Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати - Algebra - Referatlar

Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

304.5 KB

Ko'chirib olish

Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати Режа: 1. Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсияси бўйича баҳолаш. 2. Баҳо аниқлиги.Ишончлилик эҳтимоли. 3. Ишончли оралиқ.

1. Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати сифатида танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ) .. (1 2 1 nX X X n X      қабул қилинади. Математик статистикада  X нинг силжимаган, эффектив ва асосли баҳо эканлиги исбот этилади. Айтилганлардан яна қуйидаги келиб чиқади: битта бош тўпламдан олинган етарлича катта ҳажмли бир неча танланма тўпламларнинг арифметик ўртача қийматлари тақрибан бир-бирига тенг. Танламалар ўртача қийматларининг турғунлик хоссаси ана шундан иборатдир. Танлама тўплам дисперсияси     n i i t X X n D 1 2) ( 1 ни бош тўплам дисперциясининг силжиган баҳоси эканлигини, яъни танланма тўплам дисперсиясининг математик кутилиши * 1 б t D n n МD   га тенг эканлигини исботлаш мумкин. Танлама тўплам дисперсиясини шундай “тузатиш” мумкинки, натижада унинг математик кутилиши бош тўплам дисперсиясига тенг бўлади. Бунинг учун D Т ни 1n n га кўпайтириш кифоя. Шундай қилиб, “тузатилган дисперсия” ни ҳосил қиламиз; уни одатда S 2 орқали белгиланади:                n i i n i i Т X X n X X n n n D n n S 1 2 2 1 2 ) ( 1 1 ) ( 1 1 1 Демак, бош тўплам дисперсиясининг баҳоси сифатида      n i i X X n S 1 2 2 ) ( 1 1 (6 1 )

Тузатилган “дисперсия” ни қабул қиламиз. Бош тўпламнинг ўртача квадратик фарқини баҳолаш учун дисперсиянинг квадрат илдизига тенг бўлган.2 1 ) ( 1 1       n i i X X n S “тузатилган” ўртача квадратик фарқдан фойдаланилади. Шуни айтиш керакки, танланма тўпламнинг ҳажми n етарли катта бўлганда танланма ва тузатилган дисперсиялар (D T ва S 2 ) деярли тенг эканлигини кўриш қийин эмас. Шунинг учун n<30 бўлганда амалда тузатилган дисперсиядан фойдаланилади. 2. Баҳо аниқлиги. Ишончлилик эҳтимоли. Танланма тўплам берилганлари бўйича топилган Ǿ* статистик характеристика Ǿ номаълум параметрнинг баҳоси бўлиб хизмат қилсин. Ǿ ни ўзгармас сон деб ҳисоблаймиз ( Ǿ тасоддифий миқдор ҳам бўлиши мумкин ). | Ǿ- Ǿ *| айирманинг абсолют қиймати қанча кичик бўлса, Ǿ * баҳо Ǿ параметрни шунчалик аниқроқ кўрсатиши равшан. Бошқача сўз билан айтганда, агар б>0 ва | Ǿ- Ǿ *| <б бўлса, у вақтда Г қанча кичик бўлса, баҳо шунча аниқ бўлади. Шундай қилиб, б мусбат сон баҳонинг аниқлигини кўрсатади. Аммо статистик усуллар Ǿ* баҳо | Ǿ- Ǿ *| <б тенгсизликни қаноатлантиради деб узил-кесил тасдиқлашга имкон бермайди, фақатгина бу тенгсизлик амалга ошиши мумкин бўлган эҳтимол ҳақида гапириш мумкин. | Ǿ- Ǿ *| < б тенгсизликнинг амалга ошиши мумкин бўлган λ эҳтимоли, яъни Р(| Ǿ- Ǿ *| <б)= λ эҳтимол Ǿ параметр Ǿ * баҳосининг ишончлилик эҳтимоли дейилади. Одатда баҳонинг ишончлилик эҳтимоли олдиндан берилади; шу билан бирга λ сифатида бирга яқин бўлган сонлар олинади. Варицион статистикада

( мат. Статистикада ) у ёки бу натижанинг муҳимлигини 1 га яқин бўлган қуйидаги учта эҳтимолнинг қийматлари бўйича баҳолаш қабул қилинган: P 1 =0,95 ёки 95 %, P 2 =0,99 ёки 99% ва P 3 =0,999 ёки 99,9 % Бу эҳтимоллар ишончлилик эҳтимоллари деган ном олган. P 1 =0,05 ёки 5 %, P 2 =0,01 ёки 1 % ва P 3 =0,001 ёки 0,1% эҳтимолар эса муҳимлилик даражаси деган ном олган. Юқоридаги эҳтимоллар P 095 ва P 05, ва P 099 ва P 01 ҳ.к. символари билан белгиланади. 3. Ишончлилик оралиқ Ҳар бир ишончлилик эҳтимолига (t) нормаланган четланишнинг аниқ қиймати мос келишини иловадаги 1- жадвалдан ([1] адабиёт) кўриш мумкин. Масалан, P 1 =0,95 га t 1 =1,96 , P 2 =0,99 га t 2 =2,50 , P 3 =0,999 га t 3 =3,30 мос келади. Фараз қилайлик, | Ǿ- Ǿ *| < б нинг эҳтимоли λ га тенг бўлсин. Р[| Ǿ- Ǿ *| < б] = λ | Ǿ- Ǿ *| < б тенгсизликни унга тенг кучли -б< Ǿ- Ǿ*< б ёки Ǿ-б < Ǿ < Ǿ*+б Тенгсизлик билан алмаштириб, Р[ Ǿ *-б < Ǿ < Ǿ*+б] = λ га эга бўламиз. Бу муносабатни бундай тушуниш керак: ( Ǿ *-б, Ǿ*+б) оралиқнинг Ǿ номаълум параметрни ўз ичига олиш эҳтимоли λ га тенг. Номаълум параметрни берилган λ ишончлилик эҳтимоли билан ўз ичига олган ( Ǿ *-б, Ǿ*+б) оралиқ ишончли оралиқ дейилади. Кўриш мумкинки, ( Ǿ *-б, Ǿ*+б) оралиқ ёки интервал тасоддифий учларга ( уларни ишончлилик чегаралари дейилади) эга. Ҳақиқатан, турли

танланма тўпламларда Ǿ * нинг турли қийматлари ҳосил бўлади. Демак, танланмадан танланмага ўтилганда ишончли оралиқнинг учлари ҳам ўзгариб боради, яъни ишончлилик чегараларининг ўзлари ҳам тасодифий миқдордан (х 1 , х 2 ....., х n функцияларидан) иборат бўлади. 5-МАЪРУЗА Мавзу: Статистик миқдорлар хатолар и нинг формулалари ва улардан фойдаланиш усуллари. Режа: 1. Статистик хато. Арифметик ўртача қийматнинг хатоси. 2. Ўртача квадратик фарқни хатоси. 3. Вариация коэффицентининг хатоси. 4. Асимметрия ва эксцесс коэффицентининг хатоси. Мавзунинг баёни. 1. Статистик хато. Арифметик ўртача қийматнинг хатоси. Ҳар бир статистик миқдор ўз статистик хатосига, яъни ўлчаш ва ҳисоблаш жараёнида эмас, балъки танланма тўплам тузилаётганда бош тўпламдан вариантларини тасодифий танлаш натижасида ҳосил бўладиган репрезетатив хатога эга бўлади; статистик хатолар ёрдами билан танланма тўплам параметрларини бош тўплам параметрларига қанчалик тўғри келишини билиш мумкин. Математик статистикада исбот қилинадики, арифметик ўртача қийматниx m (статистик хатони m харфи билан белгилаймиз) статистик хатоси ўртача фарқни танлама тўплам ҳадлари сонининг квадрат илдизига нисбати билан аниқланади: n s mx ; (63)

яъни хато белгининг ўзгарувчанлигига тўғри пропорционал, кузатишлар сонига тескари пропорционалдир. 1-мисол: x = 5000 кг ўртача сиғим сут учун  =500 кг ва n=100 да арифметик ўртача қийматнинг хатосини топамиз: кг mx 50 10 500 100 500    Статистик характерискани унинг хатоси билан бирга ёзиш қабул қилинган. x арифметик ўртача қийматни берилган 1) мисол учун қуйидагича ёзиш мумкин: x  x m =5000 кг  50 кг (63) формуладан танланма тўплам ҳажмини n бош тўплам ҳажми N нинг озгина (5% - 10% дан кам) қисмини ташкил этганда фойдаланилади. Қолган ҳолларда такрорланмайдиган тасодифий танланма тўпламнинг арифметик ўртача қиймати хатоси x m = N n n s 1 (64) формула бўйича аниқланади. N га нисбатан n жуда ҳам кичик бўлганда илдиз остидаги ифода бирга яқинлашади ва x m нинг қиймати деярли ўзрагмайди. 2-мисол: Маккажўхори экилган майдонда N=400 та ўсимлик ичида 50 та ўсимликнинг баландлиги ўлчаниб, қуйидаги маълумотлар олинди: x =15 см; S= 14,9 см. x m ни топамиз. (63) формула бўйича: x m = см n s 1,2 50 9, 14  

(64) формула бўйича:N n n s mx   1 = см 0,2 875,0 50 9, 14  Улар орасидаги фарқ жуда озгина, уни эътиборга олмаса ҳам бўлади. лекин, агар x ва s миқдорлар N=40 шартда олиниб, n= 10 бўлса, у вақтда (63) формула бўйича x m =4,7 см бўлади, (64) формула бўйича эса x m =4,1 см бўлади. У ҳолда уларнинг фарқи сезиларли миқдорни ташкил этадики, уни ҳисобга олинмасдан иложи йўқ. Агар кузатишлар сони кичик бўлса, у вақтда арифметик ўртача қиймат хатосини формуласи x m = 1n s (65) Кўринишда бўлади. Хатонинг маъноси шундан иборатки, бош тўплам ўртача қийматини танлама тўплам ўртача қийматидан у ёки бу томонга учланган хато чегарасида бўлади: x б = x т  3 x m ; Бу ерда x б – бош тўпламнинг, x т – танланма тўпламнинг арифметик ўртача қиймати x +3 x m ва x -3 x m яъни 5000+3  50=5150 кг ва 5000- 150=4850кг орасида бўлади, демакдир. Демак, танлама тўпламда кузатишлар сони қанча катта бўлса, танламанинг ўртача қиймати бош тўплам ўртача қийматига шунчалик яқин бўлади. Масалан: 1-мисолда n 100 га эмас, балки 1000 га тенг бўлганда эди, у вақтда хатонинг миқдори кичик бўлиб, 50 кг эмас, балки 15,81 кг га ( x m = кг 81, 15 1000 500  ) тенг бўлур эди.

Тажриба аниқлигининиг кўрсаткичи ёки танланманингўрта қиймати бош тўпламнинг ўртача қийматини тўғри акс эттиришининг кўрсаткичи бўлиб, хато ўртача қийматдан неча марта кичиклигини кўрсатувчи муқаррарлик ўлчови хатоси кийматнинг ўртача киймат ўртача t хизмат қилади. Агар t  3 бўлса, у вақтда танланма ўртача қиймат бош тўпламнинг ўртача қийматини тўғри акс эттирган бўлади ва бу ҳодисанинг эҳтимоли Р=0,997 бўлади. t – муқаррарлик ўлчови ва Р эҳтимоллар бир-бири билан қуйидагича боғланади: t = 2 га P = 0,955 t = 2,5 га P = 0,988 t = 3 га P = 0,997 t = 3,5 га P = 0,9995 t = 4 га P = 0,99994 Тажрибанинг етарли аниқлиги t= 3 ва P=0,997 да бўлади деб қабул қилинган. Далада ўтказиладиган тажрибаларда муқаррарлик ўлчовига қуйиладиган талабни t=2,5 (P=0,988) га тушириш мумкин. Катта эҳтимолни талаб этадиган ишларга эса t нинг қиймати 4 дан (P=0,99994) кам олинмайди. Масалан, дори дозаларининг одам организмига таъсирини ўрганишга оид ишларда муқаррарлик ўлчовини ошириш айниқса муҳимдир. Фараз қилайлик, 10 мг дори дозаси заҳарсиз ва ундан даволаш мақсадида фойдаланиш мумкинлиги тажрибаларда аниқланган бўлсин. Агар бу доза учун тажрибаларда хато m=  3 мг бўлса, у вақтда муқаррарлик ўлчови t= 3 10  3,3 га тенг бўлади; бу P=0,997 эҳтимолга мос келади, яъни шундай дозада даволашда ҳар 1000 ҳолнинг учтасида заҳарланиш мумкин. Демак, 3,3 га тенг бўлган t кўрсаткич бундай тажриба учун етарли бўлмайди.

Шунинг учун дозанинг заҳарсизлигини тасдиқловчи тажрибалар (кузатишлар) сонини ошириш зарур ва шу билан бирга ўрганилаётган дозанинг кўрсаткичи учун камайтирилган хато олиш ва шу билан топилган доза оммавий даволаш препарати бўлиб химат қилиши мумкинлигига ишонч ҳосил қилиш керак. Статистик хатолар ва муқаррарлик ўлчови маълум даражада тажрибалар натижасини тасдиқлайди. Масалан, агар тажрибада t=2 ни (P=0,955) берувчи хато олинган бўлса, бу танланма тўплам ўртача қийматнинг кўрсаткичларидан фойдаланиш мумкин эмаслигини кўрсатади, чунки улар бош тўпламга ҳос бўлган ўртача миқдорни кучсиз даражада акс эттиради. Шунинг учун тажрибада олинган маълумотларга ўрганилаётган ҳодиса бўйича бош тўпламга тарқатилиши мумкин эмас. Шундай қилиб, исталган статистик характеристика ёки бирор коэффицентни ҳисоблаш унинг статистик хатосини ва муқаррарлик ўлчовини ҳисоблаш билан бирга олиб бориш мумкин. Бу маълумотларсиз ҳосил қилинган ўртача қийматлар ҳеч қандай илмий аҳамиятга эга бўлмайди. 2. Ўртача квадратик фарқнинг хатоси. Ўртача квадратик фарқнинг хатоси n s mG 2  ; (66) формула бўйича ҳисобланади. Бу миқдорнниг муқаррарлик ўлчови (критерийси) 3  m s t бўлади. Масалан, 50 та кузатишдан иборат бўлган танлаyма тўпламда ўртача квадратик фарқ 3,64 га тенг бўлди. Бу кўрсатикичнинг статистик хатоси m  =3,64/ 364,0 100  бўлади. Демак, бош тўпламнинг ўртача квадратик фарқи 3,64-3  0,364 дан 3,64+3  0,364 гача ёки 3,64  1,092 орасида бўлади. бу мисол учун муқаррарлик критерийси t= 10 364,0 64,3  бўлади.

3. Вариация коэффицентининг хатоси. Вариация коэффицентининг ўртача хатоси қуйидаги тақрибий формула бўйича аниқланади:2 100 2 1 2       V n V mv (67) n катта сон бўлганда соддароқ формуладан фойдаланилад и : n V mv 2 /  (68) Бу миқдорнинг муқаррарлик ўлчови t=V/m v  3 бўлади. масалан, II бобда кўрилган мисолда Ўрта Осиё ипакчилик илмий текшириш институтида олинган маълумотларга асосан 100 дона пилла энининг вариация коэффиценти 6,2% га тенг бўлди. Бу кўрсаткичнинг статистик хатоси 43,0 10 42,1/2,6 100 2 /2,6     vm % бўлади. Демак, бош тўпламнинг вариация коэффиценти 6,2% - 3  0,43% дан 6,2% + 3  0,43% гача ёки 6,2%  1,29% орасида бўлади. Бу мисол учун муқаррарлик ўлчови (критерийси) t=6,2/0,43  14,4 бўлади. 4. Асимметрия ва эксцесс коэффицентларининг хатоси. Асимметрия ва эксцесс коэффицентларининг ўртача хатоси қуйидаги тақрибий n mAs 6  (69) ёки )3 )(1 )(2 ( )1 ( 6      n n n n n mAs (70) формула бўйича аниқроқ топилади. Эксцесс коэффицентининг ўртача хатоси қуйидаги n mEx 6 2 ёки n mEx 24  ёки )5 )(3 )(2 )(3 ( )1 ( 24       n n n n n n mEx (71) Масалан, 20 дона маълум нав пилланинг оғирлиги учун асимметрия коэффиценти As=0,8111 га тенг бўлди. Ўртача ҳатони топамиз:

)3 )(1 )(2 ( )1 ( 6      n n n n n mAs= 5,0 38 5, 19 1449 380 23 21 18 19 20 6        Бу мисол учун муқаррарлик критерийси t=0,8111/0,5  1.6 бўлади. муқаррарлик критерийси t  1,6  3 демак, 20 кузатишдан иборат бўлган танланма бош тўпламнинг асимметрия коэфффицентини тўғри акс эттирмайди. 15-16 амалий машғулотлар, 4-амалий мучтақил иш. Мавзу : Арифметик ўртача қийматнинг муқаррарлигини кичик сонли кузатишларда Стъюдент усули бўйича аниқлаш. Танлама тўпламлар ҳажми етарли катта бўлганда, уларнинг арифметик ўртача қийматлари нормал тақсимот қонунига бўйсунади. Лекин танлама ҳажми кичик (n  30) бўлганда уларнинг арифметик ўртача қийматларининг тақсимот қонунлари қандай бўлади деган савол туғилади; бош тўплам ҳақида кичик танланма тўплам бўйича фикр юритишда катта шубҳа туғилади. Бу саволга инглиз математиги Госсет (таҳаллуси Стъ ю дент) амалда жавоб берди. Шунинг учун у томонидан ўрганилган тақсимот Стъ ю дентнинг t - тақсимоти деб ном олган. Ҳозирги вақтда кичик танлама тўпламлар таҳлили кенг эътироф этилган ва биологнинг ўзи энгг содда ва амалда энг кўп учраб турадиган шу t – тақсимотини тадбиқ эта билиши керак. Боғлиқ бўлмаган кузатишлардан олинган ташланма тўплам маълумотларига кўра, шундай Т (унинг қийматларини t орқали белгилаймиз) тасодифий миқдор тузатиш мумкинки, унинг тақсимот қонуни α ва g ноъмалум параметрларга боғлиқ бўлмайди, чунончи n s a x T   (73 1 ) шундай тасодифий миқдор бўлади, бу ерда n – таyланма ҳажми, x - танланма тўпламнинг арифметик ўртача қийматини, α – бош тўпламнинг арифметик ўртача қийматини, S – тузатилган ўртача квадратик фарқ.

Т тасодифий миқдорнинг зичлик функцияси S(t,n)=B n 2/ 2 1 1 n n t          (74) эканлигини исботлаш мумкин. Бу ерда В n коэффицент              2 1 )1 ( 2 т Г n n Г Bn (7 5 ) тенглик билан аниқланади, Г(х) =     0 1 dt e t t x эса гамма функциясидир. Жумладан, х = n +1 ( n – бутун мусбат сон ) бўлса, у вақтда Г( n +1 ) = n ! бўлади. Стъюдент тақсимоти танланма тўплам ҳажми n га боғлиқ, лекин α ва g боғлиқ эмас. S (t,n) жуфт функция, шунинг учун t n s a x   тенгсизликнинг амалга ошиши эҳтимоллиги                      dt nt S t n s а х P t ) ,( 2 0 ( 76 ) га тенг (76) формулани                n s t x a n s t х P (7) кўринишда ёзиш мумкин. Демак, Стъюдент тақсимотидан фойдаланиб, ноъмалум α параметрни  эҳтимол билан ўз ичига олувчи ( n s t x n s t x      ; ) ишончли оралиқни топдик.

Кузатишлар сони оз бўлганда, арифметик ўртача қиймат учун муқаррарлик критерийси (ўлчови) Стъюдент усули бўйича  озодлик даражалари сонини ҳисобга олиб, жадвал усули билан аниқланади. Бунда озодлик даражалари сони кузатишлар сонини бир га к амайтириш ,  =n-1 деб олиш йўли билан ҳисобланади. Стъюдент жадвалининг ([1], иловадаги VI- жадвал) юқори сатрида P эҳтимолга мос t миқдорнинг қийматлари кўрсатилган; чапдаги четги устунда  озодлик даражалари сонининг қийматлари берилган. P ва  миқдорларга боғлиқ ҳолда уларнинг устун ва йўлларининг кесишишидаги катакларда муқаррарлик критерийсининг қийматлари келтирилган. Жадвалда фақат 0,95; 0,98; 0,99 ва 0,999 га тенг эҳтимоллар учун графалар келтирилган. Бу жадвал биологияда кенг қўлланилади. Бу жадвал (у ёки бу муҳимлилик даражасида) танланма тўпламнинг x арифметик ўртача қийматининг тасодифий тебранишининг энг қулай чегараларини аниқлашга, шунингдек, берилган бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ётувчи ишончлилик чегараларини ҳам аниқлашга имкон беради. Масалан, 8 та кузатишдан иборат тажрибада белгининг арифметик ўртача қиймати топилган: 16,4  0,62 кг. Бу миқдор тасодифий тебранишнинг ишончли оралиғининг муҳимлилик даражаси P =0,05 бўлганда топайлик. Иловадаги IV- жадвалда P =0,95 га мос графа ва  =8-1=7 сатрнинг кесишишида t=2,36 қийматни топамиз, бундан ишончли оралиқ x  tm x = 16,4  2,36  0,62=16,4  1,46 ёки 14,94 дан 17,86 гача бўлиши келиб чиқади. Танланма тўплам ҳажми n чексиз ортиб борганда Стъюдент тақсимотининг нормал тақсимотга яқинлашишини исбот қилиш мумкин. (бу lim B n = 2/ 2/ 2 2 1 1 lim ; 2 1 t n e n t n               дан келиб чиқади). Шу сабабли нормал тақсимланган белгининг математик кузатилишини баҳолашда n>30 да

  dt nt S t T P t o ) ,( 2    формулани тақрибан             dt e t T P t o t2/2 2 1 2 формула билан алмаштириш мумкин. Бошқача айтганда, n>30да Стъюдент тақсимоти ўрнига нормал тақсимотдан фойдаланиш мумкин. Аммо ҳажми n<30 бўлган танланма тўпламларда (бундай тўпламлар кичик танланма тўпламлар дейилади) кўрсатиб ўтилган алмаштириш қўпол хатога, чунончи, ишончли оралиқнинг асоссиз торайишига, яъни баҳо аниқлигининг ортишига олиб келади. Масалан, n=5 ва  =0,99 бўлсин, у вақтда Стъюдент тақсимотидан фойдаланиб, t  = 4,6 ни топамиз Лаплас формуласидан фойдаланиб эса t  = 2,58 ни топамиз. Кичик танланма тўпламларда Стъюдент тақсимоти унчалик аниқ бўлмаган натижалар (кенг ишончли оралиқ) бериши бу тақсимотнинг кучсизлигини эмас, балки кичик танланма тўплам бош тўпламнинг бизни қизиқтирувчи белгиси ҳақида оз маълумот беришини билдиради. Шунинг учун катта танланма тўпламдан фойдаланиш мумкин бўлмайдиган ёки мақсадга мувофиқ бўлмаган ҳоллардагина кичик танланма тўламга мурожаат қилинади. Мавзу: Икки тўплам ўртача фарқининг хатоси. Экспрементал ишларда арифметик ўртача қийматлар (АЎҚ) фарқининг хатосини аниқлаш катта аҳамиятга эга, чунки кўпгина тажрибанинг асосий мақсади назорат ва тажриба қилинадиган гуруҳлар объектларининг АЎҚ кўрсаткичларида фарқ бор-йўқлигини аниқлашдан иборат бўлади. шу билан бирга тажриба ва контрол объектларнинг АЎҚ кўрсаткичлари (миқдорлари) солиштирилади ва ҳосил бўладиган d= x таж – x конт фарқ ўрганилаётган кўрсаткичларда силжиш бор-йўқлигини кўрсатади. Бу фарқнинг

муқаррарлигини аниқлаш учун унинг m d хатоси миқдори қуйидаги формула ёрдами билан ҳисоблаб чиқиш талаб этилади: m d =2 2 2 1 x x m m  (78) бу ерда m x 1 – биринчи танлама тўплам (тажриба) АЎҚ хатоси m x 2 иккинч танланма тўплами (контрол) АЎҚ хатоси. ЎАҚ орасидаги фарқнинг муқаррарлигини ўрганиш учун нормалланган четланишдан фойдаланиш керак. Нормалланган четланиш қуйидаги кўринишни олади: 2 1 2 1 x x m x x t    ёки dm d t Бу ерда t муқаррарлик критерийси деб аталади. Бу критерийнинг қиймати [1] иловадаги IV жадвал бўйича қанақа танлама тўплам материаллари билан кўрилишига боғлиқ ҳолда баҳоланади. Қўлимизда жадвал бўлмаган ҳолда yч сигма қоидаси асос қилиб олинади: агар фарқ ўз хатосидан дярли yч марта ортиқ бўлса, у 0,99 дан кичик бўлмаган эҳтимол билан муқаррар бўлади. Аммо юқорида айтилганларга кўра t нинг бундай юқори қийматига ҳеч қандай зарурат йўқ. Агар n>30 бўлса, у вақтда t=2,58 критерий фарқининг 0,99 эҳтимол билан муқаррарлигига кафолат беради. 1-мисол . Ултрабинафша нурлар билан нурлантирилган ҳайвонлар бир ой мобайнида 6,8  0,4 кг, нурлантирилмаган ҳайвонлар эса (ҳар икки гуруҳлар ҳажми бир хилда) 5,2  0,3 кг семирган. Нурлантириш оғирликни қанча орттиради? Ҳайвонларнинг иккала гуруҳлари орасида боғланиш йўқ. Шунинг учун kg m m m x x d 5,0 25,0 09,0 16,0 3,0 4,0 2 2 2 2 2 1         бундан d  m d = (6,8 - 5,2)  0,5 кг = 1,6  0,5 кг

демак, нурланиш эффектнинг 99% ишончли оралиғи (1,6 – 2,58  0,5; 1,6 + 2,58  0,5) ёки (0,3; 2,9) кг ни ташкил этади. Агар гуруҳларнинг частоталари турлича бўлса, (78) формула қуйидаги формула билан алмаштирилади:              y x y x i i d n n n n y y x x m 1 1 2 ) ( ) ( 2 2 (79) Бунда n x ва n y биринчи ва иккинчи гуруҳларнинг мос частоталари. Бу формула орқали киритилган тузатиш (78) формулага нисбатан одатда кичик бўлади; агар иккала гуруҳ частоталари (5) унчалик кичик бўлмаса, соддароқ бўлган (78) формуладан фойдаланилса ҳам бўлади. n x = n y бўлганда (79) формула (78) формулани беради. 2 - мисол. 50-жадвалда тажриба майдонларида ўғит солиниб (Х) ўғит солинмасдан (Y) олинган гуруҳ ҳосиллари ҳақида маълумотлар келтирилган ва m d ни топиш талаб қилинади. 50-жадвал X 35 , 50 32 , 66 30,56 36,63 42,28 35 , 78 40,20 жами 252,61 ўртачаси 36,08  i  i 2 99 ,9 Y 46,38 41,36 52,20 46,20 186,14 46,53 59,0 (78) формулага кўра 70,2 92,4 36,2 4 3 0, 59 7 6 9, 99       dm (79) формулага кўра

64,2 94,6 28 9 11 9, 158 4 7 4 7 2 4 7 0, 59 9, 99            dmЎртача қийматлар фарқи 46,53-36,09=10,44 кг бўлганида ўғит таъсири учун 99% ишончли оралиқ: (10,44-2,58  2,64; 10,44+2,57  2,64) ёки (3,63; 17,25) кг бўлади Боғлиқ бўлган танланмалар учун икки танланманинг АЎҚ орасидаги фарқ m d хатосининг формуласи мураккаброқ кўринишига эга бўлди:      2 1 2 2 2 2 1 x x x x d m m m m m (80) Бунда m x 1 ва m x 2 иккита танланма тўплам бўйича АЎҚ хатолари  - икки тўплам вариантлари орасидаги корроляция коэффиценти. Бу формулага 2m x 1  m x 2   ифоданинг киритилиши боғлиқ бўлган танланма тўпламлар фарқи хатосининг кўрсаткичини камайтиради, бу эса t муқаррарлик критерийсини юқорироқ беради. Аммо  нинг қийматини ҳисоблаш имкони бўлмаса, бу ҳолда боғлиқ танлама тўпламлар учун ҳам 2 2 2 1 x x m m md   формуладан фойдаланиш мумкинлигини назарда тутиш лозим; лекин бу ҳолда фарқ хатосининг кўрсаткичи бир оз оширилган бўлади, бу эса фарқнинг муқаррарлик даражасини пасайтиради. 3-мисол. Ғунижин сигирларнинг соғим сути ўртача ўз она сигирларининг сутларига нисбатан 500 кг ортиқ, ғунажин сигирлар билан она сигирлар соғим сутларининг боғлиқлигини кўрсатувчи корреляция коэффициенти эса  =0,4 бўлсин; у вақтда бир буқадан урчиган она сигирларнинг ғунажин сигирлари маҳсулдорлиги ошади деган селекция ҳулосасининг муқаррарлигини аниқлнг. 51-жадвални тузамиз. Фарқнинг хатосини топиш формуласига қийматларни қўямиз: kg m m m m m x x x x d 50 2500 4,0 40 50 2 40 50 2 2 2 2 2 2 1 2 1              

бундан d  m d = 500  50; t d = 10 50 500  . Бир-бири билан боғлиқ бўлган иккита танланма тўпламнинг арифметик ўртача қиймати орасидаги фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш. 51-жадвал Сигирлар гуруҳи Солиштирилган жуфтлар сони ( n ) Ўртача соғим сути кг S n S mx Ғунажин сигирлар Она сигирлар 100 100 4500 4000 500 400 50 40 d= 500 (фарқи) m d = 50 Муқаррарлик критерийсининг t=10 қиймати синалаётган буқа ўз наслининг маҳсулдорлигини она насли маҳсулдорлиги даражасига нисбатан ўртача 500 кг сутни оширишини тамомила муқаррарлигини кўрсатади. Физиологик ва генетик тажрибаларда кўпинча учраб турадиган кичик танланма тўпламларда (n<30) фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш t нинг юқорироқ даражаларида амалга оширилади. Кичик сонли кузатишларда фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш методи Стъюдент ва Фишер томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, бу метод экспериментал тадқиқотларда статистик ҳисоблашлардан фойдаланишни анчагина камайтиришга имкон беради. Шу мақсадда кузатишнинг ва эҳтимолнинг турли даражалари учун t нинг муқаррарлик қийматлари берилган махсус жадвалдан фойдаланилади ([1], иловадаги V жадвал). Бу жадвалнинг тузилишидан кўринадики, фарқнинг муқаррарлигини ўзаро боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган танлама тўпламлар учун аниқлаш мумкин.ўзаро боғлиқ бўлган ҳол учун унга сўнгги устунда боғлиқ танлама тўпламга кирган солиштирилаётган n та жуфтнинг сони ҳақида маҳлумотлар келтирилган, чапдаги сўнгги устунда эса ўзаро боғлиқ бўлмаган танлама тўпламлардаги солиштирилаётган (n 1 +n 2 ) кузатишлар

сонининг йиғиндиси ҳақидаги маълумотлар киритилган. Қолган учта устун t муқаррарлик критерийси қийматлари ҳақидаги маълумотлар билан тўлдирилган. Чапдан иккинчи устун t нинг P =0,997 эҳтимолини юқори даражадаги муқаррарлик қийматини кўрсатади, чапдаги учинчи устун t нинг P =0,99 эҳтимолини ўртача даражадаги муқаррарлик қийматини беради ва ундан кейинги устун t нинг дала ва ишлаб чиқариш тажрибаларида фойдаланилган, P =0,95 эҳтимолини пастроқ даражасига мос келган қийматини кўрсатади. Жадвалдан фойдаланишни мисолда кўриб чиқамиз. 4-мисол. Ҳароратнинг сигирларнинг нафас олиш тезлигига таъсирини ўрганиш бўйича физиологик тажрибалар шуни кўрсатдики, ҳарорат 25 0 С бўлганда 1-минутда нафас олиш харакатларининг ўртача сони 45 га тенг, ҳарорат 10 0 С бўлганда эса нафас олишларнинг ўртача сони 30 гача тушади. Тажрибалар 5 бошли сигирлар гуруҳида ўтказилган, яъни танланма тўпламлар ўзаро боғлиқ ва корреляция коэффиценти Г=0,80. Ишлаб чиқилгандан сўнг қуйидаги статистик маълумотлар ҳосил бўлган (52- жадвал). Кичик сонли кузатишларда иккита ўзаро боғлиқ бўлган гуруҳнинг арифметик ўрта қийматлари орасидаги фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш. 52-жавал Ҳарорат фарқи (С 0 да) Гуруҳдаги ҳайвонлар сони Нафас олишнинг ўртача сони, x Статистик хато m d Муқаррарлик критерийси ( t ) 25 10 5 5 45 30 3 4 15 7,5 d= 15 (фарқи)       2 1 2 1 2 2 2 x x x x d m m m m m        8,0 4 3 2 4 3 2 2 41,2 80,5  

Кўрилаётган мисолдаги солиштирилаётган ўзаро боғлиқ танланма тўпламларда n=5+5=10. жадвалда ўнгдаги четки устундан n=5 қийматини топамиз ва сатр бўйича t нинг муқаррарлик қийматини аниқлаймиз. Эҳтимолнинг турли даражалари учун y қуйидагича бўлар экан:P =0,997 да t=7,58; P=0,99 да t=4,60; P =0,95 t=2,78 Биз ҳисоблаб чиққан АЎҚларнинг фарқи учун t нинг қиймати 6,2 га тенг. Демак АЎҚ ларнинг ҳаво ҳароратининг пасайишида нафас олиш тезлигининиг ўртача фарқи 15 та нафас олиш харакатига камайиши кичик ва ўртача даражадаги P=0,95, P =0,99 эҳтимолларда муқаррар эканки, бу шу типдаги физиологик тажрибаларга қўйилган муқаррарлик талаби учун тамомила етарлидир. Иккита боғлиқ бўлмаган танланма тўпламларнинг АЎҚ орасидаги фарқнинг муқаррарлиги шунга ўхшаш аниқланади. Бунга қуйидаги мисолни келтирамиз. 5-мисол. Жерсей ва Остфриз зотли сигирларнинг кислород исътемол қилишларидаги фарқни муқаррарлигини аниқланг. Тажриба ва уни статистик ишлаб чиқиш нитажасида қуйидаги маълумотлар ҳосил қилинган (53- жадвал). Кичик сонли кузатишларда иккита боғлиқ бўлмаган гуруҳ арифметик ўртача қийматлари орасидаги фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш. 53-жадвал Ҳайвонлар зоти Ҳайвонлар 1 соатда кислород исътемол қилиши (л/ соат) Хато, m t Жерсий Остфриз 10 8 0,541 0,335 0,050 0,065 10,8 5,1 D= 0,206 (фарқи) 0,082 2,5 Иккила танланма тўплам частоталарининг йиғиндиси n=n 1 +n 2 =10+8=18. боғлиқ бўлмаган танланма тўпламлар учун чапдаги четки устундан олинган n

нинг шундай қийматида t=3,70 (P=0,997 да) муқаррар миқдор; t=2,92 (P =0,95 да) муқаррар; t нинг келтирилган мисолда ҳисоблаб чиқилган қиймати t=2,5. Демак, ишлаб чиқариш шароитларида ўтказилган физиологик тажрибалар учун бўлган эҳтимолнинг кичик даражадаги икки зот сигирларда интенсив кислород исътемол қилишда ҳосил бўлган фарқ статистик муқаррардир. Мавзу: Дисперциялар орасидаги фарқнинг муқаррарлигини баҳолаш. Арифметик ўртача қийматлар орасида кузатиладиган фарқни баҳолаш билан бир қаторда танланма тўпламларнинг берилганларни солиштириш таҳлили белгилар вариацияларининг кўрсаткичлари асосида ҳам ўтказиш мумкин. Аввало, озодлик даражаси сони тушунчасини киритамиз. Бирор параметрни топишда қатнашаётган ўзаро боғлиқ бўлмаган миқдорлар сони шу параметрнинг озодлик даражаси сони дейилади ва  орқали белгиланади. Озодлик даражаси сони параметрни топишда қатнашадиган миқдорларнинг умумий сонидан шу миқдорларни боғловчи шартлар сонини айирилганига тенг. Масалан, бизга n та варианта берилган бўлсин X 1 , X 2 …, X k n 1 , n 2 …, n k Дисперция қуйидаги  s n s =  I n i (x i - x ) = 0 Битта шартбилан боғланган n та айирма бўйича ҳисобланади. Шунинг учун дисперциянинг озодлик даражаси  = n – 1 бўлади, ўртача қийматлар ҳеч қандай шартлар билан боғланмаган n та варианта бўйича ҳисобланади. Шунинг учун ўртача қийматнинг озодлик даражаси  = n бўлади. Нормал тақсимот қонуни учта (n, x ,  ) параметр билан характерланади. Шунинг учун нормал тақсимот қонунининг озодлик даражаси  = n – 3 бўлади. Пуассон тақсимот қонунининг ҳам икки параметр (n, p) билан характерланганлиги учун унинг озодлик даражаси  =n – 2 бўлади.

Танланма тўплам ўртача қийматларини солиштириш холларидаги айирманинг муқаррарлик критерийсиs s s m d m S S t    2 1 (81) формула бўйича баҳоланади. Бу ерда m s қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: 22 2 12 1 2 2 n S n S m s   (82) S 1 ва S 2 орасидаги фарқни t  3 да, одатдагидек муҳим деб ҳисоблаш мумкин. аммо бир қатор назарий мулоҳазаларга кўра вариацияларни солиштириш ва таққослаётганда гуруҳлар орасидаги фарқнинг муқаррарлигини аниқлаш учун F – критерий (Фишернинг F - критерий) деб аталадиган анчагина аниқ методдан фойдаланилади. F – критерий сифатида кузатилган дисперциянинг ушбу нисбати олинади F = S 1 2 /S 2 2 (83) Катта дисперция касрнинг сурати қилиб олинади. Шунинг учун F  1. Агар F=1 бўлса, бу дисперцияларнинг тенглигини кўрсатади. F  1 (F>1) бўлганда дисперциялар орасидаги фарқни тасодифий ёки тасодифий эмаслигини баҳолаш зарурати туғилади. F миқдор қанча катта бўлса, дисперсиялар орасидаги фарқ шунча кўп бўлиши, ва аксинча, F нинг қиймати 1 га яқин бўлса, солиштирилаётган вариациялар кўрсаткичлари орасидаги фарқ шунчалик оз бўлади. F – критерийнинг қийматлари муҳсус жадваллар бўйича баҳоланади: бу жадвалларда солиштирилаётган гуруҳларни ҳажмлари (бу гуруҳлар озодлик даражаларининг турли сонлари) ҳисобга олинади ва турли муҳимлик даражалари қабул қилинади. Бир оз қисқартирилган кўринишда улар (0,05

муҳимлик даражаси учун) [1] иловасидаги VI жадвал ва (0,01 муҳимлик даражаси учун) иловадаги VII жадвалда берилган. Агар F нинг ҳосил бўлган миқдори қабул қилинган муҳимлик даражасида жадвал қийматидан катта бўлса, у вақтда дисперциялар орасидаги фарқ муқаррар деб олинади, агар F нинг ҳосил бўлган миқдори жадвал қийматидан кичик бўлса, дисперциялар орасидаги фарқни тасодифий, муҳим эмас деб ҳисоблаш мумкин. Статистиканинг бир қатор маҳсус бўлимларида, айниқса, дисперцион анализда F катта аҳамиятга эга. Биз F - критерийнинг умумий тушунчаси ва муқаррарликни баҳолаш учун иловадаги ([1]) VI ва VII жадваллардан фойдаланиш билан чекланамиз. Мисол. Пахтанинг икки нави (54-жадвал) деярли бир хил ўртача ҳосилдорликка (x =20,4; x =20,3 ц/г) эга, лекин улардан бирига (А навга) об- ҳаво шароитларининг йилдан-йилга ўзгариши бошқасига қараганда камроқ таъсир қилади. S 1 2 =16,9; S 2 2 =4,92 деб оламиз, демак, F = S 1 2 /S 2 2 =16,9/4,92=3,44 бўлади. суратнинг озодлик даражси сони  =8-1=7, маҳражнинг озодлик даражаси сони  2 =8-1=7 [1] иловасидаги VI жадвалдан F 05 44,3 7 7     эканини топамиз. Ҳақиқий F=3,44 қиймат 5% ли чегара қийматидан кичик бўлгани учун дисперциялар орасидаги фарқ тасодифий экан, муҳим эмас экан. жадвал Йиллар Ҳосилдорлик, (ц, ҳисобида) 1952 А - нав В - нав 1953 18.3 16.8 1954 19.6 17.2 1955 22.1 23.7 1956 24.0 26.1 1957 17.2 15.4 1958 20.9 21.3 1959 19.3 17.4

21.8 24.5 Жами 163.2 162.4 Ўртачаси 20.4 20.3 S 2.22 4.11

O'xshashlar

Аниқ маълумотлар ва гипотеза. Xu (х2) квадрат критерийси

Параметрларни танланма туплам буйича бахолаш

Статистик характеристикалар. Ўртача қийматлар. Тарқоқ ва ўзгарувчанлик ўлчови

Параметрларни танланма бўйича бахолаш

Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия