Bosh sahifa
Referatlar
Algebra
Qadimgi qo′lyozma asarlardan o′quv jarayonida foydalanish bo′yicha uslubiy qo′llanma
Qadimgi qo′lyozma asarlardan o′quv jarayonida foydalanish bo′yicha uslubiy qo′llanma
Yuklangan vaqt:
12.09.2022
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
431.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
O`lchоvni lеbеg o`lchоvi bo`yicha davоmi
Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning
Ehtimollarni qo`shish va ko`paytirish teoremalari
Matеmatika o`qitish vositalarining mohiyati. O`qitish vositalarining klassifikatsiyasi
Boshlang`ich matеmatika kursi o`quv prеdmеtidir
![(19-satr) U ch i n ch i f a s l/ Kasrlarni tajnis qilish (aralash kasrni noto’g’ri kasrga aylntirish) va buuni (20-satr) va buni bast ham deydilar. Buning yo’li: butunni maxrajga ko’paytirib, suratga (21-satr) qo’shish kerak. Misol. 6 berilgan bo’lsn. Bunda (22-satr) 6 ni 4 ga ko’paytiramiz, 24 bo’ladi/ Unga 3 ni qo’shamiz, 27/4 bo’ladi. Ali Qushchi “Agar … kasri mankus beshtar boshad az … kasri mankusi minhi nuqdon kardan mumkin ne” (“Agar ayriluvchi kasr kamayuvchi kasrdan katta bo’lsa, ayirish mumkin tmas” deb tushuntiradi. Umuman, “musbat”, “manfiy” atamalarni boshlab “qo’shiluvchi”, “ayriluvchi” ma/nolarida ishlatgan. 9 – f a s l. Kasrlar ustida tahvil (almashtirishlar). Kasrning surt va maxrajini bir necha marta oshirish yoki kamaytirish uning qiymatini o’zgarishiga olib kelishini aytib o’tadi. Quyidagi mazmunli masalani keltirgan va uni yechish yo’lini tushintirgan^ 5/7 dinor qancha donak, tasvij, sha’ir bo’ladi? - 42 - Y ch i l i sh i: 1) 5/7 dinor = x/6 donak. Bundan 5·6=30, x=30/7= 4. 2) 2/7 donak=y/4 tasvij, bundan y=8/7, 3)1/7 tasvij=z/4 sha’ir, bundan z=4/7, 1 dinor=4 donak 1 tasvij 4/7 sha’ir. Hisoblashlar 1 dinor=6 donak, 1 donak=4 tasvij, 1 tasvij=4 sha’ir hisobidan. 12 - f a s l. Kasrlardan ildiz chiqarish haqida. Uning yo’li shuki, kasr (suratini) maxrajiga ko’paytirib, ko’paytmadan ildiz chiqaramiz va maxrajga bo’lamiz ( nisbat qilamiz) . Bo’linma izlanayotgan ildiz bo’ladi. Masalan, ol’n ikki qismdan to’qqiz qismning ildizini topmoqchiiz. Kasr surati ya’ni 9 ni maxrajiga ya’ni 16 ga ko’paytiramiz. 144 bo’ladi. Undan ildiz chiqaramiz: 12. Buning maxrajga nisbati uchta chorak va u izlanayotgan ildiz. Agar aralash kasr bo’lsa, uni tajnis qilamiz (noto’g’ri kastga aylantiramiz) va amalni poyoniga yetkazamiz. Misol, olti butun to’rtdan birning ildizini topmoqchimiz. Tajnis qilsak, yigirma besh bo’ladi. Uni maxrajdagi to’rtga ko’paytiramiz, yuz bo’ladi. Yuzning (kvadrat) ildizi o’n. Uni maxrajdagi 4 ga bo’lsak, ikki yarim bo’ladi. Bu-ildiz. Tamattu-r-risolai mavlono Ali Qushchi, 1262”. Bunga qaraganda risola 1845 yilda qayta ko’chirilgan.. Ali Qushchi hisoblashlarda ketma-ket yaqinlashtirishlarning ancha Али Қушчи hisoblashlarda ket ma-ket yaqinlashtirishlarning ancha mukammal usullarini qo’llagan. Jumladan, x = в а uchun boshlang’ich yaqinlashish x 0 = в ав keyingi yaqinlashish x 1 = ав в ав ав в ав 2 2 yoki x 1 = x 0 + 0 20 2х х в а bo’ladi, buni Ali Qushchi ishlarining davomchilaridan biri Muhammad Sharif risolasidan anglab olamiz, bunda [·] orqali biz sonning butun qismini ko’rsatdik, 0 < a/b <1 bo’lganida в ав = 0 ekanidan, boshlang’ich yaqinlashish sifatida в а olinmaydi: x 1 munosabatdagi kasr maxraji nolga aylanib, munosabat ma’nosiz bo’lib qoladi. Shu kkitobda (to’plamda) bayon qilingan (muallifi noma’lum) risolalardan birida ham iteratsiya usuli bilan kasrlardan ildiz chiqarish bayon qilingan. Xususan, в а kvadrat ildizni topish algoritmi (barcha belgilashlar bizniki): 1) kasrning в а/ butun qismi topiladi; 2) birinchi yaqinlashish: x 1 = в в а/ 3) q 1 = 2 2 1х в а hisoblanadi; 4) ikkinchi yaqinlashish: x 2 = x 1 + q 1 /x 1 2 va hokazo. Kub ildizni topish algoritmi kvadrat ildiznikiga o’xshash: 1) [ 3 2 ав ] butun qismni topish; 2) birinchi yaqinlashish: x 1 = в ав / 3 2 ;](/data/documents/68515b48-faaa-41eb-a0be-85b6b7307b0e/page-5.png)
![3) q 1 = 2/ 21 х в а hisoblanadi; 4) x 2 = x 1 + q 1 /x 1 3 va hokazo. Umuman, kasrdan n –darajali ildizni chiqarish algoritmini tuzish mumkin: x = п в а/ -?: 1) [ п п ав 1 ]; 2) x 1 =[ п п ав 1 ]/b; 3) q = п х в а п / 1 ; 4) x 2 = x 1 +q 1 /x 1 n va sh.o’. M i s o l. 3 6/ 31 - ? 1) [ 3 6 31 ]=]= [ 31116 ]=10; 2) x 1 =10/6=1,667; 3) q 1 =0,178; 4) x 2 =x 1 +0,178/1,667 3 =1,715; 5) q 2 = 3/ 32 х в а =0,070; 6) x 3 =1,715+0,070/x 2 3 =1,719, …. Aniq qiymati: 1,734… - 43 - T o p sh i r i q: 1) 24-31- rasmlarda Ali Qushchi risolasidan (o’quv qo’llanmasidan) ayrim benlari ilovva qilingan/ Ularning ayrim joylarini o’qing, mazmunin tushintiring, hozirgi zamon bilimi nuqtai nazaridan tahlil qiling; 2) 32-rasmda sonlardan ildiz chiqarishga doir misollar keltirilgan/ Ularni ko’chiring, hoxirgi belgilashlarda qaytdan yozing, hisoblashlar qanday bajarilganini tushuntiring; 3) ko’rsatilgan yo’l bilan quyidagilarni toping: 328 ; 3216 ; 411 7 MUHAMMAD KALON AL-MUFTIY SAMARQANDIYNING (XVI asr) HISOB ILMIGA OID RISOLASI Muhammad ibn Bobo al-mashhur bi-kaloni-l-Muftiy Samarqandiyning Samarqan d universiteti Ilmiy kutubxonasida saqlanayotgan inv. №1259608 matematikaga oid qo’lyozmalar to’plamidagi risolasi (arab-fors tillarida) muallifning xabar qilishicha meros taqsimoti (froiz ilmi) bilan shug’ullanuvchi talabalarga mo’ljallangan va o’sha davr yuristlari uchun hisob ilmidan zarur va yetarli ma’lumotni o’z ichiga oladi. Shu bilan birga risolaning yozilish tarixi o;sha zamonda ham madrasalarda mashg’ulotlar turli ixtisoslik, yo’nalishlar bo’yicha olib borilganidan darak beradi. Risola asrlar davomida ko’p martalab ko’chirilgan. Uning universitetda saqlanayotgan nusxasi 1009 h.q./1600 mil.y. da ko’chirilgan. Risolaning mazmuni bilan tanishar ekanmiz, uning ma’lum darajada ilmiy, amaliy, pedagogic-tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanini ko’ramiz. Unda ma’lumotlar sistematik bayon qilingan. Olti fasldan iborat. Quyida risolaning ayrim sahifalaridan ko’chirmalar, tarjima va izohlar beriladi. Muallifning ismidagi “Kalon al-muftiy” so’zlari uning o’sha davrlarda yuqori mansabli kishi bo’lganidan darak beradi. Lekin o’zini nihoyat darajada kamtarin banda sifatida ta’riflaydi, risolani talabalarning so’roviga binoan yozganini, shu jarayonda ko’p mehnat qilishiga to’g’ri kelganini aytadi. Risolaning boshida hoshiyaga tomon yozilgan arabcha “minka ibtdo’iya va alyka an-nihoya” so’zlari o’quvchiga qilingan murojaat bo’lib, taxminan mutolaani “boshlash ixtiyori o’zingda, (lekin boshladingmi) endi oxirigacha!” , degan ma’noni anglatadi va o’quvchi oldiga qat’iy (ixtiyoriy-majburiy) talabni qo’yadi. K i r i sh q i s m i d a (kitobning 1-3-betlari) son haqida umumiy tushuncha, uni yozish usullari, sanoq sistemalari haqida ma’lumot berilgan. T a r j i m a s i: Bismillohi-r-rahmomi-r-rahim al-hamdu li-l-lohi rabbi-l-o’lamiyn va-s- salavatu va-s-salomu ‘alay xayri xalaqi Muhammadi va ila ijma’iyn. Va shundan so’ng bilgingki bu bechorai zaif, muhtoj bandani parvardigori latifning himmati bilan Muhammad ibn Bobo al- mashhur kalonu-l-Muftiy derlar. Faroiz bilan shug’ullanuvchi ayrim talbalar bu faqirdan hisob ilmining faroizni o’rganish uchun zarur bo’ladigan ayrim joylarini bayon qilib risola yozishni iltimos qildilar. Bunga rioya qilib, bu bechora qanchayu-qancha satrlarni qqalamdan o’tkazdi/](/data/documents/68515b48-faaa-41eb-a0be-85b6b7307b0e/page-6.png)
