Ikkinchi tartibli sirtlar - Algebra - Referatlar

Ikkinchi tartibli sirtlar

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

701.5 KB

Ko'chirib olish

Ikkinchi tartibli sirtlar Reja: 1. Sirt va uning tenglamasi 2. Sfera 3. Silindrik sirtlar 4. Konus sirt 5. Ellipsoid 6. Giperboloidlar 7. Paraboloidlar

Sirt va uning tenglamasi Berilgan to’g’ri burchakli dekart kordinatlari sistemasida koordinatalari F ( x ;y; z )=0 (1) tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalarning geometrik o’rni sirt deb ataladi. (1) tenglama umuman sirt tenglamasi deb ataladi. Bu tenglama x, y, z o’zgaruvchilarning briga nisbatan yechiladi deb faraz qilamiz. Masalan, u tenglama z ga nisbata yechilishi mumkin bo’lsin, bu holda z = f (x,y) (2) deb yozish mumkin, bunda f (x,y) – x,y o’zgaruvchilarning funksiyasidir. Sirtga berilgan yuqoridagi ta’rifga ko’ra sirt tenglamasi deb uch o’zgaruvchili shunday f (x,y,z)=0 yoki z = f (x,y) tenglamaga aytiladiki, bu tenglamani sirtda yotgan har bir nuqtaning koordinatalari qanoatlantiraladi. Shunday qilib fazodagi nuqtalarning geometrik o’rni deb qaralgan har qanday sirt, bu nuqtalar koordinatalarini o’zaro bog’lovchi (1) tenglama bilan tasvirlanadi. Aksincha, x; y; z ; o’zgaruvchilarni bog’lovchi har qanday (1) tenglama koordinatalari, bu tenglamani qanoatlantiradigan fazodagi nuqtalarning geometrik o’rnini, ya’ni sirtni aniqlaydi. Fazodagi sirtni tekshirish ikkita asosiy masalani tekshirishga olib kelinadi; 1. Fazodagi biror sirt o’zining umummiy xossasi bilan nuqtalarining geometrik o’rni, deb berilgan. Uning tenglamasini tuzish kerak. 2. Fazodagi biror sirtning tenglamasi berilgan. Bu tenglama yordamida uning xossalarini va shaklini tekshirish kerak. To’g’ri burchakli dekart koordinatalari sistemasida o’zgaruvchi x; y; z koordinatalarga nisbatan ikkinchi darajali

Ax 2 +By 2 +C z 2 + Dx y+ E x z + F y z + Gx + H y+ Kz + L =0 (3) algebraik tenglama bilan tasvirlangan sirtlar ikkinchi tartibli sirtlar deb ataladi. Bu tenglamada A, B, C, D , E , F koeffisentlarning kamida bittasi noldan farqli bo’lishi kerak. . Sfera Ma’lumki fazoda markaz deb ataluvchi 0 (x 1 , y 1 , z 1 ) nuqtadan bir xil uzoqlikda joylashgan nuqtalarning geometrik o’rni sfera deb ataladi. Markazdan sferagacha bo’lgan masofa uning radiusi deyiladi. Ta’rifga ko’ra 0(x 1 ,y 1 , z 1 ) nuqtadan sfera ustidagi ixtiyoriy M (x, y, z ) nuqtagacha bo’lgan masofa R radiusi bo’lib, u qo’yidagicha hisoblanadi:.21 21 21 ) ( ) ( ) ( z z у у x x R       yoki (x-x 1 ) 2 +(y-y 1 ) 2 +(z-z 1 ) 2 =R 2 (5). Endi (5) tenglamada qavslarni ochamiz x 2 +y 2 +z 2 -2x 1 x-2y 1 y-2 z 1 z+x 1 2 +y 1 2 +z 1 2 -R 2 =0. Bu x , y , z koordinatalarga nisbatan ikkinchi darajali tenglamadan iborat . Misol. x 2 +y 2 + z 2 -2x+4y+6 z -2=0 tenglama sfera tenglamasi ekanligini isbotlang. Uning markazi va radiusini toping. Yechish. Berilgan tenglamaning chap tomonini qo’yidagicha shakl almashtiramiz: (x 2 -2x+1)+(y 2 +4y+4)+( z 2 +6 z +9)-14-2=0 yoki ( x -1) 2 +(y+2) 2 + ( z +3) 2 =16. Bu esa markazi 0 (1; -2; -3) nuqtada, radiusi esa R =4 ga teng bo’lgan sfera tenglamasidir.

Silindrik sirtlar Berilgan l to’g’ri chiziqqa paralel va L chiziqni kesuvchi barcha to’g’ri chiziqlardan tashkil topgan sirt silindrik sirt deb ataladi. Bunda L chiziq silindirik sirtning yo’naltiruvchisi, l to’g’ri chiziq esa uning yasovchisi deyiladi (1-chizma ). To’g’ri burchakli dekart koordinatlari sistemasida f ( x , y)=0 (6) tenglama yasovchisi oz o’qqa paralel bo’lgan silindrik sirtni ifoda qiladi. Shunga ko’ra f ( x , z )=0 tenglama yasovchi oy o’qqa paralel silindrik sirtni va t (y, z )=0 esa yasovchisi ox o’qqa parallel bo’lgan silindirk sirtni ifoda qiladi. Misollar: 1. Ushbu 1 2 2 2 2  b y a x tenglama bilan aniqlangan sirt elliptik silindir deb ataladi. Uning yasovchisi o z o’qiga parallel, yo’naltiruvchisi yarim o’qlari a va b bo’lgan xoy tekislikda yotuvchi ellispdan iborat. Xususiy holda a=b bo’lsa to’g’ri doiraviy silindirga ega bo’lamiz. Uning tenglamasi x 2 +y 2 =a 2 (8) ko’rinishda bo’ladi (2-chizma). 2. Ushbu 1 2 2 2 2  b z a x (9) tenglama bilan aniqlangan silindrik sirt giperbolik silindir deb ataladi. Bu sirtning yasovchi oy o’qqa parallel, yo’naltiruvchi esa ox z tekislikda joylashgan, haqiqiy yarim o’qi a va mavhum yarim o’qi b ga teng bo’lgan giperboladir (3-chizma). 3. Ushbu y 2 =2 pz tenglama bilan aniqlangan silindirk sirt parabolik silindir deb ataladi. Bu sirtning yasovchisi ox o’qqa parallel bo’lib yo’naltiruvchisi esa paraboladan iborat bo’ladi (4-chizma). 1-chizma 2 -chizma

3-chizma. 4-chizma. Esltama. Bizga ma’lumki, fazoda to’g’ri chiziq ikki tekislikning kesishishdan hosil bo’ladi. Xuddi shuningdek fazoda egri chiziq ikki sirtning kesishish natijasida hosil bo’ladi va u ikki F(x;y;z)=0, f(x,yz)=0 tenglamaning berilishi bilan aniqlanadi. Masalan, S aylana z =3 tekislik va x 2 +y 2 + z 2 =25 sirtlarning kesishishi natijasida hosil bo’ladi va u     25 3 2 2 2 z у xz (11) sistema orqali beriladi. Ikkinchi tomndan, bu aylana z = 3 tekislik va x 2 +y 2 =16 silindirik sirtlarning kesishish chizig’i deb ham qaralishi mumkin. Bu holda S aylana    16 3 2 2 у xz (12) sistema orqali beriladi. Ko’rinib turibdiki, (11) va (12) sistemalar teng kuchlidir. Sirtlarning shakli va ulchamlarini o’rganishda ularni koordinat tekisliklariga parallel tekisliklar bilan kesish va keimda hosil bo’lgan chiziqlarning koordinata tekisliklariga proyeksiyalarni qarash muhim ahamiyatga ega. Konus sirt5-chizma

Berilgan L chiziqini kesuvchi va berilgan P nuqtadan o’tuvchi barcha to’g’ri chiziqlardan tashkil topgan sirt konus sirt deb ataladi. Bunda L chiziq konus sirtning yunaltiruvchisi , konus sirtini tashkil etuvchi to’g’ri chiziqlarning har biri unng yasovchisi , P esa konus sirtning uchi deyiladi (5-chizma). Misol uchun uchi koordinata boshida, yo’naltiruvchi esa z = c tekislikda yotuvchi va yarim o’qlari a va b lar bo’lib   1 22 22 bу ax c z (13). ellipsdan iborat bo’lgan konus sirtini qaraymiz. Bu sirt ikkinchi tartibli konus deyiladi. Ellipsoid Ushbu 1 2 2 2 2 2 2    c z в у a х (14) tenglama bilan aniqlangan sirt ellipsoid deb ataladi. a, b, c sonlar ellipsoidning yarim o’qlari deb ataladi. Bu tenglamada x ;y; z o’zgaruvchi koordinatalar juft darajada qatnashganligi uchun ellipsoid koordinata tekisliklariga simmetrik joylashgan bo’ladi. Ellipsoidning formasini tasavvur qilish uchun uni koordinata tekisliklar bilan kesamiz. Masalan, (14) ellipsoidni oxy tekislikka paralel bo’lgan z = h tekislik bilan kessak kesimda ellipis hosil bo’ladi. Haqiqatan    1 22 22 22 cz ву ax h z tenglamalardan z ailikatani chiqarsak 1 2 2 2 2 2 2    c h в у a x chiziq hosil bo’ladi. Bundan 1 11 2 2 22 2 2 22            ) ch в у ) ch a x 6-chizma. hosil bo’ladi. Bu esa yarim o’qlari qavs ichida turgan sonlardan iborat bo’lgan ellipsdan iboratdir. Ellipisoid boshqa koordinata tekisliklariga parallel tekisliklar

bilan kesish natijasida kesimda ellipslar hosil bo’lishini ko’rish qiyin emas. Ellipisoid 6-chizmada tasavirlangan ko’rinishga ega. Ko’rinib turibdiki, ellipsoidni koordinata tekisliklari bilan kessak ham kesimda ellipslar hosil bo’ladi. Xusussiy holda a=b bo’lsa (14) tenglama ellipisoidni, a=b=c bo’lsa sferani ifoda etadi. Giperboloidlar A. Bir pallali giperboloid Ushbu1 2 2 2 2 2 2    c z в у a х (15) tenglama bilan aniqlanadigan sirt bir pallali giperboloid deb ataladi. Bir pallali giperboloidni y =0 tekislik bilan kessak, 0x z tekislikda yotadigan ABC D giperbola hosil bo’ladi. Uning tenglamasi       0 1 2 2 2 2 у c z a х (16) Xuddi shuningdek bir pallali giperbolaidni x=0 tekislik bilan kessak kesimda EFGH giperbola hosil bo’lib unming tenglamasi.       0 1 2 2 2 2 х c z a у (17) dan iborat bo’ladi (7-chizma). Bir pallali giperbolaidni z = h tekislik bilan kesilsa teng-lamasi qo’yidagi ko’inishda bo’lgan BFCG ellips hosil bo’ladi: 1 11 2 2 22 2 2 22            ) ch в у ) ch a x (18) Agar h =0 bo’lsa eng kichik yarim o’qlara ega bo’lgan oxy tekislikda yotuvchi ellips hosil bo’ladi. B. Ikki pallali giperboloid.7- chizma.

Ushbu 1 2 2 2 2 2 2    c z в у a х tenglma bilan aniqlanadigan sirt ikki pallali giperboloid deyiladi. Kooridanata tekisliklari ikki pallali giperboloid uchun simmetriya teiksliklaridan iborat. Bu sirtni ox z va oy z tekisliklari bilan kesilsa mos ravishda quyidagi giperbollar hosil bo’ladi.       0 1 2 2 2 2 у c z a х va       0 1 2 2 2 2 х c z a у (19) 8-chizma. Bu giper bolalar 8-chizmada tasvirlangan. Agar ikki pallali giperbolaidni z = h tekislik bilan kessak, kesimda                       h Z c h в у c h a x 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 tenglama bilan ifodalanuvchi ellipis hosil bo’ladi. . Paraboloidlar A. Elliptik paraboloid. Ushbu q у p x z 2 2 2   (20) tenglama bilan aniqlanadigan sirt elliptik paraboloid deb ataladi. Bu tenglamada p va q lar bir xil ishorali deb hisoblanadi. Aniqlik uchun p>0, q >0 deb olinadi. Elliptik parabolaidni ox z va oy z koordinata tekisliklari bilan kesish natijasida kesimda mos ravishda      0 2 2 у px z va      0 2 2 x qу z parabolalar hosil bo’ladi. Agar elliptik paraboloidni z = h ( h >0) tekislik bilan kesilsa kesimda 9- chizma

      h z qhу рhx 1 2 2 2 2 (21) ellipis hosil bo’ladi. Uning yarim o’qlari рh a 2  qh b 2  bo’ladi (9-chizma). Agar p=q bo’lsa, 2pz=x 2 +y 2 (22) aylanma parabolaidga ega bo’lamiz. B. Giperbolik parabolaid Ushbu q у p x z 2 2 2   (23) tenglama bilan aniqlangan sirt giperbolik parabolaid deb ataladi. Aniqlik uchun p>0, q >0 deb hisoblandi. Bu sirtni ox z tekislik bilan kesilsa, natijada 2p z =x 2 , y=0 (24) parabola hosil bo’ladi (10 chizma ). Agar gipeorbolaidni x= h tekislik bilan kesilsa       h x qу рx z 2 2 2 yoki        h x у рh z q 2 2) 2 ( 2 (25) parabola hosil bo’ladi. h ning har xil qiymmatlarda oy z tekislikka paralel bo’lgan tekisliklarda yotuvchi parabolalar oilasiga ega bo’lamiz. Gipebolik parabola i dni z = h tekislik bilan kessak, kesimda 10- chizma.

      h z h qу рx 2 2 2 (26) chiziq hosil bo’ladi. Bu chiziq haqiqiy o’qi z = h tekislikda, h >0 bo’lganda, ox o’qqa parallel giperbolani, h <0 bo’lganda, esa haqiqiy o’qi oy uqqa parallel giperbolani tasvirlaydi. h =0 bo’lganda (26) tenglama 0 2 2   q у р x ko’rinishni oladi. Bu tenglama esa 0  q у р х va 0  q у р х tenglamalarga ajraladi. Bular koordinatalar boshidan o’tuvchi to’g’ri chiziqning tenglamalaridir.

O'xshashlar

Ikkinchi tartibli chiziqlar

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2

Ikkinchi tartibli chiziqlar. Aylana va ellips

Ikkinchi tartibli chiziqlar ellips, giperbolava parabola. Ularning kanonik tenglamalari