Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning - Algebra - Referatlar

Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida R E J A: 1. Muxammad ibn Muso - al Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, Jamshid Giyosiddin al - Koshiy, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqidagi dastlabki ma`lumotlar. 2. Psixologik - pedagogik adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalari. 3. E.I.Texeeva, F.N.Blixer, A.M.Leushina maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatish to`g`risida. 4. Bikbaeva N.U. 50 - 90 yillarda O`zbekistondagi bolalar bog`chalarida elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishga o`rgatish metodikasi masalalari.

Tayanch so`zlar : Algebra, algoritm - "Hozirgi zamon algebrasining otasi" Al- Xorazmiy nomi bilan bog`liqdir. Uning "Al - Jabr val - muqobala" risolasi keyinchalik Evropada "algebra" deb ataladigan bo`ldi. Zij - yil hisobi jadvallari, trigonometrik jadvallari, sayyoralar harakati jadvali va yulduzlar ro`yxatи bor. Xayotimizda chuqur o`zgarishlar yuz bermoqda. Xalqimizning asriy orzusi mustaqillikka tinch, parlament yo`li bilan erishdik. Istiqlol tufayli o`zbek xalqi o`zining haqiqiy tarixini, jaxon tan olgan madaniy va ma`rifiy boyliklarini, urf- odat va an`analarini tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi. Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma`naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o`zida mujassam etgan buyuk arboblar ko`p bo`lgan. Muxammad ibn Muso - al Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, Jamshid Giyosiddin al - Koshiy, Ulug`bek va boshqa ko`plab buyuк ajdodlarimiz o`z asarlarida arifmetikaning rivojlanishiga ulkan hissa qo`shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo`lib qoladilar. Ularning nomlari, jaxon tsivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo`shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga ma`lum. Biz ularning asarlari bilan tanishib chiqamiz. MUHAMMAD IBN MUSO XORAZMIY. Muxammad ibn Muso Xorazmiy 783 yilda Xorazmda, Xivada tug`ilgan. Yoshligidan ilm - fanga qziqqan. Qunt bilan arab, fors, hind va yunon tillarini o`rgangan. Donishmand sifatida tanilgan, 9-asr boshlarida o`z davrining katta ilmiy va madaniy markazi hisoblanmish Bog`dodga taklif qilingan. Xorazmiy saroyda barakali ijod qilib, SHarqning dastlabki akademiyasi ("Bayt- ul - Xikmat") "Donolar uyi "da faol ishtirok etdi. Xorazmiy juda ko`p asarlar yaratgan bo`lsa ham ularning hammasi bizga etib kelmagan. Xorazmiyning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika

tarixida yangi davrni o`rta asrlar matematikasi davrini boshlab berdi, hamda matematikaning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga bekiyos hissa qo`shdi. O`quvchilar algebra, algoritm so`zlarini ko`p eshitishgan. Algebra matematikaning katta bir bo`limi, algoritm esa x,ozirgi zamon x;aco6 ` texnikasining, matematikasining asosiy termini. Algebra, algoritm so`zlari matematik, astronom va geograf, "Xozirgi zamon algebrasining otasi "al - Xorazmiy nomi bilan bog`liqdir. Uning "Al - jabr val- muqabala" risolasi keyinchalik Evropada "algebra" deb ataladigan bo`ldi. Ayni shu asar tufayli Al-Xorazmiy nomidan XII asr boshlarida "algoritm" termini paydo bo`ldi. Xorazmiyning matematikaga oid shox asarlari Fapb va SHarq xalqlari tillariga tarjima qilinib, ko`p asrlardan buyon qo`llanma sifatida xizmat qiladi. Xorazmiyning "Xind hisobi va sonlari haqida", "Al-Jabr", "Arifmetika", "Marmar soat haqida", "Er surati", "Tarix kitobi", "Yaxudiy eralari va bayramlari" haqida asarlari, ayniqsa ma`lum va mashhurdir. Uning "Ziji" nomli asari dastlabki astronomik asar sifatida SHarqdagina emas, G`arbda ham shu fan rivoji uchun katta xizmat ko`rs atgan. Muxammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli xayoti, ijodi, yaratgan asarlari, qoldirgan merosi bebaho boylik bo`lib, hozirgacha ham qimmati va axamiyatini yuqotmagan. MUHAMMAD TARAG`AY ULUG`BEK (1394 - 1449) Muxammad Tarag`ay Ulug`bek 1394 yilda Эronda Sultoniyada tug`ilgan. Ulug`bek - buyuk o`zbek olimi va davlat arbobi. U Temur (1336:, 1405) nabirasi. Ulug`bekning otasi SHohrux (1377 - 1447) ham davlat arbobi bo`lgan. Asli nomi Muxammad Tarag`ay. 1409 yilda SHohrux otasining davlati o`rnida ikkita mustaqil davlat tuzdi. Biri - Xyposon - markazi Xirot, ikkinchisi Movaraunnahrni (boshqarishni) markazi Samarqand. Xirotni SHohrux o`zi boshqardi. Movarounnahrni boshqarishni esa Ulug`bekka topshirdi. Bobosi Temurning aksi sifatida Ulug`bek harbiy yurishlarni yoqtirmas edi. U juda zarur bo`lsagina, biror xon uning davlati chegarasini buzsa, unga qarshi yurish qilar edi. Uni ilm-fan,

qurilish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ko`proq qiziqtirar edi. U 1447 yil Buxoroda, 1490 yil Samarqandda, 1432 - 1433 yillari Gijduvonda madrasa qurdirdi. "Bibixonim" masjidi, "Go`ri - Amir" maqbarasi va "SHoxi - Zinda"ni qurilishini nihoyasiga etkazdi. Taxminan 1425-1428 yillari u Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida o`zining rasadxonasini qurdirdi. Rasadxonaning binosi 3 qavatli bo`lib, uning asosiy quroli - seketantning balandligi 50 metrcha edi. Ulug`bekning ilm - fanga qiziqishida, birinchidan bobosi - Temur bilan o`zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saroyidagi shoirlar va olimlar bilan o`tkaziladigan suhbatlar, otasi - SHohruxning noyob kitoblarini sevishi va yig`ishi, yunon olimlari Platon, Aristotel, Gipparx, Menelaylarning, shuningdek, o`z vatandoshlari - Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan tanish bo`lish, o`sha zamonда O`rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa fanlardan etuk asarlar mavjudligi sabab bo`lgan. Bu shart - sharoitlarning hammasi Ulug`bek ilmiy yo`nalishining shakllanishiga, Samarqandda "Astronomiya maktabi" ning vujudga kelishga sabab bo`ldi. Ulug`bek maktabining muhim ilmiy ishlaridan biri "Ulug`bek ziji" yoki "Zinj ko`ragoni" deb ataluvchi astronomik jadvallardir. Zij, kirish ya`ni nazariy qism va Ulug`bek rasadxonasida o`tkazilgan kuzatishlar bo`yicha tuzilgan jadvallardan iborat. 3ijda yil hisobi jadvallari, trigonometrik jadvallar, sayyoralar harakati jadvali va yulduzlar ro`yxati bor. Ulug`bekning trigonometrik jadvallari 10 ta o`nli xona aniqligida hisoblangan. Hisoblash vositalari deyarli bo`lmagan bir davrda bu ishlarni bajarish uchun anchagina hisobchilar talab qilingan. Эhtimol, hisoblash markazi bo`lgandir? Ulug`bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan. Zijda Ulug`bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohidarisola yozganligi qayd qilindi. Ammo uning bu asari hozircha topilmagan.

Zijning amaliy astronomiyaga taalluqli qismida ekliptika ekvatorga og`ishi, osmon yoritgichlarining koordinatlarini aniqlash, erdagi ixtiyoriy punktning geografik uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar bor. Ulug`bek oy va quyosh tutilishlarini ikki usulda: 1. O`zi tuzgan jadvallar yordamida. 2. Bevosita hisoblab aniqlash mumkinligini aytadi va usullarga doir misollar keltiradi. Ulug`bekning yulduzlar ro`yxati 1018 yulduzdan iborat bo`lib, u yulduz turkumlari bo`yicha joylashtirilgan. Ro`yxatda harbir yulduzning turkumdagi nomeridan tashqari, uning ulduz turkumidagi o`rnining qisqacha tavsifi, 1437 yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan. Buyuk olimning "Risolaiy Ulug`bek" nomli astronomik va "tarixi arba`ulus" nomli tarixiy asari ham o`rganilmagan. Bu asarlar, umuman fan tarixida ham ma`lum va noyobdir. Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatida va umuman, islom madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, agronomiya va matematika nixoyatda muhimo`rin tutdi, chunki musulmon qaerda bo`lishidaн qat`iy nazar, erta tongdan oqshomga qadar uning uchun besh vaqt nomoz farzdir. Nomoz vaqtlari esa har bir geografik kenglikda ham quyoshning erdan balandligiga qarab belgilanadi. Undan tashqari islomda qabo`l qilingan Hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi 12 qamariy oydan iborat bo`lib, hilolni masjit minorasidan yoki rasadxona tepasidan ko`z bilan ko`rib aniqlangan. Shuning uchun musulmon kishining hayoti astronomiya, matematika, jo`g`rofiya, hunarmandlik va me`morchilikka aloqador bo`lgan. Reaktsion doiralar tazyiqi ostida Ulug`bekning o`g`li - Abdullatif 1949 yilning kuzida otasini Makkaga safari bahonasida Samarqand yaqinida qatl ettirdi. Ulug`bek jasadi Samarqandda dafn etilgan. 1449 yili Ulug`bekning fojeali o`limidan so`ng Samarqand olimlari asta sekin yaqin O`rta sharq mamlakatlari bo`ylab tarqalib ketdilar. Ular o`zlari borgan erlarga Samarqand olimlarining

yutuqlarini va "Zij"ning nusxalarini ham etkazdilar. Xususan Ali Qushchi 1473 yil Istambo`lga borib, u erda rasadxona qurdirdi. Shu tariqa Ulug`bek "Zij"i Turkiyada tarqaldi va Turkiya orqali Ovrupa mamlakatlariga ham etib bordi. Hozirgi kundagi ma`lumotlarga ko`ra, "Zish"ning 120 ra yaqin forsiy nusxasi va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. JAMSHID G`IYOSIDDIN AL-KOSHIY O`rta Osiyolik atoqli matematik va astronom. To`liq ismi Jamshid Ibn Ma`sud Ibn Maxmud G`iyosidiн al Koshiy. Taxminan 1430 yilda Samarqandda vafot etgan. Uni "Koshoniy" ham deb atashadi, chunki u Эronning Koshon shahrida tug`ilgan. Koshoniyning tarjimai holi haqida deyarli ma`lumotlar yo`q. Ba`zi matematika tarixchilarining yozishiga qaraganda u boshlang`ich ma`lumotni o`z ona shahri Koshiyda olgan. XV asrda Koshon anchа rivojlangan shahar bo`lgan. U o`zining olimlari, ayniqsa qo`li gul ustalari bilan birga sharqda dong taratgan. O`rta asr olimlari singari Koshiy ham fanning juda ko`p sohalari bilan shug`ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham bo`lgan. Koshiyni Ulug`bek o`zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. Astronomiya maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug`bek madrasasida Astronomiya va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o`zida u Ulug`bek maktabida olib borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning yakuni sifatida "Hisob kaliti", "Aylana haqidarisola", "Vatar va sinus haqidarisola" nomli va boshqa ko`plab asarlarni yaratdi. Koshiyning matematika sohasida qilgan kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun 60 li sanoq sistemasidan foydalanilar edi. U birinchi bo`lib o`nli kasrlarni kashf qildi va ular ustida amallar bajarishning qoidalarini ko`rsatib berdi. Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi. Koshiy Umar Hayyom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun bilgan va undan ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalangan. Bu usul Koshiygacha bo`lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey bu usul kub ildiz chiqarish uchun Ahmad al- Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey

Nasafiy bilan Koshiy orasidagi davrda bu usul bilan Umar Hayyom shug`ullangan bo`lishi kerak deb taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun umumlashtirishi shubhasiz Koshiyga taaluqli. Koshiyning "Aylana haqida risola" asari aylana uzunligining o`z diametriga nisbatan, ya`ni P-sonini hisoblashga bag`ishlangan. P-ning aniq qiymatini hisoblash bilan olimlar juda qadim zamonlardan boshlab shu`gullanishgan. Koshiy P-ping qiymatini hisoblashda Arximedning usuli aylanaga ikki muntazam ko`pburchak chizishdan foydalanadi. U muntazam (3.228) - ko`pburchakning perimetrini hisoblab, 2P ping oltmishli sanoq sistemasidan ushbu qiymatini keltirdi. 1 1 1 1 10 16 60 9 2 60 10 O`nli sanoq sistemasida u quyidagicha 2Π=6,2831853071795865 yoki Π =3,1415926535897932. Koshiyning uchinchi asari - "Vatar va Sinus haqida risola" hozircha topilmagan. Lekin "Hisob kaliti" asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham matematikaning muhim muammolaridan bo`lishi - berilgan yoy va vatarga ko`ra uning uchdan birining vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin3 0 bo`yicha sin1 0 ni topishga bag`ishlangan. Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda ko`p masalalar bilan bogliq. Birinchidan, u X 3 +g=rX ko`rinishidagi kub tenglamaning ildizlarini integratsion usulda hisoblash, ikkinchidan qadimgi klassik masala - burchak trisektsiyasi bilan bog`liq. Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug`bekning Astronom maktabida olib borilgan matematik hisoblash ishlarida faol qatnashgan, o`zi ham astronomiyaga oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha etib kelmagan. Xulosa qilib aytganimizda Al Xorazmiy, Ulug`bek, Farobiy boshqa bir qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o`zining bir qator matematikaga oid asarlarini yozdi. G`iyosiddin Koshiy nafaqat matematikaga oid, balki

astronomiyaga oid ham asarlar yaratdi. U hamma fanlarga qiziqadi va mukammal o`zlashtiradi. G`iyosiddin Koshiyning asarlari hozirgi kunda ham qo`llanilmoqda.Ayniqsa uning matematik asarlari matematik olimlar uchun juda foydali bo`lmoqda. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi bolalar matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda va boshlangich maktab yoshida elementar matematika tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari ustida ilmiy ishlar olib borgan pedagoglardan: E.N.Tixeeva, Soraning sistema va qarashlarini tanqid qildi. Bolalarni aqliy tomondan tarbiyalashdа boshlang`ich matematik tushunchaga katta ahamiyat beradi. Tixeeva "bola bilimni hayotdan olishi kerak, hayotning o`zi har qadamda bolaning oldiga amaliy vazifalarni qo`yadi, ya`ni o`lchash, sanash, ayirishlar. Har bir normal bola kattalarning yordamisiz 10 gacha sanashni bilib oladi, deydi. Ayniqsa birinchi o`nlik sonlarni bilib olishga katta ahamiyat beradi. U bolani sanashga o`rgatishda majbur qilmaslik kerak, faqat unga ko`rgazmali, didaktik material berish kerak deydi. Maxsus material bilan birgalikda tabiiy materiallar tashlandiq materiallar berish kerak, deydi. Tixeeva birinchi bo`lib matematik tasavvurlarga o`rgatish programmasini tuzishga urinib ko`radi. Son-sanoqqa o`rgatishda o`n ichida sanash, bir va ko`p tushunchasidan boshlab rahamlar bilan tanishtirishning soat bilan tanish masalalar echish, kasrlar bilan tanishtirishni kattalik va shakllar bilan tanishtirish ko`zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni bir ko`rishda ilib olish metodini tavsiya etadi, ya`ni monografik metod asosida. 1915 yilda Tixeeva "Bog`chada son-cano?" kitobini yozadi. Uning qarashlari bir- biriga ziddir. Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa, amalda esa tarbiyachining o`yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo`llab- quvvatlaydi. Son haqidagi tushuncha tug`ma deb, bolalarni maxsus mashg`ulotlarda sanashga o`rgatishga yo`l qo`ymaslik kerak, deydi. Shuning uchun son-sanoq metodikasini ishlab chiqmaydi, balki son-sanoqqa o`rgatish dasturini belgilab chiqadi. Tixeeva didaktik va hayotiy materiallarning rolini

ko`rsatdi, uni o`rgatishda ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik printsipiga amal qilishni ko`rsatdi. Tixeevaning kamchiligi u o`rgatishda asosiy metod faqat didaktik o`yin metodi deb hisoblaydi. Lekin E.I. Tixeevaning didaktik o`yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish mumkin. F. N. BLIXER F.N.Blixer ko`p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o`stirish masalalari ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi: "Bolalar bog`chasi va nulevoy gruppada matematika", "Didaktik o`yinlar", "Birinchi sinfda qiziqarli o`yinlar va mashqlar", 1932, 1934, 1938, 1945, 1958 yillardagi tarbiya dasturlarining matematikaga o`rgatish bo`limini ishlab chiqdi. F.N.Blixer bolalarni sanashga o`rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak deydi. U maxsus mashg`ulotlarni inkor etadi. Faqat tayyorlov gruppalardagina mashg`ulot o`tkazish kerak, deydi. U ko`proq yakama-yakka yo`l-yo`lakay o`rgatishni ma`qullaydi. Bu bilan u Tixeeva va SHlegerlarning fikrini quvvatlaydi. Blixer didaktik o`yinlarga katta ahamiyat beradi. U juda qiziqarli didaktik o`yinlarni ishlab chiqdi. Didaktik o`yin bu o`rgatishning eng asosiy metodi deydi. "Didaktik o`yinlar" kitobida tarbiyachilarning ish tajribalaridan foydalanadi, lekin ilmiy asoslanmaydi. CHunki biz bilamizki bolalarni faqat maxsus mashg`ulotlardagina o`rgatish mumkin. Didaktik o`yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir metod bo`la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo`llaniladi. Shunday qilib, F.N. Blixer 30-40 yillar ichida bog`cha ishiga katta hissa qo`shdi. Lekin hayot bir joyda turmaydi, oxirgi 50-60 yillar davomidagi ilmiy ishlarning natijalari bolalar bog`chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy asosda olib бориш imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixerning didaktik o`yinlaridan qisman foydalanish mumkin. A. M. LEUSHINA A.M.Leushina o`zining butun hayotiy faoliyati davomida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o`rgatish masalalari bo`yicha ish olib bordi, Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog`chada sanashga o`rgatishga

tayyorlash temasi 1959-1961 yillardan boshlab bosilib chiqdi. "Bolalar bog`chasida sanoq mashg`uloti" 1963 yilda bosilib chiqdi. Juda ko`p maqolalari "Doshkol`naya vospitaniya" jurnalida bosilib chiqardi. Pedagogika institutlari uchun "Maktabgacha tarbiya yoshdaги bolalarning elementar matematik tasavvurlarini shakllantirish" kitobi bosilib chiqdi. Leushina tomonidan 1962-63 yillardagi dasturda ham ishlab chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar matematik tasavvurlarini o`stirish bo`limining avtori hisoblanadi. Leushina o`zining keyingi 20-30 yillik faoliyatida bolalarni sanoq?a o`rgatish masalalari bo`yicha ish olib bordi. U bolalarning matematik tasavvurlarni o`stirish bo`yicha ish olib borayotgan pedagoglar va shu kafedra olimlariga rahbarlik qildi. A.M. Leushina o`zining ishlari asosida ilmiy tekshirish eksperemental ishlari shu temadagi psixologlarning tekshirishi, bolalarni yaxshi tarbiyalash ilmiy tekshirishlar, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi. A.M.Leushina ishlarining asosiy tanqidi bo`larni o`zining metodida isbotlaydi. Bundan 30-40 yil oldin psixolog va pedagoglarimiz elementar matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo`limlari ustida ishlash imkoniyatiga ega bo`ldilar. Bu albatta juda ham kech edi. 1969-70 yillardagi programmaga birinchi bo`lib matematik tasavvurlarning boshqabo`limlari ya`ni vaqt, tevarak atrof, kattalik, shakl bo`limlari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo`limi bo`yicha ikkinchi kichik gruppadан boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov gruppada, haftasiga 2 marta maxsus mashg`ulotlar o`tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga binoan bunday mashg`ulotlar 1970 yildan boshlab o`tila boshladi. Uning xizmatlari evaziga pedagogika institutlari va pedagogika bilim yurtlarida matematika kurslari uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davomida bolalarni sanoqqa o`rgatish masalasi bo`yicha ish olib borgani uchun matematik tasavvurlarining boshqa masalalari bo`yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay 1968 yilda bolalar bog`chasi tarbiya programmasining sanoq bo`limi u tomonidan ishlab chiqildi. A.M.Leushinaning 1963 yilda chiqqan "Bolalar bog`chasida sanoq bo`yicha mashg`ulotlar" asari bolalar bog`chasining o`zida o`tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlari

qo`lyozma bo`yicha yozilgandir. Olimlar va psixologlar elementar matematika bo`yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni son-sanoqqa o`rgatishni ilmiy metodga asoslab yangidan tuzdi. Sanoqqa o`rgatish aqliy vazifalar asosida tuzildi. Bosqichma-bosqich o`rgatildi. Ko`pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, miqdor son, tartib son, sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori bilan tanishtirish, 5 ni 2 kichik songa ajratish, kichик sondan 5 sonini hosil qilishga o`rgatish, sonlar o`rtasidagi munosabatlarni tushunish arifmetik masalalar echish, ikki to`plamni taqqoslash, ular o`rtasidagi tenglik va notenglikni aniqlashga o`rgatish. A.M.Leushinaning xizmatlari yana shundaki, u analizator yordamida sanashga o`rgatishning xilma-xil mashqlarini ishlab chiqdi. 50-90 yillarda O`zbekistondagi bolalar bog`chalari elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo`yicha ko`pgina pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan: Bikbaeva H.U. 1973 yildan boshlab, Rossiyalik pedagoglar, Leushina A.M., Stolyar A.A., Metlinalarning ishlarini ko`rib chiqib, ularning hammasi bizning O`zbekiston bolalar bog`chalariga to`g`ri kelmasligini isbotlaydi yangi dastur yaratdi. Metodistlar Qosimova X.I., Ibroximova Z.I lar bilan birgalikda 1995 yili "Maktabgacha yoshdagи bolalarda matematik tasavvurlarni, shakllantirish" mavzusida O`rta va Oliy pedagogika bilim yurtlari uchun o`quv qo`llanma tayyorlandi. Bikbaeva N.U. Qosimova X.I. bilan birgalikda "Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasi" kursi bo`yicha dastur, Respublikadagi pedagogika Oliy o`quv yurtlari uchun tayyorlandi. Bolalar bog`chalarining turli yosh guruhlari uchun qo`llanma tayyorlangan.

Adabiyotlar: 1. Z.Otajonova "Matematika o`qitishda o`rta osiyolik olimlar ijodidan foydalanish". 2. A.A.Sitolyar "Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish" M., 1988. 3. Nepomnyashaya N.I. "3-7 yosh bolalar ta`limining psixologik analizi". M., 1983. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Matematik kutilma

Matematik tushuncha

Ehtimollar nazariyasining matematik asoslari. matematik statistika elementlari

Matematik induksiya prinsipi

Matematik tahlil elementlari