Статистик тўплам. Варианта. Бош ва танланма тўплам. Вариантларни гуруппалаш - Algebra - Referatlar

Статистик тўплам. Варианта. Бош ва танланма тўплам. Вариантларни гуруппалаш

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137 KB

Ko'chirib olish

Статистик тўплам. Варианта. Бош ва танланма тўплам. Вариантларни гуруппалаш Режа: 1. Статистик тўплам. Варианталар. 2. Бош ва танланма тўплам. Танланма турлари. 3. Варианталарни гуруҳлаш. Вариацион қатор. 4. Сифат ва сон бўйича вариацияда берилганларни гуруҳлаш 5. Йиғилган ва нисбий частоталар.

1.Статистик тўплам. Вариантлар . Биологияда тадқиқотчи,асосан, сифат таркиби бир жинсли бўлган тўплам билан иш кўради. Жонли организмнинг ривожланиши жуда кўп ва деярли турлича бўлган ички ва ташқи шароитлар билан белигиланади; бирор иккита индивид учун бу шарт-шароитлар бир хил бўлмайди. Шу сабабли индивидларнинг сон ёки сифат белгилари ўрганилаётганда бир эмас, балки бир қатор қийматлар ҳосил бўлади. Мисол. 1-жадвалда М. Улуғбек номидаги Миллий университети дарвинизм ва генетика кафедрасининг тажриба станциясида маълум нав ғўза устида ўтказилган 10 та тажрибада олинган ҳосил (ҳарбир ғўзада г ҳисобида) келтирилган. 1- жадвал Тажрибалар номери 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ҳосил 42 ,6 60,2 64,0 65,6 68,0 63,7 44,0 41,0 47,4 59,5 Бу мисолда тажрибадан тажрибага ўтганда турли қийматга эга бўлган миқдорни кўрамиз. Агар ҳар бир тажрибанинг барча шарт- шароитлари бир хил бўлганда бу миқдор ўзгармаслиги керак эди. Ҳақиқатда эса тажриба шароитларининг бир-бирига мумкин қадар ўхшашлиги сақланган бўлса ҳам, текширилаётган миқдорга таъсир

этувчи турли тасодифий факторлар натижасида ҳосил тажрибадан тажрибага ўтканда ўзгаради. Сифат таркиби нисбатан бир жинсли бўлиб, бир белгига тегишли бўлган ўзгарувчи қийматлар тўплами статистик тўплам дейилади. Статистик тўпламининг ҳар бир элементи варианта дейилади. Тўпламдаги вариантлар сони эса тўпламнинг ҳажми дейилади. Масалан,1-жадвалдаги тўпламнинг ҳажми 10 га тенг. Одатда, вариантлар Х 1 ,Х 2 , ..., Х n ҳарфлар билан белгиланади: бу ерда кхкХ вариантдаги К индекс вариантнинг тартиб номери (рақами)ни билдиради. Кўп тасодифий сабабалар таъсирида ўзгариб, турли қийматлар қабул қилиши мумкин бўлган Х миқдор тасодифий миқдор деб аталади. Вариантлар Х тасодифий миқдорнинг сон қийматларидан иборатдир. Белгилар икки хил-сифат ва сон белгиларига ажралади. Бир- бирдан сифати билан фарқ қиладиган вариантлар сифат вариантлари дейилади. Масалан, уй хайвонлари тўпламини туси бўйича характерлаётган бўлсак, у вақтда ҳар бир варианта олдиндан қабул қилинган: қора, малла, қора-чипор, қора-малла ва хо казо тусларга мос сифат характеристикасини қабул қилиши керак. Вариантлар орасидаги фарқ сон билан ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан, уруғнинг оғирлиги, сутдаги ёғ миқдори-фойизи, буғдой донлари узунлиги, боғдаги дарахтлар сони ва бошқалар сон вариантларга мисол бўлади. Сон вариантлар икки хил-дискрет (узлукли) ва узликсиз бўлади. Дискет ҳолда вариантлар орасидаги фарқ бутун сонлар билан ифодаланади. Масалан, боғдаги дарахтлар сони, гулдаги барглар сони, турли ҳайвонлар умуртқа поғоналари сони ва хо казо. Узлуксиз ҳолда вариантлар орасидаги фарқ исталганча кичик сонга тенг бўлиши мумкин. Масалан, 1-жадвалда берилган ҳар бир ғўзадан олинган пахта ҳосили узликсиз вариантга мисол бўлади. 2. Бош ва танланма тўплам. Танланма турилари. Айтайлик, пахтазордаги ҳали очилмаган кўсакларнинг ўртача оғирлигини аниқлаш керак бўлсин. Талаб этилган ўртача оғирлигини билаш учун даладаги ҳамма кўсакларни йиғиб олиш ва

уларни тортиш лозим, лекин бу билан катта даладаги ҳосилни исроф қилган бўлар эдик. Бундай ҳолларда кўсакларнинг бир қисминигина йиғиб олиб, уларнинг ўртача оғирлигини билган ҳолда бутун даладаги кўсакларнинг ўртача оғирлиги тўғрисида фикр юритиш мумкин. Текширишнинг бундай усули танланма усул, ўлчаш учун йиғиб олинган кўсаклар танланма тўплам ёки оддий қилиб танланма дейилади. Пахтазордаги ҳамма кўсаклар тўплами эса бош тўплам дейилади. Бош тўпламдаги ҳамма элементлар сони шу тўпламнинг ҳажми дейилади: уни N ҳарфи билан белгилаймиз. Танланма тўпламдаги ҳамма элементлар сони танланманинг ҳажми дейилади; уни n ҳарфи билан белгиланади. Танланмалар ҳосил қилиш усули бўйича такрор ва такрормас (нотакрор) танланмаларга бўлинади. Агар танланманинг элементлари бош тўпламдан танланган элементни яна бош тўпламга қайтариш йўли билан ажратилса, бундай танланма такрор танланма дейилади. Бунда ҳар бир танланган элемент кейинги танлашда такрор чиқиши мумкин. Агар танланма элементларни бош тўпламга, қайтармасдан унинг элeментлари бош тўпламдан ажратилса, бундай танланма такрормас танланма дейилади. Бош тўплам тўғрисида танланма тўпламга асосланиб тўлароқ муҳокама юрутиш учун уни мумкин қадар бош тўпламга “ўхшаш” қилиб танлаб олинади. Бош тўпламдаги нисбатни етарлича аниқ такрорловчи танланма репрезентатив дейилади. Текшириш натижасида биз бош тўпламдаги белгиларнинг саноғини ва нисбатини била олмаймиз. Шунинг учун репрезентатив танланма ҳосил қилишда биз уни тасодифий танланма қилиб тузамиз, яъни уни шундай усул билан танлаб оламизки, бу усул текшириладиган белгига ҳеч қандай таъсир қилмайди ва боштўпламнинг ҳар бир элементи тенланмада бир хил имконият билан қатнашиши таъминланади. Бундай ҳолда текшириладиган белгиларнинг танланмадаги нисбатлари бош тўпламдаги мос нисбатларни аниқроқ кўрсатади, ва демак, танланма репезентатив бўлади. Танланма тўпламга асосланиб, бош тўплам тўғрисида қанчалик тўлиқ муҳокама юритиш мумкинлиги масаласи биологик статистиканинг энг муҳим назарий ва амалий масалаларидан биридир. Биз келгусида асосан танланма тўпламлар билан иш кўрамиз ва уларни, қисқача, тўплам деб юритамиз.

3. Вариантларни гуруҳлаш. Вариацион қатор. Тажриба ўтказаётган шахс, яъни статист ишлаб чиқариш керак бўлган “хом” материал-танланма тўплам қандай ҳосил қилинган бўлса, шундай ҳолда ёзилган қатор Х 1 ,Х 2 ,...,Х П қийматлардан иборат бўлади; бу тўпламда ҳеч қандай тартиб йўқ. Биринчи вазифа шу Х 1 ,Х 2 ,...,Х П варианталар орасида тартиб ўрнатишдан иборат. Агар берилган Х 1 ,Х 2 ,...,Х П варианталарни ортиб ёки камайиб бориш тартибида, масалан, бундай ёзсак, Х 1 * ≤Х 2 * ≤ ... ≤ Х П * Бу вариацион қатор дейилади. Мисол. Пиллаларнинг узунлигини ўлчашда қуйидаги қийматлар (см ҳисобида) ҳосил бўлган: 3,30 3,40 3,25 3,40 3,60 3,45 3,43 3,50 3,35 3,55. Бунга мос вариацион қатор куйидаги кўринишда бўлади: 3,25 3,30 3,35 3,40 3,43 3,45 3,50 3,55 3,60. Варинталарнинг сони нисбатан кам бўлгандагина бундай тартибга солиб ёзиш мумкин. Таҳлил қилиши лозим бўлган тўпламда (танланмада) варианталар сони кўп бўлганда эса уларни гуруҳларга ажратиб, сўнгра жадвал ёки қатор кўринишида ёзилади. Шундагина олинган маълумотларни осон ишлаб чиқариш ва ўрганилаётган тўпламни тўла характерловчи статистик тўпламни ишлаб чиқиш усули ўрганилаётган белгиларнинг вариацион характерига боғлиқ бўлади. Статистикада гуруҳлаш масаласи жуда катта аҳамиятга эга, чунки белгиларни хато гуруҳлаш текширилаётган тўплам ҳақида нотўғри хулосага олиб келиши мумкин. А. Сифат бўйича вариацияда (ўзгарувчанликда) берилганларини гуруҳлаш. Бу ҳолда берилганлар энг осон гуруҳланади. Буни куйидаги мисолда кўриб ўтамиз. Мисол. Мўйналар туси бўйича ажратилаётган бўлсин. Бундай ҳолда уларнинг тақсимланишини ҳар бир тусли мўйнанинг сони ва ҳар бир тусли мўйнани мўйналарнинг умумий сонига нисбатан

фойиз орқали кўрсатиш мумкин. Кузатиш натижасида куйидаги 2- жадвал ҳосил қилинган: 2- жадвал Мўйна типлари Хар бир тусли мўйналар сони Мўйналарнинг умумий сонга нисбатан фойизи. Стандарт жигар ранг 120 24 Кумушдек кўк 160 32 Сапфирли 180 36 Қора 40 8 Жами 500 100 Биологик тадқиқотларда муҳим бўлган ва кўп учраб турадиган сифат бўйича вариациянинг (ўзгарувчанликнинг) хусусий ҳали альтернатив вариациядир. Бунда тўплам элементларини фақат иккита гуруҳга ажратиш мумкин. Бунда бир гуруҳнинг элементларида маълум бир сифат (белги) мавжуд бўлса, у иккинчи гуруҳнинг элементларида бўлмайди. Масалан. Оқсил касали бор-йўқлиги текширилаётганда ҳайвонларнинг мусбати ва манфий реакцияли икки гуруҳга ажратилиши; у ёки бу жинсли индивид туғилиши; гибридларни бир белги бўйича икки формага ажратиш ва бошқалар. Буларнинг ҳаммаси алтернатив варицияга мисол бўла олади. Б. Сон бўйича вариацияда берилганларни гуруҳлаш. Белги дискрет ўзгарувчи бўлса, у ҳолда тўпламдаги (танланмадаги) варианталарнинг турли қийматларини ўсиш таркибида ёзиб, улардан ҳар бирининг такрорланиши сонини кўрсатиши етарлидир. Бу амалда қандай бажарилишини қуйидаги мисолда кўрамиз. Мисол. 3-жадвалда Ўзбекистон Республикаси миллий Унверситети дарвинизим ва генетика кафедрасининг тажриба станциясида маълум навли 60 туп ғўзанинг асосий поясидаги бўғинлар сонини ҳисоблаш натижаси келтирилган 3-жадвал.

12 12 12 10 13 11 14 11 11 11 12 11 11 11 12 11 13 11 10 12 11 12 13 13 11 12 12 12 13 13 11 13 15 13 14 13 13 14 13 12 12 13 11 14 11 12 13 13 12 13 13 12 12 14 14 12 11 12 12 12 Кўрамизки энг кичик бўғинлар сони 10, энг каттаси 15, шунинг учун уч устунга эга бўлган жадвал тузамиз (4-жадвал) 4-жадвал Қий- матла р Варианталарни гуруҳларга ажратиш Қийматл ар сони 10 1 1 2 11 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 15 12 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 20 13 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 16 14 1 1 1 1 1 1 6 15 1 1 Берилган тўпламдаги қийматларни бир чеккадан кўздан кечириб, иккинчи усутнни тўлдирамиз. Масалан 3-жадвалда биринчи бўлиб 12 сони учрайди, шунинг учун 4-жадвалнинг иккинчи устунида 12 қийматнинг тўғрисига битта чизиқ чизамиз; иккинчи бўлиб яна 12 сони учрайди; 12 қийматининг тўғрисига яна битта чизиқ чизамиз ва ҳо казо. Натижада 5-жадвал ҳосил бўлади. 5-жадвал Ғўзанинг асосий поядаги бўғинлар сони (Х i ) 10 11 12 13 14 15 Жами Бўғинлар сони Х i бўлган ҳўзалар сони (n i ) 2 15 20 16 6 1 60 Вариацион қатор-белгининг (ортиши ёки камайиши бўйича) тартибга солинган турли қийматлари ва уларнинг мос частоталари (такрорланишлари сони n i ) қатори ушбу х 1 ,х 2 ,...,х к

n 1 , n 2 ,..., n к кўринишда ёзилади. Масалан, 5-жадвал вариацион қаторга мисол бўлаолади. Вариацион қатордаги частоталар ушбу тўпламда алоҳида варианталарни неча марта учрашини кўрсатади. Жумладан, 5- жадвалдан асосий поясида бўғинлар сони 10 та бўлган ҳўзалар сони 2 та, бўғинлари 11 та бўлган ғўзалар сони 15 та ва ҳо казо, эканлиги кўринади. Энди бундай саволни қўйиш мумкин: бўғинлари 10 тадан кам ғўзалар сони қанча? Бундай ғўзалар йўқ (0); бўғинлари 11 тадан кам ғўзалар сони қанча? Бўғинлар 10 та ва ундан кам бўлган ғўзлар сони 2 та; бўғинлари 12 тадан кам ғўзалар сони қанча? Бўғинлар 10 та ва 11 та ғўзалар сони 2+15=17 та; бу жараённи давом эттириб 0,2,17,37,53,59,60 сонларини ҳосил қиламиз. Бу сонларни йиғилган частоталар дейилади. Йиғилган частоталар берилган тўпламнинг бирор вариантадан кичик бўлган элементлари сонини характрилайди. Белгининг турли қийматлари частоталарининг танланма ҳажмига нисбати шу белгининг нисбий саноқлари ёки нисбий частоталари дейилади. Масaлан, ушбу х i : х 1 ,х 2 ,...,х к n i : n 1 ,n 2 ,...,n к вариацион қатор берилган, шу билан бирга n 1 +n 2 +…n к = n бўлсин, у вақтда W 1 = nn W nn W nn К К   ,..., , 2 2 1 нисбатлар белгининг тегишли қийматларига мос бўлган нисбий частоталарни ташкил қилади. Натижада қуйидаги жадвалга эга бўламиз: х i : х 1 , х 2 ,..., х к w i : w 1 , w 2 ,..., w к (А) Берилган белгининг турли қийматлари ва уларга мос нисбий частоталардан тузилган (А) жадвал шу белгининг статистик ёки эмприк тақсимоти дейилади. Нисбий частоталар йиғиндиси бирга тенг: W 1 + W 2 +…+ W к = 1 ... ... 2 1 2 1          nn n n n n nn nn nn к К

5-жадвалда берилган вариацион қ атор учун статистик тақсимот қуйидагича ёзилади: Х i 10, 11 12 13 14 15 W i 601 606 6016 6020 6015 602 ёки Х i 10, 11 12 13 14 15 W i 601 101 154 31 41 301 Узлуксиз ўзгарувчан вариантларда тўпламдаги ҳамма варианталарни маълум сондаги гуруппаларга ажратилади, сўнгра эса ҳар бир гуруҳга кирган варианталар сони ҳисобланади. Натижада вариацион қатор жадвал кўринишда ҳосил бўлади, лекин такрорланишлар сони айрим, алоҳида олинган вариантга тегишли бўлмасдан, балки гуруҳга тегишли бўлади, яъни гуруҳнинг такрорланиш сони бўлади. Масaлан, берилган катта ёшдаги эркак ишчиларнинг бўйига кура тақсимланиши узлуксиз вариантага мисол бўла олади (6-жадвал). Бундай вариацион қатор интервалли вариацион қатор дейилади. (А.И.Карасев) 6-жадвал Бўйи (см ҳисобида) Эркаклар сони, n i Бўйи (см ҳисобида) Эркаклар сони, n i 143-146 1 167-170 170 146-149 2 170-173 120 149-152 8 173-176 64 152-155 26 176-179 28 155-158 65 179-182 10 158-161 120 182-185 3 161-164 181 185-188 1 164-167 201 Жами 1000 Гуруҳлар сонини танлашда (бу сонни К ҳарфи билан белгилаймиз), одатда, қуйидаги мулоҳазаларга амал қилишади; 1) Гуруҳлар сони тоқ бўлгани мақул; 2) Тўпламнинг ҳажми катта бўлганда (n>100) гуруҳлар сони катта

(масалан 9,11,13) бўлгани, ҳажми кичик бўлганда кичик (Масaлан 5,7, 9 та) бўлгани маъқул. Шуни айтиш керакки, тўпламни неча гуруҳга ажратишгина эмас, балки биринчи гуруҳнинг чегаралари қандай аниқлашишга ҳам аҳамият бериш зарур. Гуруҳ оралиғи (кенглиги)ни катта олмаслик керакки, энг кичик варианта шу гуруҳнинг тахминан ўртасига тўғри келсин. Гуруҳлар оралиғи (кенглиги) ва улар чегараларининг жойлашиши масалаласининг ҳал этилишини биз 6-жадвалда берилган тўплам мисолида кўрамиз. Гуруҳларнинг кенглиги ΔХ ҳамма гуруҳлар учун бир хил бўлади ва у энг катта ва энг кичик варианталар айирмасини гуруҳлар сонига нисбати билан аниқланади. 6-жадвалдаги мисолимизда Х max = 187 ва X min = 142; гуруҳлари сони k =15 деб олинган (n = 1000 >100); бу ҳолда ΔХ = 3 15 45 15 142 187 15` min     Х Хьфч Кўпинча Х max -X min айирма гуруҳлар сони k га қолдиқсиз бўлинмайди (бизнинг мисолимизда ΔХ = 3 бутун сон). Бундай ҳолларда гуруҳ кенглигини ортиши томонга яхлитланади, чунки акс ҳолда вариация оралиғининг умумий кеглиги камайган бўлар эди, ва демак, вариантларнинг четки қийматлари унга кирмай қолар эди. Кенгайтиришни шундай бажариш, қийматларининг биттаси ҳам гуруҳларнинг чегарасига тушмасин. Тақсимот жадвали тузилаётганда ҳар бир гуруҳ учун ё гуруҳнинг ўртаси (масалан, қўрилаётган мисолда 144;147;150;... ва ҳо казо; 6-жадвал), ёки гуруҳларнинг чегаралари (масалан, 143;146;149;... ва ҳо казо.; 6-жадвал) кўрсатилади. 6- жадвалдаги мисол бўйича тақсимот жадвалини тузиамиз (7- жадвал). 7-жадвал Гуруҳнинг ўртаси Такрорланиш сони Гуруҳнинг ўртаси Такрорланиш сони 144 1 168 170 147 2 171 120 150 8 174 64 153 26 177 28 156 65 180 10

159 120 183 3 162 181 186 1 165 201 Жами 1000 Тўпламни гуруҳларга ажратиш урганилаётган белгининг фақат дискрет ёки узликсиз ўзгарувчанлигига эмас, балки тўпламнинг (танланманинг) ҳажмига ҳам боғлиқ бўлади. Мисол. Маълум нав пахта 60 туп ғўзасининг баландлиги (см) 30 дан 53 гача ўзгарган (8-жадвал). 8-жадвал 35 38 30 32 37 38 44 34 39 42 37 41 35 32 38 36 41 38 44 45 40 40 42 45 35 42 48 50 45 43 36 45 45 38 48 45 45 47 45 49 46 48 42 53 45 40 45 50 45 50 45 45 45 44 49 45 42 42 40 40 Агар бу тўпламни варианталарнинг қийматларига, яъни 30,31 ва ҳо казо, кўра гуруҳларга ажратсак, у вақтда 23 та (53-30=23) гуруҳ ҳосил бўлади ва қатор чўзилиб кетиб, уни кўздан кечириш қийинлашади. Шунинг учун берилган тўпламни варианталарнинг бирнеча қийматларини ўз ичига олган, масалан, 30-32, 33-35 ва ҳ. к. Гуруҳларга ажратиш қулайдир. Шундай қилсак, 8-жадвални ушбу 9-жадвал куринишида ёзиш мумкин. 9-жадвал Гуруҳлар 30- 32 33- 35 36- 38 39- 41 42- 44 45- 47 48- 50 51- 53 Такрорланиш сони 3 4 9 8 10 17 8 1

O'xshashlar

Тўплам. Тўпламости. Тўпламлар устида амаллар ва уларнинг хоссалари

Олий математика

Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия

Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати

Тажрибавий маълумотларни қайта ишлаш. Тақсимот қонунлари. Гистограмма