2, ..., i n j m   da bog‘liqsiz bo‘lsa, ya’ni { , } { } { } i j i j P X x Y y P X x P Y y       , . ,   m n 2.1-misol. 10 ta lotoreya biletida 2 tasi yutuqli bo‘lsa, tavakkaliga olingan 3 ta lotoreya biletlari ichida yutuqlilari soni X t.m.ning taqsimot qonunini toping. X t.m.ni qabul qilishi mumkin bo‘lgan qiymatlari 1 2 3 0, 1, 2 x x x    . Bu qiymatlarning mos ehtimolliklari esa 0 32 8 1 310 56 7 { 0} ; 120 15C C p P X C       1 22 8 2 310 56 7 { 1} ; 120 15C C p P X C       2 1 2 8 3 3 108 1 { 2} 120 15 C C p P X C       . X t.m. taqsimot qonunini jadval ko‘rinishida yozamiz: 3 1 7 7 1 1 15 15 15 i i p       3 Taqsimot funksiyasi va uning xossalari Diskret va uzluksiz t.m.lar taqsimotlarini berishning universal usuli ularning taqsimot funksiyalarini berishdir. Taqsimot funksiya F ( x ) orqali belgilanadi.  F ( x ) funksiya X t.m.ning taqsimot funksiyasi  x  R son uchun quyidagicha aniqlanadi: ( ) { } { : ( ) } F x P X x P X x       . (2.3.1) Taqsimot funksiyasi quyidagi xossalarga ega: 1. F ( x ) chegaralangan: 0 ( ) 1 F x   . 2. F ( x ) kamaymaydigan funksiya: agar x 1 < x 2 bo‘lsa, u holda 1 2 ( ) ( )F x F x  . 3. ( ) lim ( ) 0, ( ) lim ( ) 1 x x F F x F F x             . 4. F ( x ) funksiya chapdan uzluksiz: 0 0 0 lim ( ) ( )x x F x F x    . Isboti: 1. Bu xossa (2.3.1) va ehtimollikning xossalaridan kelib chiqadi. X 0 1 2 P 7 15 7 15 1 15 2. 1 2 { }, { } A X x B X x     hodisalarni kiritamiz. Agar x 1 < x 2 bo‘lsa, u holda A B  va ( ) ( )P A P B  , ya’ni 1 2 ( ) ( )P X x P X x    yoki 1 2 ( ) ( )F x F x  . 3. { }X     va { }X    ekanligi va ehtimollikning xossasiga ko‘ra ( ) { } { } 0 F P X P          ( ) { } { } 1 F P X P        . 4. 0 { }, { } n n A X x A X x     hodisalarni kiritamiz. Bu yerda { x n } ketma-ketlik monoton o‘suvchi, 0 nx x  . A n hodisalar ketma-ketligi ham o‘suvchi bo‘lib, n n A A   . U holda ( ) ( ) nP A P A  , ya’ni 0 0 lim ( ) ( )x x F x F x   . ■ Diskret t.m. taqsimot funksiyasi quyidagicha ifodalanadi: ( ) i i x x F x p    . (2.3.2) 2.2-misol. 2.1-misoldagi X t.m. taqsimot funksiyasini topamiz. 1. Agar x  0 bo‘lsa, ( ) { 0} 0F x P X    ; 2. Agar 0< x  1 bo‘lsa, 7 ( ) { 1} { 0} 15 F x P X P X      ; 3. Agar 1< x  2 bo‘lsa, 7 7 14 ( ) { 0} { 1} 15 15 15 F x P X P X        ; 4. Agar x> 2 bo‘lsa, 7 7 1 ( ) { 0} { 1} { 2} 1 15 15 15 F x P X P X P X           . Demak, 0, 0 7 , 0 1 15 ( ) 14 , 1 2 15 1, 2 agar x agar x F x agar x agar x               X 0 1 2 P 7 15 7 15 1 15 F ( x ) taqsimot funksiya grafigi 13-rasmda keltirilgan. 13-rasm.  X t.m. uzluksiz deyiladi, agar uning taqsimot funksiyasi ixtiyoriy nuqtada uzluksiz bo‘lsa. Agar F ( x ) taqsimot funksiya uzluksiz t.m. taqsimot funksiyasi bo‘lsa, taqsimot funksiyaning 1-4 xossalaridan quyidagi natijalarni keltirish mimkin: 1. X t.m.ning [a,b) oraliqda yotuvchi qiymatni qabul qilish ehtimolligi taqsimot funksiyaning shu oraliqdagi orttirmasiga teng:{ } ( ) ( )P a X b F b F a     . (2.3.3) 2. X uzluksiz t . m . ning tayin bitta qiymatni qabul qilishi ehtimolligi nolga teng : { } 0 i P X x   1-natijada [ a,b ], ( a,b ], ( a,b ) oraliqlar uchun ham (2.3.3) tenglik o‘rinli, ya’ni { } { } { } { } ( ) ( )P a X b P a X b P a X b P a X b F b F a              . Masalan, { } { } { } { }P a X b P X a P a X b P a X b           . Isboti. 1. a<b bo‘lgani uchun { } { } { }X b X a a X b       . { }X a  va { }a X b  hodisalar birgalikda bo‘lmagani uchun { } { }P X b P X a     { }P a X b   . { } { } { } ( ) ( )P a X b P X b P X a F b F a         . 2. (2.3.3.) tenglikni [ a,x ) oraliqqa tatbiq etamiz: { } ( ) ( )P a X x F x F a     . F ( x ) funksiya a nuqtada uzluksiz bo‘lgani uchun lim ( ) ( ).x a F x F a   lim { } { } lim ( ) ( ) ( ) ( ) 0x a x a P a X x P X a F x F a F a F a            . ■ 4 Zichlik funksiyasi va uning xossalari Uzluksiz t.m.ni asosiy xarakteristikasi zichlik funksiya hisoblanadi.  Uzluksiz t.m. zichlik funksiyasi deb, shu t.m. taqsimot funksiyasidan olingan birinchi tartibli hosilaga aytiladi. Uzluksiz t.m. zichlik funksiyasi f ( x ) orqali belgilanadi. Demak, &#39; ( ) ( )f x F x  . (2.4.1) Zichlik funksiyasi quyidagi xossalarga ega: 1. f ( x ) funksiya manfiy emas, ya’ni ( ) 0f x  . 2. X uzluksiz t . m . ning [ a , b ] oraliqqa tegishli qiymatni qabul qilishi ehtimolligi zichlik funksiyaning a dan b gacha olingan aniq integralga teng , ya ’ ni { } ( ) b a P a X b f x dx     . 3. Uzluksiz t.m. taqsimot funksiyasi zichlik funksiya orqali quyidagicha ifodalanadi: ( ) ( ) xF x f t dt     . (2.4.2) 4. Zichlik funksiyasidan   dan  gacha olingan xosmas integral birga tengdir ( ) 1f x dx     . Isbotlar: 1. F ( x ) kamaymaydigan funksiya bo‘lgani uchun &#39;( ) 0 F x  , ya’ni ( ) 0f x  . 2. { } ( ) ( )P a X b F b F a     tenglikdan Nyuton-Leybnis formulasiga asosan: &#39; ( ) ( ) ( ) ( )b b a aF b F a F x dx f x dx      . Bu yerdan { } ( ) b a P a X b f x dx     . 3. 2-xossadan foydalanamiz: ( ) { } { } ( ) x F x P X x P X x f t dt            . 4. Agar 2-xossada a  va b deb olsak, u holda muqarrar ( , )X     ga hodisaga ega bo‘lamiz, u holda ( ) { } { } 1f x dx P X P              . ■ 2.3.-misol. X t.m. zichlik funksiyasi 2 ( ) 1 a f x x   tenglik bilan berilgan. O‘zgarmas a parametrni toping. Zichlik funksiyaning 4-xossasiga ko‘ra 2 1 1 a dx x       , ya’ni 2 1 lim lim | 1 1 2 2 d d c d d c c c a dx a arctgx a a x                                     . Demak, 1 a   . 5 Tasodifiy miqdorning sonli xarakteristikalari X diskret t.m. taqsimot qonuni berilgan bo‘lsin: {{ }, 1, 2, ..., , ... i i p P X x i n    }. Matematik kutilma  X t.m. matematik kutilmasi deb, 1 i i i x p    qator yig‘indisiga aytiladi va 1 i i i MX x p     (2.5.1) orqali belgilanadi. Matematik kutilmaning ma’nosi shuki, u t.m. o‘rta qiymatini ifodalaydi. Haqiqatan ham 1 1 i i p     ekanligini hisobga olsak, u holda 1 &#39; 1 1 i i i i i o rtacha i i i x p MX x p x p            .  Uzluksiz t.m. matematik kutilmasi deb ( ) MX x f x dx       (2.5.2) integralga aytiladi. (2.5.2) integral absolut yaqinlashuvchi, ya’ni ( ) x f x dx        bo‘lsa matematik kutilma chekli, aks holda matematik kutilma mavjud emas deyiladi. Matematik kutilmaning xossalari: 1. O‘zgarmas sonning matematik kutilmasi shu sonning o‘ziga teng, ya’ni MC = C. 2. O‘zgarmas ko‘paytuvchini matematik kutilish belgisidan tashqariga chiqarish mumkin, M ( CX )= CMX. 3. Yig‘indining matematik kutilmasi matematik kutilmalar yig‘indisiga teng, M ( X+Y )= MX+MY. 4. Agar X  Y bo‘lsa, M ( X  Y )= MX  MY. Isbotlar: 1. O‘zgarmas C sonni faqat 1 ta qiymatni bir ehtimollik bilan qabul qiluvchi t.m. sifatida qarash mumkin. Shuning uchun MC = C  P { X = C }= C  1= C. 2. C  X diskret t.m. ( 1, ) i C x i n   qiymatlarni ip ehtimolliklar bilan qabul qilsin, u holda 1 1 n n i i i i i i MCX C x p C x p C MX          . 3. X+Y diskret t.m. i i x y  qiymatlarni { , } ij i jp P X x Y y    ehtimolliklar bilan qabul qiladi, u holda ixtiyoriy n va m lar uchun 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ( ) ( ) n m n m n m i j ij i ij j ij i j i j i j n m m n n m i ij i ij i i j j i j j i i j M X Y x y p x p y p x p y p x p y p MX MY                                     Bu yerda 1 m ij i j p p    va 1 n ij j i p p    bo‘ladi. Chunki, 1 1 { ; } { } { } { } { } m m i j i j i i j j X x Y y X x Y y X x X x                , 1 1 1 { } { ; } { ; } m m m i i i j i j ij j j j p P X x P X x Y y P X x Y y p                      . 4. Agar X  Y bo‘lsa, u holda { , } { } { } ij i j i j i jp P X x Y y P X x P Y y p p          va 1 1 1 1 1 1 { , } { } { } . ij i j n m i i i j i j p n m n m i i i j i i i j i j i j p p MXY x y P X x Y y x y P X x P Y y x p y p MX MY                                     ■ Matematik kutilmaning xossalari t.m. uzluksiz bo‘lganda ham hiddi shunga o‘xshash isbotlanadi. Masalan, ( ) ( ) MCX C x f x dx C x f x dx C MX                . 2.4.-misol. X diskret t.m. taqsimot qonuni berilgan bo‘lsa, X t.m.ning matematik kutilmasini toping. X 500 50 10 1 0 P 0.01 0.05 0.1 0.15 0.69 MX =500  0.01+50  0.05+10  0.1+1  0.15+0  0.69=8.65. 2.5.-misol. X uzluksiz t.m. zichlik funksiyasi berilgan 2 0, (0,1) ( ) , (0,1) x f x C x x        . C va MX ni toping. Zichlik funksiyaning 4-xossasiga ko‘ra ( ) 1f x dx     . Demak, 1 3 2 1 0 0 1 | 1, 3 3 3 x C x dx C C C        va 2 0, (0,1) ( ) 3 , (0,1) x f x x x       . Endi matematik kutilmani hisoblaymiz: 1 2 0 3 ( ) 3 4 MX x f x dx x x dx           . Dispersiya  X t.m. dispersiyasi deb, 2 ( )M X MX  ifodaga aytiladi. Dispersiya DX orqali belgilanadi. Demak, 2 ( )DX M X MX   . (2.5.3) Agar X dickret t.m. bo‘lsa, 2 1( ) i i i DX x MX p       , (2.5.4) Agar X uzluksiz t.m. bo‘lsa, 2 ( ) ( ) DX x MX f x dx       (2.5.5) T.m. dispersiyasini hisoblash uchun quyidagi formula qulaydir: DX = MX 2 -( MX ) 2 (2.5.6) Bu formula matematik kutilma xossalari asosida quyidagicha keltirib chiqariladi: 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ( ) ( 2 ( ) ) (2 ) ( ) 2 ( ) ( ) DX M X MX M X XMX MX MX M XMX M MX MX MXMX MX MX MX               Dispersiyaning xossalari: 1. O‘zgarmas sonning dispersiyasi nolga teng DC =0. 2. O‘zgarmas ko‘paytuvchini kvadratga ko‘tarib, dispersiya belgisidan tashqariga chiqarish mumkin, D ( CX )= C 2 DX . 3. Agar X  Y bo‘lsa, D ( X+Y )= DX+DY. Isbotlar: 1. 2 2 ( ) ( ) 0 0 DC M C MC M C C M       . 2. 2 2 2 2 ( ) ( ( )) ( ) ( ( ) )D CX M CX M CX M CX CMX M C X MX        2 2 2 ( ) C M X MX C DX   . 3. (2.5.6.) formulaga ko‘ra 2 2 2 2 2 2 ( ) ( ) ( ( )) 2 ( ) 2 ( )D X Y M X Y M X Y MX MXY MY MX MXMY MY             2 2 2 2 ( ) ( ) 2( ) 2( ) MX MX MY MY MXY MXMY DX DY MXMY MXMY DX DY           ■ 2.6.-misol. X diskret t.m. taqsimot qonuni berilgan: MX va DX ni hisoblaymiz: MX =-1  0.2+0  0.1+1  0.3+2  0.4=0.9, 2 2 2 2 ( 1) 0.2 1 0.3 2 0.4 (0.9) 1.29 DX          .  X t.m. o‘rtacha kvadratik tarqoqligi ( chetlashishi ) deb, dispersiyadan olingan kvadrat ildizga aytiladi: X DX   (2.5.7) Dispersiyaning xossalaridan o‘rtacha kvadratik tarqoqlikning xossalari kelib chiqadi: 1. 0 C   ; 2. CX X C    ; Ba’zi muhim taqsimotlar Binomial taqsimot  X diskret t.m. binomial qonun bo‘yicha taqsimlangan deyiladi, agar u 0,1,2, …n qiymatlarni { } m m n m m np P X m C p q     , (2. 6 .1) ehtimollik bilan qabul qilsa. Bu yerda 0 1, 1 , 0,1, ..., p q p m n      . Binomial qonun bo‘yicha taqsimlangan X diskret t.m. yaqsimot qonuni quyidagi ko‘rinishga ega: X -1 0 1 2 P 0.2 0.1 0.3 0.4 X=m 0 1 2 … m … n { } mp P X m   nq 1 1 1 n nC p q  2 2 2 n nC p q  … m m n m nC p q  … n p Nyuton binomiga asosan 0 ( ) 1n n m m p p q      . Bunday taqsimotni ) , ( p n Bi orqali belgilaymiz. Uning taqsimot funksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 0, 0 ( ) , 0 1, . m m n m n m x agar x F x C p q agar x n agar n x               Endi bu taqsimotning sonli xarakteristikalarini hisoblaymiz. 1 11 0 1 1 1 { } { } n n n n m m n m m m n mn n m m m m MX m P X m m P X m m C p q np C p q                        1 ( ) n np p q np     . 2 2 2 2 0 1 { } ( ) ( ) n n m m n mn m m DX m P X m np m C p q np           | 2 ( 1) m m m m    almashtirish bajaramiz| = 2 2 2 2 2( 1) n m m n m n mn n p C p q        1 1 21 1 ( ) n m m n mn mnp C p q np       2 2 ( 1) ( )n n p np np npq     . Demak, ; MX np DX npq   . Puasson taqsimoti  Agar X t.m. 0,1,2,…m,… qiymatlarni { } ! m a m a e p P X m m      (2.6.2) ehtimolliklar bilan qabul qilsa, u Puasson qonuni bo‘yicha taqsimlangan t.m. deyiladi. Bu yerda a biror musbat son. Puasson qonuni bo‘yicha taqsimlangan X diskret t.m.ning taqsimot qonuni quyidagi ko‘rinishga ega: X=m 0 1 2 … m … { } mp P X m   a e  1! a a e   2 2! a a e   … !m a a e m   … Teylor yoyilmasiga asosan, 0 01 ! m a a a m m m a p e e e m             . Bu taqsimotni ) (a  orqali belgilaymiz. Uning taqsimot funksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 0, 0 ( ) , 0 ! m a m xagar m F x a e agar m x m             Endi bu taqsimotning sonli xarakteristikalarini hisoblaymiz: 1 0 1 1 ! ! ( 1)!m a m m a a a a m m m a e a a MX m e m a e a e e a m m m                           , 1 2 2 2 0 1 2 2 0 0 ! ( 1)! ( 1) ! ! m a m a m m k a k a k k a e a e DX m a a m a m m a e a e a k a a a a a k k                                            Demak, ; MX a DX a   . Geometrik taqsimot  Agar X t.m. 1,2,…m,… qiymatlarni 1 { } m mp P X m q p     (2.6.3) ehtimolliklar bilan qabul qilsa, u geometrik qonuni bo‘yicha taqsimlangan t.m. deyiladi. Bu yerda )1,0( 1    q p . Geometrik qonun bo‘yicha taqsimlangan t.m.larga misol sifatida quyidagilarni olish mumkin: sifatsiz mahsulot chiqqunga qadar tekshirilgan mahsulotlar soni; gerb tomoni tushgunga qadar tashlangan tangalar soni; nishonga tekkunga qadar otilgan o‘qlar soni va hokazo. Geometrik qonun bo‘yicha taqsimlangan X diskret t.m. taqsimot qonuni quyidagi ko‘rinishga ega: X=m 1 2 … m … { } mp P X m   p qp … m q p … 1 1 1 1 1 1 1 m m m m p q p p q p q p               , chunki mp ehtimolliklar geometrik progressiyani tashkil etadi: 2 3 , , , , ...p qp q p q p . Shuning uchun ham (2. 6 .3) taqsimot geometrik taqsimot deyiladi va ) (p Ge orqali belgilanadi. Uning taqsimot funksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 1 0, 1 ( ) , 1m m xagar m F x q p agar m x             Endi bu taqsimotning sonli xarakteristikalarini hisoblaymiz: &#39; &#39; 1 1 1 1 0 2 2 1 1 1 1 , (1 ) m m m m m m q q MX m q p p m q p q p q p p q p p                                    2 2 1 2 2 1 1 1 2 2 2 1 1 1 &#39;&#39; 2 3 2 3 2 2 0 1 ( ( 1) almashtirishni bajaramiz) 1 1 1 ( 1) ( 1) 1 1 2 1 1 2 1 1 . (1 ) m m m m m m m m m m q DX m q p m m m m p m m q p m q p pq m m q p p p pq q q q pq p p q p p p p p p                                                       Demak, 2 1 ; q MX DX p p   . Tekis taqsimot  Agar uzluksiz X t.m. zichlik funksiyasi 1 , agar [ , ], ( ) 0, agar [ , ] x a b f x b a x a b          (2. 6 .4) ko‘rinishda berilgan bo‘lsa, u [a,b] oraliqda tekis taqsimlangan t.m. deyiladi. Bu t.m.ning grafigi 14-rasmda berilgan. [ a , b ] oraliqda tekis taqsimlangan X t.m. ni [ , ] X R a b  ko‘rinishda belgilanadi. [ , ] X R a b  uchun taqsimot funksiyasini topamiz. (2.4.2) formulaga ko‘ra agar a x b   bo‘lsa ( ) x x a a dt t x a F x b a b a b a         , agar x a bo‘lsa, ( ) 0F x  va x b bo‘lsa, ( ) 0 0 1 b a b x a a b dt t F x dt dt b a b a             bo‘ladi. Demak, 0, agar bo&#39;lsa, ( ) , agar bo&#39;lsa, 1, agar bo&#39;lsa, x a x a F x a x b b a b x              F ( x ) taqsimot funksiyaning grafigi 15-rasmda keltirilgan. 14-rasm . 15-rasm .[ , ] X R a b  t.m. uchun MX va DX larni hisoblaymiz: 2 2 2 0 0 , 2( ) 2( ) 2 b a b a b a x x b a a b MX x dx dx x dx b a b a b a                    ; 2 3 3 3 2 1 1 2 3 2 1 ( ) ( ) ( ) . 3( ) 8 8 12 b b a a a b dx a b DX x x b a b a b a a b b a b a                                      Demak, 2 a b MX   , 2 ( ) 12 b a DX   . Ko‘rsatkichli taqsimot  Agar uzluksiz X t.m. zichlik funksiyasi , agar 0, ( ) 0, agar 0 x e x f x x          (2.6.5) ko‘rinishda berilgan bo‘lsa, X t.m. ko‘rsatkichli qonun bo‘yicha taqsimlangan t.m. deyiladi. Bu yerda  biror musbat son.  parametrli ko‘rsatkichli taqsimot ( )E  orqali belgilanadi. Uning grafigi 16-rasmda keltirilgan. 16-rasm. 17-rasm. Taqsimot funksiyasi quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi:1 , agar 0, ( ) 0, agar 0. x e x F x x         Uning grafigi 17-rasmda keltirilgan. Endi ko‘rsatkichli taqsimotning matematik kutilmasi va dispersiyasini hisoblaymiz:0 0 0 0 0 0 lim lim 1 1 lim lim , b b x x x b b b b bx x x b b MX x e dx x e dx xde x e e dx e                                                                2 2 2 2 0 1 ( ) ( ) [bo&#39;laklab integrallash formulasini ikki marta qo&#39;llaymiz] x DX x f x dx MX x e dx                   2 2 2 2 2 2 0 2 1 1 2 1 1 lim . b x x x b x x e e e                                               Demak, agar ( ) X E   bo‘lsa, u holda 1 MX   va 2 1 DX   . Normal taqsimot Normal taqsimot ehtimollar nazariyasida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Normal taqsimotning xususiyati shundan iboratki, u limit taqsimot hisoblanadi. Ya’ni boshqa taqsimotlar ma’lum shartlar ostida bu taqsimotga intiladi. Normal taqsimot amaliyotda eng ko‘p qo‘llaniladigan taqsimotdir.  X uzluksiz t.m. normal qonun bo‘yicha taqsimlangan deyiladi, agar uning zichlik funksiyasi quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘lsa 2 2 ( ) 2 1 ( ) , 2 x a f x e x R         (2.6.6) a va 0  parametrlar bo‘yicha normal taqsimot ( , ) N a  orqali belgilanadi. ( , ) X N a   normal t.m.ning taqsimot funksiyasi 2 2 ( ) 2 1 ( ) . 2 t a x F x e dt           (2. 6 .7) Agar normal taqsimot parametrlari a =0 va 1   bo‘lsa, u standart normal taqsimot deyiladi. Standart normal taqsimotning zichlik funksiyasi quyidagicha ko‘rinishga ega: 2 2 1 ( ) . 2 xx e      Bu funksiya bilan 1.14 paragrafda tanishgan edik(uning grafigi 9-rasmda keltirilgan). Taqsimot funksiyasi 22 1 ( ) 2 t x x e dt        ko‘rinishga ega va u Laplas funksiyasi deyiladi(uning grafigi 10-rasmda keltirilgan). a va  parametrlarni ma’nosini aniqlaymiz. Buning uchun ( , ) X N a   t.m.ning matematik kutilmasi va dispersiyasini hisoblaymiz: 2 2 ( ) 2 1 ( ) =t almashtirish bajaramiz 2 2 x a x a MX x f x dx x e dx                             2 2 2 1 2 ( 2 ) 2 0 2 t t t a a t a e dt te dt e dt a                                   Birinchi integral nolga teng, chunki integral ostidagi funksiya toq, integrallash chegarasi esa nolga nisbatan simmetrikdir. Ikkinchi integral esa Puasson integrali deyiladi, 2 t e dt      . Shunday qilib, a parametr matematik kutilmani bildirar ekan. Dispersiya hisoblashda =t 2x a   almashtirish va bo‘laklab integrallashdan foydalanamiz: 2 2 ( ) 2 2 2 1 ( ) ( ) ( ) 2 x a DX x a f x dx x a e dx                      2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 1 1 2 2 2 2 2 t t t t t e dt t e dt te e dt                                        2 2 2 1 2        . Demak, 2 DX  va  o‘rtacha kvadratik tarqoqlikni bildirar ekan. 18-rasmda a va  larning turli qiymatlarida normal taqsimot grafigining o‘zgarishi tasvirlangan: 18-rasm.( , ) X N a   t.m.ning ( , )  intervalga tushishi ehtimolligini hisoblaymiz. Avvalgi mavzulardan ma’lumki, 2 2 2 ( ) 2 2 1 1 { } ( ) =t 2 2 2 a x a t a x a P X f x dx e dx e dt                                       2 2 2 2 0 0 1 1 . 2 2 a a t t e dt e dt               Laplas funksiyasidan foydalanib((1.14.6) formula), quyidagiga ega bo‘lamiz: 0 0 { } . a a P X                         (2.6.8) Normal taqsimot taqsimot funksiyasini Laplas funksiyasi orqali quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 2 2 ( ) 2 0 0 1 ( ) { } 2 t a x x a a F x e dt P X x                                               0 0  a x 0 1 2 x a          (2. 6 .9) Agar Laplas funksiyasi 22 1 ( ) 2 t x x e dt        bo‘lsa, u holda ( ) x a F x         va (2. 6 .8) formulani quyidagicha yozsa bo‘ladi: { } . a a P X                         (2. 6 .10) Amaliyotda ko‘p hollarda normal t.m.ning a ga nisbatan simmetrik bo‘lgan intervalga tushishi ehtimolligini hisoblashga to‘gri keladi. Uzunligi 2 l bo‘lgan ( - , )a l a l  intervalni olaylik, u holda { } { }P a l X a l P X a l         0 0 0 2 2 1. a l a a l a l l                                        Demak, 0 { } 2 2 1. l l P X a l                     (2. 6 .11) (2.6.11) da 3 l   deb olsak,   0 { 3 } 2 3P X a      bo‘ladi.   0 x  funksiyaning qiymatlari jadvalidan   0 3 0.49865   ni topamiz. U holda { 3 } 0.9973P X a     bo‘ladi. Bundan quyidagi muhim natijaga ega bo‘lamiz: Agar ( , ) X N a   bo‘lsa, u holda uning matematik kutilishidan chetlashishining absolut qiymati o‘rtacha kvadratik tarqoqligining uchlanganidan katta bo‘lmaydi. Bu qoida “ uch sigma qoidasi ” deyiladi(19-rasm). 19-rasm. 2.7.-misol. Detallarni o‘lchash jarayonida 10   mm parametrli normal taqsimotga bo‘ysuvuvchi tasodifiy xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. Bog‘liqsiz 3 marta detalni o‘lchaganda hech bo‘lmasa bitta o‘lchash xatoligining absolut quymati 2 mm dan katta bo‘lmasligi ehtimolligini baholang. (2. 6 .11) formulaga ko‘ra 0 2 { 2} 2 2 0.07926 0.15852. 10 P X a             Bitta tajribada(o‘lchashda) xatolikning 2 mm dan oshishi ehtimolligi { 2} 1 { 2} 0.84148P X a P X a        . Tajribalarimiz bog‘liqsiz bo‘lganligi uchun uchchala tajribada xatolikning 2 mm dan oshishi ehtimolligi 3 0.84148 0.5958  bo‘ladi. Qidirilayotgan ehtimollik 1-0.5958=0.4042. Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 11. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 12. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

O'xshashlar

Tasodifiy miqdorlar. Diskrеt tasodifiy miqdorlar
Tasodifiy miqdorlar
Tasodifiy hodisalar
Uzluksiz tasodifiy miqdorlar
Tasodifiy miqdor dispеrsiyasi