Sirt tenglamasi. Fazoda tekislik va to’гri chiziq tenglamalari - Algebra - Referatlar

Sirt tenglamasi. Fazoda tekislik va to’гri chiziq tenglamalari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

256.5 KB

Ko'chirib olish

Sirt tenglamasi. Fazoda tekislik va to’ г ri chiziq tenglamalari Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. Fazodagi tekislik tenglamalari. 3. Tekislikning kesmalardagi tenglamasi. 4. Tekislikning normal tenglamasi. 4

1. Umumiy tushunchalar. Faraz qilaylik, z y x , , - i х tiyoriy o’zgaruvchi miqdorlar bo’lsin. Agar   0 , ,  z y x F (1) tenglik z y x , , larning faqat ayrim qiymatlaridagina o’rinli bo’lsa, u holda (1) ni z y x , , larga nisbatan tenglama deb ataymiz. Uchta son 0 0 0 , , z z y y x x    (1) tenglamani qanoatlantiradi deymiz, agar (1) dagi noma’lumlar o’rniga shu sonlarni qo’yganda tenglik ayniyatga aylansa. (1) tenglamani qanoatlantiradigan х ar bir 0 0 0 , , z y x sonlar uchligiga fazoning  0 0 0 , , z y x M nuqtasini mos qo’yamiz. Bunday nuqtalarning geometrik o’rnini sirt deb ataymiz, (1) ni esa shu sirtning tenglamasi deymiz. Agar sirt tenglamasi berilgan bo’lib, biror nuqtaning shu sirtda yotish yoki yotmasligini tekshirish talab qilingan bo’lsa, u holda berilgan nuqtaning koordinatalarini tenglamaning noma’lumlari o’rniga qo’yish kifoya. Analitik geometriyaning vazifasi qaralayotgan sirtni uning tenglamasi yordamida o’rganishdir. Sirtning i х tiyoriy  z y x M , , nuqtasi uning ¢zgaruvchi nuqtasi deb ataladi. Misol sifatida sferaning tenglamasini tuzaylik. Sferaning ta’rifiga ko’ra, sferaning markazi deb ataluvchi  c b a C , , nuqtadan sferaning ¢zgaruvchi nuqtasi orasidagi masofa r o’zgarmasdir. Demak,       , 2 2 2 r c z b y a x       5

yoki      .2 2 2 2 r c z b y a x       Agar sferaning markazi koordinatalar boshida bo’lsa, u holda .2 2 2 2 r z y x    Fazodagi analitik geometriyada asosan algebraik tenglamalar bilan ifodalangan sirtlar o’rganiladi. Masalan, tenglamasi 0    D Cz By Ax (2) ko’rinishda bo’lgan sirt 1-tartibli sirt deb ataladi. Tenglamasi 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2           L Kz Hy Gx Fyz Exz Dxy Cz By Ax (3) bo’lgan sirtlarni 2-tartibli sirtlar deb ataymiz. YUqorida ko’rilgan misoldan sfera 2-tartibli sirt ekanligi kelib chiqadi. 2. Fazodagi tekislik tenglamalari. Teorema 1. Dekart koordinatalar sistemasida tekislik 1-tartibli sirtdir. Isboti. Biror dekart koordinatalar sistemasida berilgan  tekisligida uning biror nuqtasi  0 0 0 0 , , z y x M va unga perpendikulyar o’tgan qandaydir   С В А п , ,  vektor berilgan bo’lsin. 6

Faraz qilaylik ,  z y x M , , tekislikning silguvchi nuqtasi bo’lsin. Bu nuqta  tekisligida yotishi uchun  0 0 0 0 , , z z y y x x М М     vektor п ga perpendikulyar bo’lishi shart, ya’ni п  М М 0 ,  C B A п , ,  . Vektorlarning perpendikulyarlik shartidan М М 0 0п yoki       0 0 0 0       z z C y y B x x A (4) kelib chiqadi . Agar  z y x M , , nuqta  tekisligida yotmasa, (4) o’rinli bo’lmaydi, shu sababli (4) tenglik  z y x M , , nuqtaning o’rnini to’la aniqlaydi. Agar (4) dagi qavslarni ochib va 0 0 0 Cz By Ax D    deb belgilasak, 0    D Cz By Ax hosil bo’ladi. Teorema isbot bo’ldi. Tekislikka perpendikulyar bo’lgan nol bo’lmagan х ar qanday vektor tekislikka normal vektor deb, shu sababli, (4) tenglama normal vektori п bo’lib ,  0 0 0 0 , , z y x M nuqtadan o’tgan tekislik tenglamasi deb ataladi. Teorema 2. Dekart koordinatalar sistemasida х ar qanday 1-tartibli tenglama tekislikni aniqlaydi. Isboti. Biror dekart koordinatalar sistemasida (3) tenglama berilgan bo’lsin. Faraz qilaylik, 0 0 0 , , z y x lar shu tenglamaning biror echimi bo’lsin, ya’ni (3) ni qanoatlantiruvchi sonlar bo’lsin. U holda 0 0 0 0     D Cz By Ax (5) 7

bo’ladi. (3) dan (5) ni ayirsak      0 0 0 0       z z C y y B x x A hosil bo’ladi. Ma’lumki, bu tenglama normal vektori п bo’lib ,  0 0 0 0 , , z y x M nuqtadan o’tgan tekislik tenglamasidir. (4) tenglama (3) ga ekvivalent bo’lgani uchun (3) ham  tekislikning tenglamasi bo’ladi. Teorema isbot bo’ldi. Tekislikning (3) tenglamasini uning umumiy tenglamasi deb ataymiz. Misol.   3,2,2 п vektorga perpendikulyar bo’lib,  1,1,10 М nuqtadan o’tgan tekislik tenglamasi tuzilsin. Echish. (4) ga asosan 2       0 1 3 1 2 1       z y x yoki 0 7 3 2 2     z y x . Teorema 3. Agar ikki 0 1 1 1 1     D z C y B x A va 0 2 2 2 2     D z C y B x A tenglamalar bir tekislikni ifodalasa, u holda bu tenglamalarning mos koeffitsientlari o’zaro proportsional bo’ladi. Isboti. Haqiqatan, agar teorema sharti o’rinli bo’lsa, u holda   1 1 1 1 , , С В А п   va   2 2 2 2 , , С В А п   vektorlar berilgan tekislikka 8

perpendikulyar bo’lishadi, demak, ular o’zaro kolleniar. Vektorlarning kolleniarlik shartiga ko’ra, 2 2 2 , , С В А sonlar 1 1 1 , , С В А sonlarga proportsional bo’ladi. Agar proportsionallik koeffitsientini  desak,    1 2 1 2 1 2 , , С С В В А А    . Agar  0 0 0 0 , , z y x M tekislikning i х tiyoriy nuqtasi bo’lsa, u holda uning koordinatalari х ar bir tenglamani qanoatlantiradi, ya’ni 0 1 01 0 1 01     D z C y B x A va 0 2 02 0 2 0 2     D z C y B x A bo’ladi. Agar ularning birini  ga ko’paytirib, ikkinchisidan ayirsak 0 1 2    D D hosil bo’ladi. Bundan esa,     1 2 1 2 1 2 1 2 D D C C B B A A kelib chiqadi. 3. Tekislikning kesmalardagi tenglamasi. Ma’lumki, D C B A , , , koeffitsientlar bir vaqtda nolga teng bo’lmaydi. (3) tenglamada bu koeffitsientlarning ayrimlari nolga teng bo’lgan bir necha hususiy hollarni ko’rib chiqaylik. 1) 0 D ; tenglama 0   Cz By Ax ko’rinishga keladi. Bu tenglamani 0 ,0 ,0    z y x sonlar qanoatlantiradi,ya’ni tekislik koordinatalar boshidan o’tadi. 2) S=0 ; tenglama 0   D By Ax ko’rinishda bo’ladi. Bu tekislikning normal vektori   0, ,В А п  z o’qiga perpendikulyar , demak, tekislikni o’zi shu o’qga parallel o’tadi. 3) 0 ,0   С В ; bunda 0 D Ax ga ega bo’lamiz. Uning normal vektori   0,0,А п  y va z o’qlariga perpendikulyar , u 9

holda tekislik Oyz tekisligiga parallel o’tadi. O’ususan, agar 0 D bo’lsa, 0 x hosil bo’lib, bu tekislik Oyz koordinatalar tekisligi bilan ustma-ust tushushiga ishonch hosil qilamiz. YUqoridagidek fikr yuritib, 0 DCzAx tenglama y o’qiga parallel tekislikni, 0   D Cz By tenglama x o’qiga parallel tekislikni aniqlashiga ishonch hosil qilamiz. Bularning hususiy holi sifatida, 0 y tenglama Oxz koordinatalar tekisligining, 0z esa Oxy tekisligining tenglamasi ekanligini ko’ramiz. 4) D C B A , , , koeffitsientlarning birortasi ham nolga teng bo’lmasin. U holda ozod hadni tenglikning o’ng tomoniga o’tkazib, tenglamani D  ga bo’lib yuboramiz: 1      D Cz D By D Ax yoki 1      C D z B D y A D x Agar C D c B D b A D a    , , belgilashlar kiritsak, 1   c z b y a x (6) 10

hosil bo’ladi. (6) tenglamani tekislikning kesmalardagi tenglamasi deb atashadi. 4. Tekislikning normal tenglamasi. Faraz qilaylik, bizga  tekisligi, uning normali п va koordinatalar boshidan tekislikkacha bo’lgan masofa р berilgan bo’lsin. п vektorning koordinata o’qlari bilan tashkil etgan burchaklari    , , bo’lsin. Agar 0п п vektorning orti bo’lsa, u holda      CoS CoS CoS n , , 0  bo’ladi. Tekislikning silguvchi nuqtasini  z y x M , , desak, uning radius-vektori   z y x OM , ,  bo’ladi. Ma’lumki, р ОМ пр п  0 (1-rasm) . M y x P 0 z n 1-rasm. Ma’lumki,    ОМ пр п ОМ пр п п 0 0 0       zCoS yCoS xCoS ОМ п      0 . 11

Bundan, 0    p zCoS yCoS xCoS    (7) (7) tenglama tekislikning normal tenglamasi deyiladi. Agar tekislikning tenglamasi (3) ko’rinishda berilgan bo’lsa, uni normal tenglamami yoki yo’qmi ekanligini 2 2 2 С В А    (8) ifodaning qiymatiga qarab aniqlaymiz: agar 1  bo’lsa, (3) normal tenglama bo’ladi, aks holda (3) ni   ga bo’lib 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2             C B A D z C B A C y C B A B x C B A A  (9) hosil qilamiz. Bu tenglama normal bo’lishi uchun endi (9) dagi ishoralardan birini ozod had D ning ishorasiga teskari qilib olinsa kifoya. (3) tenglama  ifoda yordamida normal ko’rinishga keltirilgani uchun 1/  ni normallovchi ko’paytuvchi deb atashadi. 12

O'xshashlar

Tekislik tenglamalari

Fazodagi to’g’ri chiziq va uning tenglamalari

To`g`ri chiziq tenglamalari

Egri chiziq yoyining uzunligi. Hajmlarni hisoblash

Ikkinchi tartibli sirtlar