logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Tasodifiy hodisalar

Tasodifiy hodisalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

973.5 KB
Ko'chirib olish
Tasodifiy hodisalar Reja: 1. Ehtimollar nazariyasining predmeti 2. Tasodifiy hodisalar, ularning klassifikatsiyasi 3. Hodisalar ustida amallar 4. Tasodifiy hodisalar. Hodisalar algebrasi 5. Ehtimollikning statistik ta’rifi 6. Bog‘liqsiz tajribalar ketma-ketligi. Bernulli formulasi Ehtimollar nazariyasi “tasodifiy tajribalar”, ya’ni natijasini oldindan aytib bo‘lmaydigan tajribalardagi qonuniyatlatni o‘rganuvchi matematik fandir. Bunda shunday tajribalar qaraladiki, ularni o‘zgarmas (ya’ni, bir xil) shartlar kompleksida hech bo‘lmaganda nazariy ravishda ixtiyoriy sonda takrorlash mumkin, deb hisoblanadi. Bunday tajribalar har birining natijasi tasodifiy hodisa ro‘y berishidan iboratdir. Insoniyat faoliyatining deyarli hamma sohalarida shunday holatlar mavjudki, u yoki bu tajribalarni bir xil sharoitda ko‘p matra takrorlash mumkin bo‘ladi. Ehtimollar nazariyasini sinovdan-sinovga o‘tishida natijalari turlicha bo‘lgan tajribalar qiziqtiradi. Biror tajribada ro‘y berish yoki bermasligini oldindan aytib bo‘lmaydigan hodisalar tasodifiy hodisalar deyiladi. Masalan, tanga tashlash tajribasida har bir tashlashga ikki tasodifiy hodisa mos keladi: tanganing gerb tomoni tushishi yoki tanganing raqam tomoni tushishi. Albatta, bu tajribani bir marta takrorlashda shu ikki tasodifiy hodisalardan faqat bittasigina ro‘y beradi. Tasodifiy hodisalarni biz tabiatda, jamiatda, ilmiy tajribalarda, sport va qimor o‘yinlarida kuzatishimiz mumkin. Umumlashtirib aytish mumkinki, tasodifiyat elementlarisiz rivojlanishni tasavvur qilish qiyindir. Tasodifiyatsiz umuman hayotning va biologik turlarning yuzaga kelishini, insoniyat tarihini, insonlarning ijodiy faoliyatini, sotsial-iqtisodiy tizimlarning rivojlanishini tasavvur etib bo‘lmaydi. Ehtimollar nazariyasi esa aynan mana shunday tasodifiy bog‘liqliklarning matematik modelini tuzish bilan shug‘illanadi. Tasodifiyat insoniyatni doimo qiziqtirib kelgandir. Shu sababli ehtimollar nazariyasi boshqa matematik fanlar kabi amaliyot talablariga mos ravishda rivojlangan. Ehtimollar nazariyasi boshqa matematik fanlardan farqli o‘laroq nisbatan qisqa, ammo o‘ta shijoatlik rivojlanish tarixiga ega. Endi qisqacha tarixiy ma’lumotlarni keltiramiz. Ommaviy tasodifiy hodisalarga mos masalalarni sistematik ravishda o‘rganish va ularga mos matematik apparatning yuzaga kelishi XVII asrga to‘g‘ri keladi. XVII asr boshida, mashhur fizik Galiley fizik o‘lchashlardagi xatoliklarni tasodifiy deb hisoblab, ularni ilmiy tadqiqot qilishga uringan. Shu davrlarda kasallanish, o‘lish, baxtsiz hodisalar statistikasi va shu kabi ommaviy tasodifiy hodisalardagi qonuniyatlarni tahlil qilishga asoslangan sug‘urtalanishning umumiy nazariyasini yaratishga ham urinishlar bo‘lgan. Ammo, ehtimollar nazariyasi matematik ilm sifatida murakkab tasodifiy jarayonlarning o‘rganishdan emas, balki eng sodda qimor o‘yinlarini tahlil qilish natijasida yuzaga kela boshlagan. Shu boisdan ehtimollar nazariyasining paydo bo‘lishi XVII asr ikkinchi yarmiga mos keladi va u Paskal (1623-1662), Ferma (1601-1665) va Gyuygens (1629-1695) kabi olimlarning qimor o‘yinlarini nazariyasidagi tadqiqotlari bilan bog‘liqdir. Ehtimollar nazariyasi rivojidagi katta qadam Yakov Bernulli (1654-1705) ilmiy izlanishlari bilan bog‘liqdir. Unga, ehtimollar nazariyasining eng muhim qonuniyati, deb hisoblanuvchi “katta sonlar qonuni” tegishlidir. Ehtimollar nazariyasi rivojidagi yana bir muhim qadam de Muavr (1667-1754) nomi bilan bog‘liqdir. Bu olim tomonidan normal qonun (yoki normal taqsimot) deb ataluvchi muhim qonuniyat mavjudligi sodda holda asoslanib berildi. Keyinchalik, ma’lum bo‘ldiki, bu qonuniyat ham, ehtimollar nazariyasida muhim rol’ o‘ynar ekan. Bu qonuniyat mavjudligini asoslovchi teoremalar “markaziy limit teoremalar” deb ataladi. Ehtimollar nazariyasi rivojlanishida katta hissa mashhur matematik Laplasga (1749-1827) ham tegishlidir. U birinchi bo‘lib ehtimollar nazariyasi asoslarini qat’iy va sistematik ravishda ta’rifladi, markaziy limit teoremasining bir formasini isbotladi (Muavr-Laplas teoremasi) va ehtimollar nazariyasining bir necha tadbiqlarini keltirdi. Ehtimollar nazariyasi rivojidagi etarlicha darajada oldinga siljish Gauss (1777-1855) nomi bilan bog‘liqdir. U normal qonuniyatga yanada umumiy asos berdi va tajribadan olingan sonli ma’lumotlarni qayta ishlashning muhim usuli – “kichik kvadratlar usuli”ni yaratdi. Puasson (1781- 1840) katta sonlar qonunini umumlashtirdi va ehtimollar nazariyasini o‘q uzish masalalariga qo‘lladi. Uning nomi bilan ehtimollar nazariyasida katta rol’ o‘ynovchi taqsimot qonuni nomlangandir. XVII va XIX asrlar uchun ehtimollar nazariyasining keskin rivojlanishi va u bilan har tomonlama qiziqish xarakterlidir. Keyinchalik ehtimollar nazariyasi rivojiga Rossiya olimlari V.Ya. Bunyakovskiy (1804-1889), P.L. Chebishev (1821-1894), A.A. Markov (1856-1922), A.M. Lyapunov (1857-1918), A.Ya. Xinchin (1894-1959), V.I. Romanovskiy (1879- 1954), A.N. Kolmogorov (1903-1987) va ularning shogirdlari bebaho hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonda butun dunyoga taniqli Sarimsokov (1915-1995) va S.X. Sirojiddinov (1920-1988) larning muhim rollarini alohida ta’kidlab o‘tish joizdir. 2 Tasodifiy hodisalar, ularning klassifikatsiyasi Dastlab ehtimollar nazariyasining asosiy tushunchalaridan biri “tasodifiy hodisa” tushunchasini keltiramiz. Natijasini oldindan aytib bo‘lmaydigan tajriba o‘tkazilayotgan bo‘lsin. Bunday tajribalar ehtimollar nazariyasida tasodifiy deb ataladi.  Tasodifiy hodisa (yoki hodisa) deb, tasodifiy tajriba natijasida ro‘y berishi oldindan aniq bo‘lmagan hodisaga aytiladi. Hodisalar, odatda, lotin alifbosining bosh harflari C, B, A, …lar bilan belgilanadi.  Tajribaning har qanday natijasi elementar hodisa deyiladi va  orqali belgilanadi.  Tajribaning natijasida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha elementar hodisalar to‘plami elementar hodisalar fazosi deyiladi va  orqali belgilanadi. 1-misol. Tajriba nomerlangan kub(o‘yin soqqasi)ni tashlashdan iborat bo‘lsin. U holda tajriba 6 elementar hodisadan hodisalar 6 5 4 3 2 1 , , , , ,       lardan iborat bo‘ladi. i  hodisa tajriba natijasida )6,5,4,3,2,1 ( i i ochko tushishini bildiradi. Bunda elementar hodisalar fazosi: }6,5,4,3,2,1{  .  Tajriba natijasida albatta ro‘y beradigan hodisaga muqarrar hodisa deyiladi. Elementar hodisalar fazosi muqarrar hodisaga misol bo‘la oladi. Aksincha, umuman ro‘y bermaydigan hodisaga mumkin bo‘lmagan hodisa deyiladi va u  orqali belgilanadi. 1.1-misolda keltirilgan tajriba uchun quyidagi hodisalarni kiritamiz: A ={5 raqam tushishi}; B ={juft raqam tushishi}; C ={7 raqam tushishi}; D ={butun raqam tushishi}; Bu yerda A va B hodisalar tasodifiy, C hodisa mumkin bo‘lmagan va D hodisa muqarrar hodisalar bo‘ladi. 3 Hodisalar ustida amallar Tasodifiy hodisalar orasidagi munosabatlarni keltiramiz:  A va B hodisalar yig‘indisi deb, A va B hodisalarning kamida bittasi(ya’ni yoki A , yoki B , yoki A va B birgalikda) ro‘y berishidan iborat B A С   ( B A C   ) hodisaga aytiladi. A va B hodisalar ko‘paytmasi deb, A va B hodisalar ikkilasi ham(ya’ni A va B birgalikda)ro‘y berishidan iborat B A C   ( B A C   )hodisaga aytiladi. A hodisadan B hodisaning ayirmasi deb, A hodisa ro‘y berib, B hodisa ro‘y bermasligidan iborat B A C \  ( B- A C  ) hodisaga aytiladi.  A hodisaga qarama-qarshi A hodisa faqat va faqat A hodisa ro‘y bermaganda ro‘y beradi(ya’ni A hodisa A hodisa ro‘y bermaganda ro‘y beradi). A ni A uchun teskari hodisa deb ham ataladi.  Agar A hodisa ro‘y berishidan B hodisaning ham ro‘y berishi kelib chiqsa A hodisa B hodisani ergashtiradi deyiladi va B A ko‘rinishida yoziladi.  Agar B A va A B  bo‘lsa, u holda A va B hodisalar teng ( teng kuchli ) hodisalar deyiladi va B A  ko‘rinishida yoziladi. 1.2-misol. B A, va C -ixtiyoriy hodisalar bo‘lsin. Bu hodisalar orqali quyidagi hodisalarni ifodalang: D ={uchchala hodisa ro‘y berdi}; E ={bu hodisalarning kamida bittasi ro‘y berdi}; F ={bu hodisalarning birortasi ham ro‘y bermadi}; G ={bu hodisalarning faqat bittasi ro‘y berdi}. Hodisalar ustidagi amallardan foydalanamiz: ) ( C B A D C B A D       ; CBAE  ; C B A F    ; C B A C B A C B A G          . Demak hodisalarni to‘plamlar kabi ham talqin etish mumkin ekan. Belgilash To‘plamlar nazariyasidagi Ehtimollar nazariyasidagi talqini talqini Fazo (asosiy to‘plam) Elementar hodisalar fazosi, muqarrar hodisa   ,  fazo elementlari  elementar hodisa AA , A to‘plam A hodisa B A , B A A va B to‘plamlarning yig‘indisi, birlashmasi A va B hodisalar yig‘indisi ( A va B ning kamida biri ro‘y berishidan iborat hodisa) B A , B A A va B to‘plamlarning kesishmasi A va B hodisalar ko‘paytmasi ( A va B ning birgalikda ro‘y berishidan iborat hodisa) B A\ , B A  A to‘plamdan B to‘plamning ayirmasi A hodisadan B hodisaning ayirmasi( A ning ro‘y berishi, B ning ro‘y bermasligidan iborat hodisa)  Bo‘sh to‘plam Mumkin bo‘lmagan hodisa A A to‘plamga to‘ldiruvchi A hodisaga teskari hodisa( A ning ri’y bermasligidan iborat)   B A ,  BA A va B to‘plamlar kesishmaydi A va B hodisalar birgalikda emas B A A to‘plam B ning qismi A hodisa B ni ergashtiradi B A  A va B to‘plamlar ustma- ust tushadi A va B hodisalar teng kuchli Hodisalar va ular ustidagi amallarni Eyler-Venn diarammalari yordamida tushuntirish(tasavvur qilish) qulay. Hodisalar ustidagi amallarni 1-5 rasmlardagi shakllar kabi tasvirlash mumkin. B A A-B 1-rasm. 2-rasm .A ΩB B A B  A B A 3-rasm. 4-rasm . B A 5-rasm . Hodisalar ustidagi amallar quyidagi xossalarga ega:  A B B A A B B A       , ;  , ) ( C B C A C B A       ;  ) ( ) ( ), ( ) ( C B A C B A C B A C B A           ;  A A A A A A     , ;          A A A A A , , A ;      A A A A , ;      , , A A  ;  B A B A    ;  B A B A    va B A B A    - de Morgan ikkilamchilik prinsipi. 1.3-misol. a) ) ( ) ( B A B A    ifodani soddalashtiring. B Ā A B A B A B Ā Yuqoridagi xossalardan foydalanamiz:A A A A A B B A A B B A B B A A A B A B A                       ) ( ) () ( Dema k, A B A B A     ) () ( ekan. b) B A A B A     formulani isbotlang.                    B A A A A A B A B A B A B A ) ( ) ( ) ( B A A B A A B A A B B A B A A                   ) ( . 4 Tasodifiy hodisalar. Hodisalar algebrasi Ehtimollar nazariyasining asosiy tushunchalarini keltiramiz. Natijasi tasodifiy bo`lgan biror tajriba o`tkazilayotgan bo`lsin.  -tajriba natijasida ro`y berishi mumkin bo`lgan barcha elementar hodisalar to`plami elementar hodisalar fazosi deyiladi; tajribaning natijasi  esa elementar hodisa deyiladi.  Agar  chekli yoki sanoqli to`plam bo`lsa (ya`ni elementlarini natural sonlar yordamida nomerlash mumkin bo`lsa), u holda uning ixtiyoriy qism to`plami A tasodifiy hodisa (yoki hodisa) deyiladi: A   .  to`plamdagi A qism to`plamga tegishli elementar hodisalar A hodisaga qulaylik yaratuvchi hodisalar deyiladi.   to`plam muqarrar hodisa deyiladi.  -bo`sh to`plam mumkin bo`lmagan hodisa deyiladi. S -  ning qism to`plamlaridan tashkil topgan sistema bo`lsin.  Agar 1.   S ,   S ; 2. A  S munosabatdan A  S kelib chiqsa; 3. S A va S B munosabatdan S B A   , S B A   kelib chiqsa S sistema algebra tashkil etadi deyiladi. Ta’kidlash joizki, B A B A    , B A B A    ekanligidan 3 shartdagi S B A   va S B A   munosabatlardan ixtiyoriy bittasini talab qilish yetarlidir. 1.4-misol.  S  ,  sistema algebra tashkil etadi:    ,    ,   ,    . Agar 3 shart o`rniga quyidagilarni talab qilsak ,S An ,...,2,1 n munosabatdan    1n n S A ,     1 n n S A kelib chiqsa S sistema  -algebra deyiladi. Agar  chekli yoki sanoqli bo‘lsa,  -to`plamning barcha qism to`plamlaridan tashkil topgan hodisalar sistemasi algebra tashkil etadi. 5 Ehtimollikning statistik ta’rifi A hodisa n ta bog‘liqsiz tajribalarda n A marta ro‘y bersin. n A son A hodisaning chastotasi, n nA munosabat esa A hodisaning nisbiy chastotasi deyiladi. Nisbiy chastotaning statistik turg‘unlik xossasi deb ataluvchi xossasi mavjud, ya’ni tajribalar soni oshishi bilan nisbiy chastotasi ma’lum qonuniyatga ega bo‘ladi va biror son atrofida tebranib turadi. Misol sifatida tanga tashlash tajribasini olaylik. Tanga A ={Gerb} tomoni bilan tushishi hodisasini qaraylik. Byuffon va K.Pirsonlar tomonidan o‘tkazilgan tajribalar natijasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Tajriba o‘tkazuvchi Tajribalar soni, n Tushgan gerblar soni, n A Nisbiy chastota, n A /n Byuffon 4040 2048 0.5080 K.Pirson 12000 6019 0.5016 K.Pirson 24000 12012 0.5005 Jadvaldan ko‘rinadiki, n ortgani sari n A /n nisbiy chastota  2 1 0.5 ga yaqinlashar ekan.  Agar tajribalar soni etarlicha ko‘p bo‘lsa va shu tajribalarda biror A hodisaning nisbiy chastotasi biror o‘zgarmas son atrofida tebransa, bu songa A hodisaning statistik ehtimolligi deyiladi. A hodisaning ehtimolligi P(A) simvol bilan belgilanadi. Demak, ) ( lim A P n nA n   yoki yetarlicha katta n lar uchun ) (A P n nA  . Statistik ehtimollikning kamchiligi shundan iboratki, bu yerda statistik ehtimollik yagona emas. Masalan, tanga tashlash tajribasida ehtimollik sifatida nafaqat 0.5, balki 0.49 yoki 0.51 ni ham olishimiz mumkin. Ehtimollikni aniq hisoblash uchun katta sondagi tajribalar o‘tkazishni talab qiladi, bu esa amaliyotda ko‘p vaqt va xarajatlarni talab qiladi. Statistik ehtimollik quyidagi xossalarga ega: 1. 1 ) ( 0   A P ; 2. 0 ) (   P ; 3. 1 ) (   P ; 4.  BA bo‘lsa, u holda ) ( ) ( ) ( B P A P B A P    ; Isboti. 1) Ihtiyoriy A hodisaning chastotasi uchun 1 0 0      n n n n A A . Etarlicha katta n lar uchun ) (A P n n A  bo‘lgani uchun 1 ) ( 0   A P bo‘ladi. 2) Mumkin bo‘lmagan hodisa uchun n A =0. 3) Muqarrar hodisaning chastotasi n A = n. 4) Agar  BA bo‘lsa, u holda B A BA n n n    va )()()( BPAP nn nn n nn nn BAP BABABA    . ■ Ehtimollikning klassik ta’rifi  chekli n ta teng imkoniyatli elementar hodisalardan tashkil topgan bo‘lsin.  A hodisaning ehtimolligi deb, A hodisaga qulaylik yaratuvchi elementar hodisalar soni k ning tajribadagi barcha elementar hodisalar soni n ga nisbatiga aytiladi. n k N A N A P    ) ( ) ( ) ( (1.6.1) Klassik ta’rifdan foydalanib, ehtimollik hisoblashda kombinatorika elementlaridan foydalaniladi. Shuning uchun kombinatorikaning ba’zi elementlari keltiramiz. Kombinatirikada qo‘shish va ko‘paytirish qoidasi deb ataluvchi ikki muhim qoida mavjud.} ,..., , { 2 1 na a a A  va } ,..., , { 2 1 mb b b B  chekli to‘plamlar berilgan bo‘lsin.  Qo‘shish qoidasi: agar A to‘plam elementlari soni n va B to‘plam elementlari soni m bo‘lib,  B A ( A va B to‘plamlar kesishmaydigan) bo‘lsa, u holda B A to‘plam elementlari soni n+m bo‘ladi.  Ko‘paytirish qoidasi: A va B to‘plamlardan tuzilgan barcha ) , ( j ib a juftliklar to‘plami } ,1 , ,1 :) , {( m j n i b a C j i    ning elementlari soni n  m bo‘ladi. n ta elementdan m ( n m  0 )tadan tanlashda ikkita sxema mavjud: qaytarilmaydigan va qaytariladigan tanlashlar. Birinchi sxemada olingan elementlar qayta olinmaydi(orqaga qaytarilmaydi), ikkinchi sxemada esa har bir olingan element har qadamda o‘rniga qaytariladi. Qaytarilmaydigan tanlashlar sxemasi  Guruhlashlar soni: n ta elementdan m ( n m  0 )tadan guruhlashlar soni quyidagi formula orqali hisoblanadi: )! (! ! m n m n C mn   (1.6.2) mn С sonlar Nyuton binomi formulasining koeffisientlaridir: n n n n n n n q q p C q p C p q p         ... ) ( 2 2 2 1 1 .  O‘rinlashtirishlar soni: n ta elementdan m ( n m  0 ) tadan o‘rinlashtirishlar soni quyidagi formula orqali hisoblanadi: )! ( ! m n n Amn   . (1.6.3)  O‘rin almashtirishlar soni: n ta elementdan n tadan o‘rinlashtirish o‘rin almashtirish deyiladi va u quyidagicha hisoblanadi:!n Pn . (1.6.4) O‘rin almashtirish o‘rinlashtirishning xususiy holidir, chunki agar (1.6.3.)da n=m bo‘lsa ! !0 ! )! ( ! n n m n n Amn     bo‘ladi. Qaytariladigan tanlashlar sxemasi  Qaytariladigan guruhlashlar soni: n ta elementdan m ( n m  0 ) tadan qaytariladigan guruhlashlar soni quyidagi formula orqali hisoblanadi: mmn mn С C 1   (1.6.5)  Qaytariladigan o‘rinlashtirishlar soni: n ta elementdan m ( n m  0 ) tadan qaytariladigan o‘rinlashtirishlari soni quyidagi formula orqali hisoblanadi: m mn n A  . (1.6.6)  Qaytariladigan o ‘ rin almashtirishlar soni : k hil n ta elementdan iborat to ‘ plamda 1- element n 1 marta , 2- element n 2 marta ,…, k - element n k marta qaytarilsin va n n n n k    ... 2 1 bo ‘ lsin , u holda n ta elementdan iborat o ‘ rin almashtirish ) ,..., , ( 2 1 k n n n n P orqali belgilanadi va u quyidagicha hisoblanadi : ! !... ! ! ) ,..., , ( 2 1 2 1 k k n n n n n n n n P  . (1.6.4) Endi ehtimollik hisoblashga doir misollar keltiramiz. 1.5-misol. Telefon nomerini terayotganda abonent oxirgi ikki raqamni eslay olmadi. U bu raqamlar har xil ekanligini eslab, ularni tavakkaliga terdi. Telefon nomeri to‘g‘ri terilganligi ehtimolligini toping. Oxirgi ikki raqamni 210A usul bilan terish mumkin. A ={telefon nomeri to‘g‘ri terilgan} hodisasini kiritamiz. A hodisa faqat bitta elementdan iborat bo‘ladi(chunki kerakli telefon nomeri bitta bo‘ladi). Shuning uchun klassik ta’rifga ko‘ra 011.0 90 1 9 10 1 1 ) ( ) ( ) ( 210        A N A N A P . 1.6-misol. 100 ta lotoreya biletlarlaridan bittasi yutuqli bo‘lsin. Tavakkaliga olingan 10 lotoreya biletlari ichida yutuqlisi bo‘lishi ehtimolligini toping. 100 ta lotoreya biletlaridan 10 tasini 10100C usul bilan tanlash mumkin. B ={10 lotoreya biletlari ichida yutuqlisi bo‘lishi } hodisasi bo‘lsa, 999 11 ) ( C C B N   va 1.0 10 1 ) ( ) ( ) ( 10 100 9 991 1       C C C N B N B P . 1.7-misol. Pochta bo‘limida 6 xildagi otkritka bor. Sotilgan 4 ta otkritkadan: a) 4 tasi bir xilda; b) 4 tasi turli xilda bo‘lishi ehtimolliklarini toping. 6 xil otkritkadan 4 tasini 46C usul bilan tanlash mumkin. a) A ={4 ta bir xildagi otkritka sotilgan} hodisasi bo‘lsin. A hodisaning elementar hodisalari soni otkritkalar xillari soniga teng, ya’ni N(A) =6. Klassik ta’rifga ko‘ra 21 1 126 6 6 ) ( ) ( ) ( 46      C N A N A P bo‘ladi. b) B={4 ta har xil otkritka sotilgan} hodisasi bo‘lsin, u holda 46 N(B) C  ga teng va . 42 5 126 15 ) ( ) ( ) ( 46 46      C C N B N B P Klassik ehtimollik quyidagi xossalarga ega: 1. 0 ) (   P ; 2. 1 ) (   P ; 3. 1 ) ( 0   A P ; 4. Agar  BA bo‘lsa, u holda ) ( ) ( ) ( B P A P B A P    ; 5.    B A, uchun ) ( ) ( ) ( ) ( B A P B P A P B A P      Isboti. 1) 0 ) (   N bo‘lgani uchun klassik ta’rifga ko‘ra 0 ) ( ) ( ) (      N N P . 2) Klassik ta’rifga ko‘ra 1 ) ( ) ( ) (      N N P . 3) Ihtiyoriy A hodisa uchun     A ekanligidan 1 ) ( 0   A P bo‘ladi. 4) Agar  BA bo‘lsa, u holda ) ( ) ( ) ( B N A N B A N    va ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( B P A P N B N N A N N B N A N N B A N B A P              . 5) B A va B hodisalarni birgalikda bo‘lmagan ikki hodisalar yig‘ndisi shaklida yozib olamiz: A B B A A A B B B misol A B A B A               ) ( ), 3.1( , u holda 4-xossaga ko‘ra ) ( ) ( ) ( A B P A P B A P     va ) ( ) ( ) ( A B P B A P B P     . Bu ikki tenglikdan ) ( ) ( ) ( ) ( B A P B P A P B A P      kelib chiqadi. ■ Ehtimollikning geometrik ta’rifi Ehtimolning klassik ta’rifiga ko‘ra  - elementar hodisalar fazosi chekli bo‘lgandagina hisoblashimiz mumkin. Agar  cheksiz teng imkoniyatli elementar hodisalardan tashkil topgan bo‘lsa, geometrik ehtimollikdan foydalanamiz. O‘lchovli biror G soha berilgan bo‘lib, u D sohani o‘z ichiga olsin. G sohaga tavakkaliga tashlangan X nuqtani D sohaga tushishi ehtimolligini hisoblash masalasini ko‘ramiz. Bu yerda X nuqtaning G sohaga tushishi muqarrar va D sohaga tushishi tasodifiy hodisa 6-rasm. bo‘ladi. } { D X A   -X nuqtaning D sohaga tushishi hodisasi bo‘lsin.  A hodisaning geometrik ehtimolligi deb, D soha o‘lchovini G soha o‘lchoviga nisbatiga aytiladi, ya’ni } { } { ) ( G mes D mes A P  , bu yerda mes orqali uzunlik, yuza, hajm belgilangan. 1.8-misol. l uzunlikdagi sterjen tavakkaliga tanlangan ikki nuqtada bo‘laklarga bo‘lindi. Hosil bo‘lgan bo‘laklardan uchburchak yasash mumkin bo‘lishi ehtimolligini toping. Birinchi bo‘lak uzunligini x , ikkinchi bo‘lak uzunligini y bilan belgilasak, uchinchi bo‘lak uzunligi l-x-y bo‘ladi. Bu yerda} 0:) , {( l y x y x      , ya’ni l y x   0 sterjenning bo‘laklari uzunliklarining barcha bo‘lishi mumkin bo‘lgan kombinatsiyasidir. Bu bo‘laklardan uchburchak yasash mumkin bo‘lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: ,x y l x y     , x l x y y    x y x l y     . 7-rasm. Bulardan 2 ,2 ,2 l y x l y l x     ekanligi kelib chiqadi. Bu tengsizliklar 7-rasmdagi bo‘yalgan sohani bildiradi. Ehtimollikning geometrik ta’rifiga ko‘ra: 4 1 2 1 2 2 2 1 } { } { ) (       ll l l G mes A mes A P . 1.9-misol. (Uchrashuv haqida) Ikki do‘st soat 9 bilan 10 orasida uchrashishga kelishishdi. Birinchi kelgan kishi do‘stini 15 daqiqa davomida kutishini, agar shu vaqt mobaynida do‘sti kelmasa u ketishi mumkinligini shartlashib olishdi. Agar ular soat 9 bilan 10 orasida ixtiyoriy momentda kelishlari mumkin bo‘lsa, bu ikki do‘stning uchrashishi ehtimolini toping. Birinchi kishi kelgan momentni x , ikkinchisinikini y bo‘lsin: 60 0   x , 60 0   y U holda ularning uchrashishlari uchun 15  y x tengsizlik bajarilishi kerak. Demak, } 60 0, 60 0:) , {(       y x y x , } 15 :) , {(    y x y x A . x va y larni Dekart koordinatalar tekisligida tasvirlaymiz(8- rasm). U holda 16 7 60 45 45 2 1 2 60 } { } { ) ( 2 2        G mes A mes A P . 8-rasm . Ehtimollikning aksiomatik ta’rifi Ehtimollar nazariyasini aksiomatik qurishda A.N. Kolmogorov tomonidan 30-yillarning boshlarida asos solingan.  - biror tajribaning barcha elementar hodisalar to‘plami, S -hodisalar algebrasi bo‘lsin.  S hodisalar algebrasida aniqlangan, haqiqiy qiymatlar qabul qiluvchi ) (A P fuksiya ehtimollik deyiladi, agar u uchun quyidagi aksiomalar o‘rinli bo‘lsa: A1: ihtiyoriy S A hodisaning ehtimolligi manfiy emas 0 ) (  A P (nomanfiylik aksiomasi); A2: muqarrar hodisaning ehtimolligi birga teng 1 ) (   P (normallashtirish aksiomasi); A3: juft-jufti bilan birgalikda bo‘lmagan hodisalar yig‘indisining ehtimolligi shu hodisalar ehtimollari yig‘indisiga teng, ya’ni agar j i A A j i    , bo‘lsa, u holda 1560 A  k k k k A P A P ) ( ) ( (additivlik aksiomasi); ) , , ( P S  uchlik ehtimollik fazosi deyiladi, bu yerda  -elementar hodisalar fazosi, S -hodisalar algebrasi, P - A1-A3 aksiomalarni qanoatlantiruvchi sanoqli funksiya. Ehtimollikning xossalari Kolmogorov aksiomalarining tatbiqi sifatida quyidagi xossalarni keltiramiz: 1. Mumkin bo‘lmagan hodisaning ehtimoli nolga teng 0 ) (   P . 2. Qarama-qarshi hodisalarning ehtimolliklari yig‘indisi birga teng 1 ) ( ) (   A P A P . 3. Ixtiyoriy hodisaning ehtimolligi uchun quyidagi munosabat o‘rinli: 1 ) ( 0   A P 4. Agar B A bo‘lsa, u holda ) ( ) ( B P A P  . 5. Agar birgalikda bo‘lmagan nA A A ,..., , 2 1 hodisalar to‘la gruppani tashkil etsa, ya’ni   n i iA1 va j i A A j i    , bo‘lsa u holda 1 ) ( 1   n i iA P . Isboti: 1.     A A A , tengliklardan A3 aksiomaga ko‘ra 0 ) ( ) ( ) ( ) (       P A P P A P 2.  A A  A A tengliklardan ) ( ) ( ) (    P A P A P hamda A2 va A3 aksiomalardan esa 1 ) ( ) (   A P A P tenglik kelib chiqadi. 3. 2-xossaga ko‘ra ) ( 1 ) ( A P A P   va A1 aksiomaga asosan 1 ) ( 0   A P . 4. B A ekanligidan A A B B    ) ( va   A A B ) ( . A3 aksiomaga ko‘ra ) ( ) ( ) ( A P A B P B P    , ammo 0 ) (   A B P bo‘lgani uchun ) ( ) ( B P A P  . 5.     nA A A ... 2 1 tenglik, A2 va A3 aksiomalarga ko‘ra ) ( ... ) ( ) ( ) ... ( 2 1 2 1 n n A P A P A P A A A P        . ■ Ehtimolliklar fazosi Elementar hodisalar fazosi cheksiz bo‘lsin: ,...} ,..., , { 2 1 n     . S esa  ning barcha qism to‘plamlaridan tashkil topgan hodisalar algebrasi bo‘lsin. Har bir ,...2,1 ,    i i elementar hodisaga ) ( i p  sonni mos qo‘yamiz. ) ( i p  - elementar hodisaning ehtimoli deyiladi. Demak,  da quyidagi shartlarni qanoatlantiruvchi sonli ) ( i p  funksiya kiritamiz: 1. 0 ) ( ,     i i P   ; 2. 1 ) ( 1    i i p  . U holda  A hodisaning ehtimolligi yig‘indi shaklida ifodalanadi:   A i i P A P   ) ( ) ( (1.10.1) Ehtimollikni bunday aniqlash Kolmogorov aksiomalarini qanoatlantiradi: 1. 0 ) ( ) (   A i i P A P   , chunki har bir 0 ) (  i P  ; 2. 1 ) ( ) ( ) ( 1         n i i i p p P i    ; 3. Agar  BA bo‘lsa, u holda ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( B P A P p p p B A P B i A i BA i i i i                    . Bunday aniqlangan } , , { P S  uchlik ehtimolliklar fazosi(yoki diskret ehtimolliklar fazosi) deyiladi. Agar } ,..., , { 2 1 n     - chekli fazo va tajribadagi barcha elementar hodisalar teng imkoniyatli bo‘lsa, ya’ni n p p p n 1 ) ( ... ) ( ) ( 2 1        , (1.10.2) u holda (1.10.1) formula quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: n m n n n p A P m A i i              1 ... 1 1 ) ( ) (   . (1.10.3) Bu yerda m A hodisaga tegishli elementar hodisalar soni. Bu esa ehtimollikni klassik ta’rifga ko‘ra hisoblashdir. Demak, klassik ehtimol (1.10.1) formula orqali aniqlangan ehtimollikning xususiy holi ekan. Shartli ehtimollik A va B hodisalar biror tajribadagi hodisalar bo‘lsin.  B hodisaning A hodisa ro‘y bergandagi shartli ehtimolligi deb, )0 ) ( ( ) ( ) (   A P A P B A P (1.11.1) nisbatga aytiladi. Bu ehtimollikni ) / ( A B P orqali belgilaymiz. Shartli ehtimollik ham Kolmogorov aksiomalarini qanoatlantiradi: 1. 0 ) / (  A B P ; 2. 1 ) ( ) ( ) ( ) ( ) / (       A P A P A P A P A P ; 3. Agar  C B bo‘lsa, u holda ), / ( ) / ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ) (( ) /) (( A C P A B P A P A C P A P A B P A P A C P A B P A P A C A B P A P A C B P A C B P                   chunki  C B ekanligidan,              A A C B C A A B A C A B ) () ( 1.10-misol. Idishda 3 ta oq va 7 ta qora shar bor. Tavakkaliga ketma-ket bittadan 2 ta shar olinadi. Birinchi shar oq rangda bo‘lsa ikkinchi sharning qora rangda bo‘lishi ehtimolligini toping. Bu misolni ikki usul bilan yechish mumkin: 1) A ={birinchi shar oq rangda}, B ={ikkinchi shar qora rangda}. A hodisa ro‘y berganidan so‘ng idishda 2 ta oq va 7 ta qora shar qoladi. Shuning uchun 9 7 ) / (  A B P . 2) (1.11.1) formuladan foydalanib, hisoblaymiz: 10 3 ) (  A P , 30 7 9 7 10 3 ) (    AB P Shartli ehtimollik formulasiga ko‘ra: 9 7 10/3 30/7 ) ( ) ( ) / (     A P B A P A B P . Shartli ehtimollik formulasidan hodisalar ko‘paytmasi ehtimolligi uchun ushbu formula kelib chiqadi: ) / ( ) ( ) / ( ) ( ) ( B A P B P A B P A P B A P      (1.11.2) (1.11.2) tenglik ko‘paytirish qoidasi(teoremasi) deyiladi. Bu qoidani n ta hodisa uchun umumlashtiramiz: ) ... / ( )... / ( ) / ( ) ( ) ... ( 1 2 1 2 1 3 1 2 1 2 1         n n n A A A A P A A A P A A P A P A A A P . (1.11.3)  Agar ) ( ) / ( A P B A P  tenglik o‘rinli bo‘lsa, u holda A hodisa B hodisaga bog‘liq emas deyiladi va B A  orqali belgilanadi. Agar B A  bo‘lsa, u holda (1.11.2) formulani quyidagicha yozish mumkin: ) ( ) ( ) / ( ) ( ) ( A P B P B A P B P B A P     .  A va B hodisalar o‘zaro bog‘liq emas deyiladi, agar ) ( ) ( ) ( B P A P B A P    munosabat o‘rinli bo‘lsa. Lemma. Agar B A  bo‘lsa, u holda B A  , B A  va B A  bo‘ladi. Isboti: B A  bo‘lsin. U holda ) ( ) ( ) ( B P A P B A P    munosabat o‘rinli bo‘ladi. 1 ) ( ) (   B P B P tenglikdan foydalanib, quyidagiga ega bo‘lamiz: ). ( ) ( )) ( 1( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )) ( ( ) ( B P A P B P A P B P A P A P B A P A P B A A P B A A P B A P B A P                        Demak, ) ( ) ( ) ( B P A P B A P     B A  . Qolganlari ham xuddi shunday isbotlanadi. ■ To‘la ehtimollik va Bayes formulalari nA A A ,..., , 2 1 juft-jufti bilan birgalikda bo‘lmagan hodisalar to‘la gruppani tashkil etsin, ya’ni   n i iA1 va j i A A j i    , . U holda     nA A A ... 2 1 ekanligini hisobga olib, B ni         ) ... ( 2 1 nA A A B B B 1 2 ... nB A B A B A       ko‘rinishda yozamiz. j i A A j i    , ekanligidan j i A B A B j i      , ) () ( ekani kelib chiqadi. B hodisaning ehtimolligini hisoblaymiz:         ) ... ( ) ( 2 1 nA B A B A B P B P ) ( ... ) ( ) ( 2 1 nA B P A B P A B P        . (1.12.1) Ko‘paytirish qoidasiga ko‘ra n i A B P A P A B P i i i ,1 ), / ( ) ( ) (     bo‘ladi. Bu tenglikni (1.12.1) ga qo‘llasak, ) / ( ) ( ... ) / ( ) ( ) / ( ) ( ) ( 2 2 1 1 n n A B P A P A B P A P A B P A P B P    .  Agar   n i iA B 1 bo‘lsa, u holda ) / ( ) ( ) ( 1 i n i i A B P A P B P   (1.12.2) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Bu tenglik to‘la ehtimollik formulas i deyiladi. 1.11-masala. Detallar partiyasi uch ishchi tomonidan tayyorlanadi. Birinchi ishchi barcha detallarning 25%ini, ikkinchi ishchi 35%ini, uchinchsi esa 40%ini tayyorlaydi. Bu uchchala ishchining tayyorlagan detallarining sifatsiz bo‘lish ehtimolliklari mos ravishda 0.05,0.04 va 0.02 ga teng bo‘lsa, tekshirish uchun partiyadan olingan detalning sifatsiz bo‘lish ehtimolligini toping. A i ={detal i -ishchi tomonidan tayyorlangan} 3,1i , B ={tekshirish uchun olingan detal sifatsiz} hodisalarni kiritamiz va quyidagi ehtimolliklarni hisoblaymiz: 4.0 % 100 % 40 ) ( , 35.0 % 100 % 35 ) ( , 25.0 % 100 % 25 ) ( 3 2 1       A P A P A P , 02.0 ) / ( , 04.0 ) / ( , 05.0 ) / ( 3 2 1    A B P A B P A B P . To‘la ehtimollik formulasiga asosan 0345.0 02.0 4.0 04.0 35.0 05.0 25.0 ) (        B P . iA va B hodisalar ko‘paytmasi uchun ) / ( ) ( ) ( B A P B P B A P i i    (1.12.3) ) / ( ) ( ) ( i i i A B P A P B A P    (1.12.4) tengliklar o‘rinli. (1.12.3) va (1.12.4) tengliklardan quyidagilarni hosil qilamiz: ) / ( ) ( ) / ( ) ( i i i A B P A P B A P B P    , ) ( ) / ( ) ( ) / ( B P A B P A P B A P i i i . (1.12.5) Bu yerda ) / ( ) ( ) ( 1 i n i i A B P A P B P   . (1.12.5) tenglik Bayes formulasi deyiladi. Bayes formulasi yana gipotezalar teoremasi deb ham ataladi. Agar nA A A ,..., , 2 1 hodisalarni gipotezalar deb olsak, u holda ) ( iA P ehtimollik iA gipotezaning aprior(“a priori” lotincha tajribagacha), ) / ( B A P i shartli ehtimollik esa aposterior(“a posteriori” tajribadan keyingi) ehtimolligi deyiladi. 1.12-masala. 1.11-misolda sifatsiz detal ikkinchi ishchi tomonidan tayyorlangan bo‘lishi ehtimolligini toping. Bayes formulasiga ko‘ra: 4.0 69 28 02.0 4.0 04.0 35.0 05.0 25.0 04.0 35.0 ) / ( 2          B A P . Bog‘liqsiz tajribalar ketma-ketligi. Bernulli formulasi Agar bir necha tajribalar o‘tkazilayotganida, har bir tajribada biror A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi boshqa tajriba natijalariga bog‘liq bo‘lmasa, bunday tajribalar bog‘liqsiz tajribalar deyiladi. n ta bog‘liqsiz tagribalar o‘tkazilayotgan bo‘lsin. Har bir tajribada A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi p A P ) ( va ro‘y bermasligi ehtimolligi q p A P   1 ) ( bo‘lsin. Masalan, 1) nishonga qarata o‘q uzish tajribasini ko‘raylik. Bu yerda A ={o‘q nishonga tegdi}-muvaffaqqiyat va A ={o‘q nishonga tegmadi}- muvaffaqqiyatsizlik; 2) n ta mahsulotni sifatsizlikka tekshirilayotganda A ={mahsulot sifatli}-muvaffaqqiyat va A ={mahsulot sifatsiz}- muvaffaqqiyatsizlik bo‘ladi. Bu kabi tajribalarda elementar hodisalar fazosi  faqat ikki elementdan iborat bo‘ladi: } , { } , { 1 0 A A      , bu erda 0  - A hodisa ro‘y bermasligini, 1  - A hodisa ro‘y berishini bildiradi. Bu hodisalarning ehtimolliklari mos ravishda p va q (p+q=1) lar orqali belgilanadi. Agar n ta tajriba o‘tkazilayotgan bo‘lsa, u holda elementar hodisalar fazosining elementar hodisalari soni 2 n ga teng bo‘ladi. Masalan, n=3 da} , , , , , , , { } ,..., , { 7 1 0 AAA A AA AAA AAA AAA AAA AAA AAA       , ya’ni  to‘plam 2 3 =8 ta elementar hodisadan iborat. Har bir hodisaning ehtimolligini ko‘paytirish teoremasiga ko‘ra hisoblash mumkin: . ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( .... .......... .......... .......... .......... .......... .......... , ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( , ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 3 7 2 1 3 0 p A P A P A P AAA P p pq A P A P A P AA A P p q A P A P A P A A A P p             n ta bog‘liqsiz tajribada A hodisa m marta ro‘y berish ehtimolligini hisoblaylik: ). ... ... ( ) ... ... ( ... ) ... ... ( ) ... ... ( ) ( ) ( ))1 ( ( ))1 ( ( ) (                         mta tamn mta ta m n ta m n mta tamn mta n A A A A A A P A A A A A A A P A A A A A AA P A A A A A A P m P                                         Har bir qo‘shiluvchi ko‘paytirish teoremasiga ko‘ra mn mq p  ga teng. Demak, n m q p C q p q p q p m P mn m mn shiluvchiqo ta C mn m mn m mn m n mn ,...1,0 , ... ) ( &#39;                        .  Agar n ta bo‘g‘liqsiz tajribaning har birida A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi p ga, ro‘y bermasligi q ga teng bo‘lsa, u holda A hodisaning m marta ro‘y berish ehtimolligi quyidagi ifodaga teng bo‘ladi: n m q p C m P mn m mn n ,...1,0 , ) (    . (1.13.1) (1.13.1) formula Bernulli formulasi deyiladi. ) (m Pn ehtimolliklar uchun 1 ) ( 0   n m n m P tenglik o‘rinlidir. Haqiqatan ham, n n n n n n n n x p x p q C px q C q px q         ... ) ( 2 2 2 2 1 1 Nyuton binomi formulasida 1x deb olsak, n n n n n n n p p q C p q C q p q         ... ) ( 2 2 2 1 1 , ya’ni       n m n n n n m P n P P P 0 ) ( ) ( ... )1( )0( 1 bo‘ladi. (1.13.1) ehtimolliklar xossalari: 1. 1 ) ( 0   n m n m P . 2. Agar 2 1 m m m   bo‘lsa,     2 1 ) ( ) ( 2 1 m m m n n m P m m m P . 3. n ta bog‘liqsiz tajribada A hodisaning kamida 1 marta ro‘y berishi ehtimolligi nq P  1 bo‘ladi. Chunki, n n P n n n q P P n P P P          1 )0( 1 1 ) ( ... )1( )0(        . 4. Agar ) (m Pn ehtimollikning eng katta qiymati ) ( 0 m Pn bo‘lsa, u holda 0 m quyidagicha aniqlanadi: p n m q np )1 ( 0     , 0 m -eng ehtimolli son deyiladi va a) agar np-q kasr son bo‘lsa, u holda 0 m yagonadir; b) agar np-q butun son bo‘lsa, u holda 0 m ikkita bo‘ladi. 1.13-misol. Ikki teng kuchli shaxmatchi shaxmat o‘ynashmoqda. Qaysi hodisaning ehtimolligi katta: 4 ta partiyadan 2 tasida yutishmi yoki 6 ta partiyadan 3 tasida yutish. Birinchi holda: n =4, m =2, p = 2 1 , Bernulli formulasiga ko‘ra 16 6 2 1 2 1 6 2 1 1 2 1 )2( 2 2 24 2 24 4                C P . Ikkinchi holda n =6, m =3, p =2 1 va Bernulli formulasiga ko‘ra 16 5 2 1 2 1 20 2 1 1 2 1 )3( 3 3 36 3 36 6                C P . )3( )2( 16 5 16 6 6 4 P P    . Demak, 4 ta partiyadan 2 tasida yutish ehtimolligi katta ekan. Limit teoremalar Agar n va m lar katta sonlar bo‘lsa, u holda Bernulli formulasidan foydalanib, ) (m Pn ehtimollikni hisoblash qiyinchilik tug‘diradi. Xuddi shunday, p ( q ) ehtimollik juda kichik qiymatlar qabul qilsa ham qiyinchiliklarga duch kelamiz. Shu sababli,  n da ) (m Pn uchun asimptotik(taqribiy) formulalar topish muammosini tug‘diradi. Puasson formulasi  Agar  n da A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi p har bir tajribada cheksiz kamaysa(ya’ni 0  a np ), u holda ! ) ( lim m e a m P a m n n     , m =0,1,2,… . (1.14.1) (1.14.1) formula Puassonning asimptotik formulasi deyiladi. n a p belgilash kiritib, Bernulli formulasidan                                      m n m m mn m mn m mn n n a n a n a m m n n n n a n a m n m n q p C m P 1 1 ! ))1 ( ( ...)1 ( 1 )! (! ! ) ( )2. 14.1( 1 1 1 1 ... 2 1 1 1 1! 1 1 )1 ( ... 2 1 ! m n m m n m n a n a n m n n m a n a n a n m n n n n n n n m a                                                  a n n e n a        1 lim ekanligini e’tiborga olib, (1.14.2) tenglikdan limitga o‘tamiz: a m n n e m a m P    ! ) ( lim . Demak, yetarlicha katta n larda (kichik p da) n m np a m e a m P a m n ,...,1,0 , , ! ) (      (1.14.3) (1.14.3) formula Puasson formulasi deyiladi. Odatda Puasson formulasidan 10 , 50   np n bo‘lgan hollarda foydalaniladi. 1.14-misol. Telefon stansiyasi 2000 ta abonentga xizmat ko‘rsatadi. Agar har bir abonent uchun unig bir soatning ichida qo‘ng‘iroq qilishi ehtimolligi 0.003 bo‘lsa, bir soatning ichida 5 ta abonent qo‘ngiroq qilishi ehtimolligini toping. n =2000, p =0.003, m =5, a=np= 2000  0.003=6<10. Demak, Puasson formulasiga ko‘ra 13,0 !5 6 )5( 6 5 2000    e P . Muavr-Laplasning lokal teoremasi Agar p ( 1 ,0   p p )ehtimollik nol atrofidagi son bo‘lmasa va n etarlicha katta bo‘lsa, u holda ) (m Pn ehtimollikni hisoblash uchun Muavr-Laplas teoremasidan foydalanish mumkin. Teorema(Muavr-Laplas) Agar n ta bog‘liqsiz tajribada A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi 1 0   p bo‘lsa, u holda yetarlicha katta n larda 2 2 2 1 1 ) ( x n e npq m P     , npq np m x   (1.14.4) -taqribiy formula o‘rinli. Bu yerda 2 2 2 1 ) ( x e x      funksiya Gauss funksiyasi deyiladi(9-rasm). 9-rasm. ) (x  funksiya uchun x argument qiymatlariga mos qiymatlari jadvali tuzilgan(1-ilova). Jadvaldan foydalanayotganda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: 1) ) (x  funksiya juft funksiya, ya’ni ) ( ) ( x x     . 2) agar 4 x bo‘lsa, 0 ) (  x  deb olish mumkin. 1.15-misol. Bitta o‘q otilganda o‘qning nishonga tegish ehtimolligi 0.7 ga teng. 200 ta o‘q otilganda nishonga 160 ta o‘q tegishi ehtimolligini toping. Bu yerda n =200, p =0.7, q =1 -p =0.3, m =160. (1.14.4) ga ko‘ra 48.6 42 3.0 7.0 200      npq , 09.3 48.6 20 42 7.0 200 160     x . Agar 0034.0 ) 09.3(   ekanligini hisobga olsak, u holda 0005.0 0034.0 48.6 1 ) 160( 200    P . Muavr-Laplasning integral teoremasi Agar n yetarlicha katta va A hodisa n ta tajribada kamida m 1 va ko‘pi bilan m 2 marta ro‘y berish ehtimolligi ) ( 2 1 m m m Pn   ni topish talab etilsa, u holda Muavr-Laplasning integral teoremasidan foydalanish mumkin. Teorema(Muavr-Laplas) Agar A hodisaning ro‘y berish ehtimolligi( 1 0   p ) o‘zgarmas bo‘lsa, u holda      2 1 22 2 1 ) ( 21 x xn dx e m m m P x  , (1.14.5) taqribiy formula o‘rinli, bu yerda 2,1 ,    i npq np m x i i . (1.14.5) formuladan foydalanilganda hisoblashlarni soddalashtirish uchun maxsus funksiya kiritiladi:     x dt e x t 0 0 22 2 1 ) (  . (1.14.6) (1.14.6)-Laplas funksiyasi deyiladi. 10-rasm. ) (0 x  funksiya toq funksiya: ) ( 2 1 ] [ 2 1 ) ( 0 0 0 0 22 22 x dz e z t dt e x x x z t               . Agar 5x bo‘lsa, u holda 5.0 ) (0   x deb hisoblash mumkin; ) (0 x  funksiya grafigi 10-rasmda keltirilgan. (1.14.5) dagi tenglikning o‘ng qismini ) (0 x  funksiya orqali ifodalaymiz: )7. 14.1( ). ( ) ( 2 1 2 1 2 1 2 1 ) ( 1 0 2 0 0 0 2 1 2 2 1 2 2 1 2 2 1 2 x x dx e dx e dt e dx e m m m P x x x x x x n x x t x                          x dt e x t 0 0 22 2 1 ) (  -Laplasning funksiyasi bilan bir qatorda Gauss funksiyasi deb nomlanuvchi funksidan ham foydalaniladi:     x dt e x t22 2 1 ) (  . (1.14.8) Bu funksiya uchun 1 ) ( ) (     x x tenglik o‘rinli va u ) (0 x  funksiya bilan ) ( 5.0 ) ( 0 x x    (1.14.9) formula orqali bog‘langan. 1.16-misol. Sex ishlab chiqargan mahsulotining o‘rtacha 96% i sifatli. Bazada mahsulotni qabul qilib oluvchi sexning 200 ta mahsulotini tavakkaliga tekshiradi. Agar tekshirilgan mahsulotlardan sifatsizlari soni 10 tadan ko‘p bo‘lsa butun mahsulotlar partiyasi sifatsiz deb, sexga qaytariladi. Mahsulotlar partiyasining qabul qilinishi ehtimolligini toping. Bu yerda n =200, p =0.04(mahsulotning sifatsiz bo‘lish ehtimolligi), q =0.96, m 1 =0, m 2 =10 va mahsulotlar partiyasining qabul qilinishi ehtimolligi ) 10 0( 200   m P ni (1.14.7) formula orqali hisoblaymiz: , 89.2 96.0 04.0 200 04.0 200 0 1        x 72.0 96.0 04.0 200 04.0 200 10 2       x , 7623.0 49807.0 26424.0 ) 89.2 ( ) 72.0( ) 10 0( 0 0 200        m P . Agar ) (x  funksiyadan foydalansak,        ) 89.2 ( ) 72.0( ) 10 0( 200 m P 7623.0 ) 998074.0 1( 7642.0 )) 89.2( 1( 7642.0        . Laplas funksiyasi yordamida n ta bog‘liqsiz tajribada nisbiy chastotaning ehtimollikdan chetlashishi ehtimolligini hisoblash mumkin.  Biror 0 son uchun              pq n p n n P A   0 2 (1.14.10) tenglik o‘rinli. Haqiqatan ham, buni isbotlash uchun   p n nA tengsizlik ehtimolligini hisoblash kerak. Buning uchun bu tengsizlikni unga teng kuchli       p n nA yoki       n np nA tengsizliklar bilan almashtiramiz. Bu tengsizliklarni musbat pq n songa ko‘paytiramiz: pq n npq np n pq n A       . Agar npq np n m A  belgilashni kiritsak, u holda (1.14.5) formulaga asosan: 2 22 2 0 0 1 2 ( ) 2 . 2 2 t t n n pq pq n n pq n n n P m e dt e dt pq pq pq                           ■ 1.17-misol. Detalning nostandart bo‘lishi ehtimolligi 0.6 ga teng. n =1200 ta detal ichida nostandart detallar bo‘lishi nisbiy chastotasining p =0.6 ehtimollikdan chetlashishi absolut qiymati   0.05 dan katta bo‘lmasligi ehtimolligini toping. (1.4.10) ga asosan, 9996.0 ) 54.3( 2 4.0 6.0 1200 05.0 2 05.0 6.0 0 0 1200                n n P A . Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Коршунов Д.А., Чернова Н.И. Сборник задач по математической статистике: учебное пособие. 2-е изд., испр. –Новосибирск, изд-во Института математики, 2004. 11. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 12. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 13. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

O'xshashlar

Tasodifiy hodisalar va ehtimol tushunchasi. Hodisalarning kombinatsiyasi
Tasodifiy miqdorlar. Diskrеt tasodifiy miqdorlar
Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika haqida tushinch. Tasodifiy hodisalar va ularning ehtimolliklari
Tasodifiy miqdorlar
Tasodifiy moqdorlar