Sonlarning EKUBi va EKUKi

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Sonlarning EKUBi va EKUKi Reja: 1. Sonlarning eng kichik umumiy karralisi va eng katta umumiy bo‘luvchisi. 2. Sonlarning EKUKi va EKUBini topish algoritmlari. 3. Sonlarning EKUKi va EKUBining xossalari. 4. Murakkab songa bo‘linish alomati.

a) a va b sonlarning eng kichik umumiy karralisi deganda qanday sonni tushunasiz? a soni b sonlarning umumiy karralilarining eng kichigi shu sonlarning eng kichik umumiy karralisi deyiladi va EKUK (a,b) ko‘rinishida belgilanadi (qisqacha K(a,b)). b) a va b sonlari eng katta umumiy bo`luvchisi deganda qanday sonni tushunasiz? a va b sonlarni umumiy bo‘luvcxilarining eng katta s i shu sonlarning eng katta umumiy bo‘luvchisi deyiladi va EKUB (a,b) yoki B(a,b)ko‘rin ishi da belgilanadi. v) Arifmetk amallar bajariladigan EKUB va EKUK qaysi vazifani bajaradi? EKUB – kasrlarni qisqartirishda. EKUB –ratsional sonlar ustida qo`shish va ayirish amallarini bajarganda umumiy mahraj vazifasini bajaradi. Sonlarning bo‘linishi haqida nomanfiy butun sonlar to‘plami N 0 da gapirilgan edi. Sonning karralisi va bo‘luvcxilari haqida natural sonlar to‘plamida gapiramiz, chunki 0 ga bo‘lish mumkin emas va 0 istalgan sonning karralisidir. Shuning uchun bundan keyin son deganda natural sonni tushunamiz. 1- ta’rif. Agar a soni b soniga bo‘linsa, a soni b soniga karrali yoki b ning karralisi deyiladi. b  ga karrali sonlar to‘plami cheksiz va ularning umumiy ko‘rinishi nb eng kichigi esa b bo‘ladi. 2- ta’rif. t soni a va b sonlarning karralisi bo‘lsa, t ularning umumiy karralisi deyiladi. 3 - ta’rif. a soni b sonlarning umumiy karralilarining eng kichigi shu sonlarning eng kichik umumiy karralisi deyiladi va EKUK (a,b) ko‘rinishida belgilanadi (qisqacha K(a,b)). Masalan, 6 sonining karralilari {6, 12, 18, 24, 30, 36, 42, 48, 54,...}=A, 8 sonining karralilari {8, 16, 24, 32, 40, 48, 56,...}=V bo‘lsin. Bu sonlarning umumiy

$karralilari   B A  ,... 72, 48, 24 ularning eng kichigi 24=K(6, 8) bo‘ladi. 1 ° . a soni b sonlarning istalgan umumiy karralisi eng kichik umumiy karralisiga bo‘linadi. Isbot: m:a  m:v  K(a,v)=K bo‘lsin. m:k ekanligini isbot qilish uchun teskarisini faraz kilamiz. m soni k ga qoldiqli bo‘linsin, ya’ni  k rr kq m    bo‘lsin  a kq m r a k a m : : ^ :    (bo‘linish haqidagi teoremaga ko‘ra) shunga o‘xshash        . , : ^ : ;: : ^: ва УК r в r a r в kq m r в k в m      Umumiy karralilarning eng kichigi k bo‘lgani uchun k r a va v sonlarning umumiy karralisi k r bo‘lishi kerak, lekin farazga ko‘ra qoldiq g bo‘luvchi k dan kichik bo‘ladi. Bu ziddiyat g=0 ekanini bildiradi. 2°. Agar EKUK (a,b) bo‘lsa, N c  uchun EKUK  kcbac, bo‘ladi. Isbot: ac kc a k : :  вс kc в k : :    вс ас УК kc ,   kc ning EKUK (as, vs) ekanini isbotlaymiz. Faraz qilay lik EKUK (as, vs)=l va l<kc bo‘lsin. 1:as  l:vs ekanligidan l:c<kc:c=k, ya’ni l:c<k shu bilan birga (l:s):a  (l:s);v bu esa k ning a va v sonlarining eng kichik umumiy karralisi, degan fikrga zid, chunki (l:s)=EKUK (a, v) bo‘lib qolyapt i . Demak farazimiz noto‘g‘ri. 4 -ta’rif. Agar a soni b soniga bo‘linsa, b soni a sonining bo‘duvchisi deyiladi. 5-ta’rif. Agar a va b sonlar s soniga bo‘linsa, s soni a va b ning umumiy bo‘luvchisi deyiladi. 6 -ta’rif. a va b sonlarni umumiy bo‘luvcxilarining eng kattasi shu sonlarning eng katta umumiy bo‘luvchisi deyiladi va EKUB (a,b) yoki B(a,b) ko‘rinishda belgilanadi. Masalan: 24 sonining bo‘luvcxilari to‘plami A={1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24}, 36 sonining bo‘luvcxilar to‘plami V={1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36}, bu sonlarning umumiy bo‘luvcxilari   12,6,4,3,2,1  В А va ular ning eng kattasi 12 ga teng, ya’ni 12=EKUB(24  36). Masalan: , ' 11 5 3 2 , 7 5 3 2 3 4 5 2 2 3 4 lsa bo х х х в va х х х а           , 5 3 2 , 2 3 4 va х х в а Б    $

  11 7 5 3 2 , 2 3 4 5 х х х х в а К       bo‘ladi. Sonlarning kanonik yoyilmasini topish ularni tub ko‘paytuvcxilarga ajratish bilan bog‘liq edi. Ko‘p xonali sonlarning tub ko‘paytuvcxilarini topish ba’zi hollarda qiyinlik qiladi. Masalan 8897 sonini tub ko‘paytuvcxilarga ajratishda avval 7 ga, so‘ng 1271 sonini 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31 sonlariga bo‘lib ko‘ribgina, 31 tub bo‘luvchini topamiz, Shunday hollarda EKUB ni tezroq topish imkonini beruvchi boshqa usullardan foydalanish mumkin. Bu usul Evklid algoritmi deyiladi va u quyidagi mulohazalarga asoslanadi. 1. Agar a soni v ga bo‘linsa, B(a,v)=v bo‘ladi, chunki v ning o‘zidan katta bo‘luvchisi yo‘q. 2. Agar a soni v ga bo‘linmasa, a=sq+r va ,UB(a,v)=UB(v,g) bo‘ladi, ya’ni a soni v ga qoldiqli bo‘linadi, a va v ning umumiy bo‘luvcxilari to‘plami v va a ni v ga bo‘lishdagi qoldiq g ning umuiy bo‘luvcxilari to‘plami bilan ustma-ust tushadi. d– UB(a,v) bo‘lsin. (a:d  v:d)->(r=a–vq):d (ayirmaning bo‘linishi haqidagi teoremaga ko‘ra) d= UB(v,r). Aksincha d= UB(v,r) bo‘lsin, u holda a=vq+r ham d ga bo‘linadi, (yigindini bo‘linishi haqidagi teoremaga ko‘ra), bundan d= UB(a,v) degan xulosa kelib chiqadi. 3. N aвв r вq а     bo`lsa B(a,v)=B(v,r) bo‘ladi. 2–mulohazaga ko‘ra a,v va v, g sonlarining umumiy bo‘luvcxilari to‘plamlari bir xil, demak bu to‘plamlarning eng katta elementlari ham bir xil bo‘ladi. Ana shu 3 ta mulohazaga tayanib a, v sonlarining EKUB ini topishni v, g sonlari EKUBini topish bilan alma sh tirish mumkin bo‘ladi. Agar v g ga karrali bo‘lsa,      1 ,1 1 , , ' , rr Б r в Б lsa bor rq вr вr Б        va hokazo. Bu jarayon biror qoldiq o‘zidan keyingi qoldiqqa qoldiqsiz bo‘linguncha davom etadi va shu oxirgi 0 dan farqli qoldiq B(a, v) bo‘ladi. Masalan: B(4565, 960) ni topish kerak bo‘lsin. Ketma -ket bo‘lishni ixcham ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin:

4565 960 3840 4 960 725= r 725 1 725 135= r 1 675 5 135 50= r 2 100 2 50 35 r 3 35 1 35 15 r 4 30 2 15 5 B(a,v) 15 3 0 B(4565, 960)=5 7 -ta’rif. Agar a va b sonlar uchun EKUB(a, b ) = 1 bo‘lsa, bu sonlar o‘zaro tub sonlar deyiladi. Masalan 12 va 35 sonlar yzaro tub, chunki B(12,35) = 1. Sonlarying EKUBi va EKUKining quyidagi xossalari bor. l. Agar    b а УК c ab lsa bo b а УК , 1, ` ,    Isbot: 1:a^1:b ekanligini ko‘rsatamiz.   cb b c b ca a c a ba УБ c 1 1 : ^ : ,       cba c cb ca c ab 11 1 1 1       a a ab a b cba :1 : 1 1 1 1 11       b b b a cb a cba :1 : 1 1 1 1 11      b a УК , 1  ekan. . k=K(a1b) bo‘lsa,  bа Б k ab d 1   bo‘ladi.   ab ak b k ba K k : : 1   

dk ab k ab d    d a dk ak : :   Xuddi shu yo‘l bilan b:d ekanligini ko‘rsatsa bo‘ladi, demak, d =UB(a,b) ekan. .Endi 1=EKUB (a,b) ekanini ko‘rsatay lik. Faraz qilay lik a va b sonlarning d dan katta S umumiy bo‘luvchisi bo‘lsin. U holda 1° ga ko‘ra   k k d ab c ab d cb a YK c ab    1 1 , 1       Shunday qilib a va b sonlarning umumiy karralisi ularning eng knchik umumiy karralisidan kichik bo‘lib qoldi. Bu qarama - qarshi lik farazimiz noto‘g‘riligini bildiradi. Demak, d =EKUB(a,b). Yuqoridagilardan kelib chiqadigan xulosalar: 1)     ab k k ab bak b a Б      , , Ya’ni a va b sonlarning eng katta umumiy karralisining umumiy bo‘luvchisi bilan eng kichik ko‘paytmasi shu sonlar ko‘paytmasiga teng. 2) Agar B = (a,b)=1 bo‘lsa, K = (a,b) = ab, Ya’ni, o‘zaro tub sonlarning eng kichik umumiy karralisi ularning ko‘paytmasiga teng. 3) a va b sonlarning eng katta umumiy bo‘luvchisi ularning istalgan umumiy bo‘luvchisiga bo‘linadi. 4)       bc a c a b a cb Б : : ^ : ^1 ,   a son o‘zaro tub bo‘lgan b va s sonlarning har biriga bo‘linsa, a soni ularning ko‘paytmasi b ga ham bo‘linadi. Isbot :         bc cb K cb Б bc ЭКУБ a cb YK a c a b a        , 1 , , : , : ^ : Demak, a:b. 3 - va 4- xulosalardan murakkab songa bo‘linish alomatlari kelib chi q di. Bunda murakkab son kamida 2 ta o‘zaro tub sonlar ko‘paytmasidan iborat bo‘lishi kerak, Bunday alomatlardan bir n echtasini keltiramiz. 1- alomat: X soni 6 ga bo‘linishi uchun u 2 ga va 3 ra bo‘linishi zarur va et arli. 2- alomat X soni 12 ga bo‘linishi uchun u 3 ga va 4 ga bo‘li shi zarur va etarli va hokazo. Bunda B=(2,3)=1, B(3,4)=1 shartlar bajarilishi kerak .

O'xshashlar

Bo`linish alomatlari

Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi

Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Manfiy bo‘lmagan butun sonlarni raqamlashga o‘rgatish metodikasi