Matematik kutilma - Algebra - Referatlar

Matematik kutilma

Yuklangan vaqt:

17.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

541.5 KB

Ko'chirib olish

Matematik kutilma Reja: 1. Dispersiya 2. Е htimollikning zichlik funksiyasi va uning xossalari. 3. Uzluksiz tasodifiy miqdorlarning sonli harakteristikalari. 4. Boshlang’ich va markaziy momentlar. 5. Uzluksiz tasodifiy miqdorlarning taqsimot qonunlariga misollar.

Ta’rif: X-diskret tasodifiy miqdorning matematik kutilmasi deb quyidagi yig’indiga aytamiz:  n n 2 2 1 1 p x ... p x p x X M        Matematik kutilishning xossalari: 1) О’zgarmas sonning matematik kutilishi shu о’zgarmas sonning о’ziga teng:   C C M  2) О’zgarmas kо’paytuvchini matematik kutilma belgisi oldiga chiqarish mumkin:    X CM CX M  3) Agar X va Y tasodifiy miqdorlar bog’liqsiz bо’lsalar, u holda:      Y M X M XY M  4) Ixtiyoriy tasodifiy miqdorlar X va Y lar uchun:      Y M X M Y X M    Misollar: 1) О’zaro bog’liqsiz n-ta tajribalarning Bernulli sxemasidagi A hodisaning rо’y berishlar soni  -diskret tasodifiy miqdorning matematik kutilmasi:   )A(P p ,p n M     2)   N ,...,2,1 dagi tekis taqsimlangan  - diskret tasodifiy miqdorning matematik kutilishi:   ; 2 N 1 M    Dispersiya Shunday ikkita turli tasodifiy miqdor kо’rsatish mumkinki ularning matematik kutilmasi bir xil bо’ladi. Masalan X: -0,01 0,01 Y: -100 100 P: 0,5 0,5 P: 0,5 0,5 M(X)=-0,01  0,5+0,01  0,5=0; M(Y)=-100  0,5+100  0,5=0 Demak, tasodifiy miqdorning faqatgina matematik kutilmasini bilish bilan uni harakterlab bо’lmas е kan. Shuning uchun ham matematik kutilmadan tashqari tasodifiy miqdor qabul qiluvchi

qiymatlarning matematik kutilma atrofida sochilish darajasini aniqlashimiz kerak bо’ladi. Ta’rif: X-diskret tasodifiy miqdorning dispersiyasi (tarqoqligi) deb quyidagi matematik kutilmaga aytiladi:     2 X M X M X D   X-tasodifiy miqdorning taqsimot qonuni berilgan bо’lsin: х 1x 2x 3x ... nx p 1p 2p 3p ... np Bu taqsimot konuniga qarab    2 X M X  - tasodifiy miqdorning taqsimot konunini yozish mumkin: 2)]x( M x[  : 2 1 )]x( M x[  2 2 )]x( M x[  2 3 )]x( M x[  .. . 2 n )]x( M x[  P: 1p 2p 3p .. . np Ta’rif b о ’yicha:                   n n 2 2 1 1 2 p X M X ... ... p X M X p X M X X M X M X D             Amalda dispersiyani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanishadi:        2 2 X M X M X D   Dispersiyaning xossalari: 1)   0 C D  2)    X D C CX D 2  3) Agar X va Y bog’liqsiz tasodifiy miqdorlar b о ’lsalar, u holda      Y D X D Y X D    . Bundan    X D X C D   kelib chiqadi 4)X va Y lar bog’liqsiz tasodifiy miqdorlar b о ’lsalar, u holda      Y D X D Y X D    Misol:

О’zaro bog’liqsiz n-ta tajribalarning Bernulli sxemasidagi A hodisaning rо’y berishlar soni  -diskret tasodifiy miqdorning dispersiyasi   p 1 q )A(P p q p n D        Dispersiyadan olingan arifmetik kvadrat ildizga о’rtaga kvadratik chetlanish deb ataladi va    bilan belgilanadi:   npq    Е htimollikning zichlik funksiyasi va uning xossalari. Biz uzluksiz tasodifiy miqdorni taqsimot funksiyasi orqali aniqlagan е dik. Bu aniqlash yagona bо’lmay, uzluksiz tasodifiy miqdorni ehtimollikning zichlik funksiyasi orqali ham aniqlash mumkin. Ta’rif: Agar  uzluksiz tasodifiy miqdorning taqsimot funksiyasi  x F - differensiallanuvchi bо’lsa, u holda uning ehtimolligining zichlik funksiyasi deb taqsimot funksiyadan olingan hosilaga aytamiz:    x F x p     (1) Demak, taqsimot funksiyasi zichlik funksiyaning boshlang’ichi е kan. Zichlik funksiyaning asosiy xossalari: Teorema 1 Ixtiyoriy x - lar uchun 0 )x( p   va   dx)x( p x x P 2 1 x x 2 1     (2). Isboti:  x F funksiya kamayyuvchi bо’lgani uchun:     0 x F x p      (2) tenglik quyidagi munosabatlardan kelib chiqadi.      1 2 2 1 x F x F x x P       )1(   dx)x( p x x x F 2 1 x x 1 2     (1) - Nyuton - Leybnis formulasiga asosan.

Teorema 2 Agar )x( p - zichlik funksiyasi bо’lsa y holda 1 dx)x( p      Isboti:           1 a F lim b F lim a F b F lim dx)x( p lim dx)x( p a b a b b a a b                       Teorema 3 Agar )x( F va )x( p lar mos ravishda taqsimot funksiyasi va zichlik funksiyalari b о ’lsalar u holda:          dtt p x F Isboti: Xosmas integral ta’rifi va Nyuton - Leybnis formulasiga kо’ra taqsimot funksiyaning xossalaridan quyidagini olamiz:              x F a F lim x F a F x F lim dtt p lim dtt p a a x a a x                     Misol:  tasodifiy miqdorning zichlik funksiyasi   2x 1 a x p    berilgan. a - sonini aniqlang va taqsimot funksiyasining k о’ rinishini toping . Yechish : a - parametrni topish uchun Teorema 2 ni q о’ llaymiz :                        a 2 a 2 a arctgx a x 1 adx dx)x( p 1 2 Bundan еsa   1 a kelib chiqadi. Taqsimot funksiyani topish uchun teorema 3 ni qо’llaymiz:    2 1 arctgx1 2 1 arctgx1 x arctgt1 t 1 dt1 dtt p x F x 2 x                           Misol:  - tasodifiy miqdorning zichlik funksiyasi          1 x, x x lna 1 x,0 x p 3

berilgan. a ni toping va )x( F - ni hisoblang: Yechish:                  1 3 1 1 dx x x lna dx)x( p dx)x( p dx)x( p 1 4 a 1 1 0 4 a 1 x 1 4 a x dxa 2 1 1 x2 x ln a 2 2 1 3 2                   Bundan a=4 kelib chiqadi. )x( F ni topamiz: 1 x  bо’lganda     0 dx x p x F x      . 1 x bо’lganda е sa      2 2 2 x 1 3 2 1 3 1 1 x x x ln2 1 1 1 x t4 1 t2 t ln 4 t dt 2 1 1 x t2 t ln 4 dt t t ln 4 dttp dttp dtt p x F                                       Uzluksiz tasodifiy miqdorlarning sonli harakteristikalari. Zichlik funksiyaga е ga bо’lgan uzluksiz tasodifiy miqdorlarning matematik kutilmalari aniq integral orqali aniklanadi. Ta’rif:  - uzluksiz tasodifiy miqdorning zichlik funksiyasi )x( p ga teng bо’lsa, uning matematik kutilmasi quyidagi aniq integralga teng bо’ladi.           dx x xp M (1) va dispersiyasi quyidagicha aniqlanadi:             dx)x( p ) M x( M M D 2 2 (2) Diskret tasodifiy miqdorlarda aniqlangan barcha hisoblash formulalari uzluksiz tasodifiy miqdorlarining sonli harakteristikalarini hisoblashda ham saqlanadi: 1)   b M a b a M     (3) 2)       M M M (4) 3)      D a b a D 2 (5) 4)  2 2 M M D     (6) (3) - tenglikni isbotlashdan oldin  va b a  tasodifiy miqdorlarning zichlik funksiyalari va taqsimot funksiyalari orasidagi bog’lanishni о’rnatamiz. Teorema 1.

Agar  - uzluksiz tasodifiy miqdorning taqsimot funksiyasi  x F va zichlik funksiyasi  x p bо’lsa, u holda b a  tasodifiy miqdor uchun zichlik funksiya quyidagicha bо’ladi:         a b x p a 1 )x( p b a (7) taqsimot funksiyasi еsa 0 a, a b x F )x( F b a          (8) 0 a , a b x F 1 )x( F b a           (9) Isboti: 1) a>0 bо’lsin. U holda:                    a b x F )2( a b x P )1( x b aP )x(b aF (1): x b a   va a b x  lar teng kuchli bо’lganlari uchun  x b a:    va      a b x : hodisalar teng bо’ladilar. Teng hodisalarning ehtimollari ham teng bо’ladi. (2):  - tasodifiy miqdorning ta’rifiga kо’ra tenglik о’rinli. Е ndi zichlik funksiyaning ta’rifiga kо’ra:                                a b x pa 1 a b x Fa 1 a b x F )x( F )x( P b a b a . a>0 da a a  bо’lgani uchun (7) formula isbot bо’ldi. Еndi a<0 bо’lgan holni isbotlaymiz. b a  - tasodifiy miqdorning ta’rifiga kо’ra                             a b x F 1 a b x P 1 a b x P x b a P )x( F )2( )1( b a (1): a>0 bо’lgani uchun x b a   tengsizlik bilan a b x  tengsizlik teng kuchli bо’ladilar va shuning uchun  x b a:    va      a b x : hodisalar teng bо’ladilar. (2):           a b x : a b x : va  x F taqsimot funksiyasi о’ngdan uzluksiz funksiya bо’lgani uchun qattiy tengsizlikni noqat / iy tengsizlik bilan almashtirish mumkin.

Е ndi zichlik funksiyasining ta’rifiga kо’ra quyidagiga е ga bо’lamiz:                                  a b x pa 1 a b x Fa 1 a b x F 1 )x( F )x( p b a b a Chunki a<0 da a a   bо’ladi. (7) formula tо’la isbot bо’ldi. Е ndi biz (3) tenglikni quyidagi teoremaga asoslanib isbot qilamiz: Teorema 2. Agar a va b lar о’zgarmas son )0 a(  bо’lib,  x p - zichlik funksiyasi bо’lsa u holda:              dx x pb ax b a M (10) Isboti: )x( p b a - deb b a  ning zichlik funksiyasini belgilaymiz. 1) a>0. U holda uzluksiz tasodifiy miqdorning matematik qutilishi ta’rifiga kо’ra                                adtt p a 1 b at dx a b x pa 1x dx x xp b a M 2 1 b a          dtt p b at (1): Teorema 1 ga kо’ra a>0 da         a b x pa 1 )x( p b a (2): a b x t   kо’rinishda о’zgaruvchilarni almashtirishni bajarsak, u holda adt dx  va b at x   bо’ladi. a>0 bо’lgani uchun      t lim a b x lim x x (integrallashning yangi yuqori chegarasi), va       t lim a b x lim x x , (integrallashning yangi quyi chegarasi) Agar a<0 bо’lsa, hisoblashda juda katta bо’lmagan о’zgarish bо’ladi:     2 1 b a dx a b x p a 1 x dx x xp b a M                                      dtt p b at adtt p a 1 b at 3 (1): Teorema 1 ga kо’ra a<0 da          a b x p a 1 )x( p b a Shunday qilib (10) formula tо’liq isbot bо’ldi. (2): a b x t   kо’rinishda о’zgaruvchilarni almashtiramiz, u holda adt dx  , b at x   bо’ladi va a<0 bо’lgani uchun     a b x limx (integrallashning

yangi yuqori chegarasi)      t lim a b x lim x x , (integrallashning yangi quyi chegarasi) (3) Integrallash chegaralarining о’rnini almashtiramiz. Bu teoremadan, integralning chiziqliligidan va о’tgan temadagi teorema 2 dan (3) formula tо’la isbot bо’ladi. Ya’ni:           b aM dx x p b dx x xp a dx x pb at b a M                    Е ndi tasodifiy miqdorning dispersiyasini hisoblash formulasini chiqaramiz. Teorema 3. Agar  x p - zichlik funksiya bо’lib,  M m bо’lsa, u holda:         dx)x( p m x D 2 (11) Isboti: Avvalo  2 m - tasodifiy miqdorning taqsimot funksiyasi  x F 2)m ( - ni topamiz:   0 m 2  bо’lgani uchun, 0 x larda     0 x m : 2     va shuning uchun:        0 0P x m : P x F 2 )m ( 2         0 x da           x m F x m F x m x mP x m P x F 2 )m ( 2                 x p 2)m ( deb  2 m - tasodifiy miqdorning zichlik funksiyasini belgilasak, quyidagi hosil bо’ladi:              x m p x m p x 2 1 x 2 1 x m F x 2 1 x m F x F x p / / )m (/ )m ( 2 2                   Shunday qilib:                     да0 x , x m p x m p x 2 1 да0 x ,0 x p 2)m ( Е ndi  - tasodifiy miqdorning dispersiyasini ta’rifga asosan hisoblash mumkin         )1( 0 )m ( 0 )m ( )m ( 2 dxx xp dxx xp dxx xp x M D 2 2 2                                        0 0 x 2 dx x m xp dx x m p x m p x 2 1 x

         )3( m 2 m 2 )2( 0 dzz p m z dyy p m y x 2 dx x m xp                                             dxx p m x dxx p m x dxx p m x 2 m 2 m 2 )3((1): 0 x lar uchun   0 x p 2)m (   bо’lganidan 0 dx)x( p 0 )m ( 2    (2): Birinchi integralda x m y   almashtirish bajarsak x 2 dx dy  va      x m limx bо’ladi (integrallashning yangi yuqori chegarasi), ikkinchi integralda x m z   almashtirish bajarsak x 2 dx dz   va       x m limx bо’ladi (integrallashning yangi quyi chegarasi). (3): Integrallash о’zgaruvchisini yana x deb belgilaymiz (Integrallashning о’zgaruvchiga nisbatan invariantligi uchun integral qiymati о’zgarmaydi), ikkinchi integralda еsa integrallash tartibini о’zgartiramiz. Shunday qilib (11) formula isbot bо’ldi. Misol:  tasodifiy miqdorning zichlik funksiyasi berilgan:           да3 x ва2 x ,0 да3 x 2 ,h x p  5 1P, D, M,h     va  x F larni toping: 1) h5 dx)x( p dx)x( p dx)x( p dx)x( p 1 3 3 2 2                    2) 5,0 2 3 x 1,0 xdx 2,0 dx)x( xp dx)x( xp M 2 3 2 3 2                 3)                        3 2 2 3 2 2 2 dx2,0 5,0 x dx)x( p 5,0 x dx)x( p 5,0 x D   1,2 3 25,6 2 3 5,0 x 3 2,0 3      4)   4,0 dx2,0 dx)x( p dx)x( p dx)x( p 5 1P 3 1 5 3 3 1 5 1              5) Agar 2 x   bо’lsa   0 dt)t( p x F x      Agar 3 x bо’lsa   1 dt2,0 dt)t( p dt)t( p dt)t( p dt)t( p x F 3 2 x 3 3 2 2 x                      chunki 2x  da va 3 x da   0 x p   . Agar 3 2    x bо’lsa

Rasm 1  )2 x(2,0 dt2,0 dt)t( p dt)t( p dt)t( p x F x 2 x 2 2 x                    Shunday qilib              да 3 х , 1 да 3 х 2 , )2 х(2,0 да 2 х , 0 x F 2 Boshlang’ich va markaziy momentlar. X-tasodifiy miqdorning k-tartibli boshlang’ich momenti deb, k X tasodifiy miqdorning matematik kutilmasiga aytiladi, ya’ni k k MX  . Diskret tasodifiy miqdor uchun bu formula     n 1i i ki k p x ko’rinishda bo’lib, uzluksiz tasodifiy miqdor uchun esa       dx)x( xk k ko ’ rinishda bo ’ ladi . Bizga X - tasodifiy miqdor berilgan bo ’ lsa unga mos markaziy tasodifiy miqdor 0 X deb , X - tasodifiy miqdorning o ’ zining matematik kutilmasidan chetlanishiga aytiladi , ya ’ ni 1 0 X X   . X-tasodifiy miqdorning k-tartibli markaziy momenti deb markaziy 0 X tasodifiy miqdorning k-tartibli boshlang’ich momentiga aytiladi, ya’ni        dx)x( ) x( k 1 k ko’rinishda bo’ladi. )X(D ,0 2 1     . Bulardan tashqari tasodifiy miqdorlarning quyidagi ikki sonli xarakteristikalarini ko’rish mumkin. Mediana Me deb tasodifiy miqdorning shunday qiymatiga aytamizki, bunda

5,0 ) Me X(P ) Me X(P    bo’ladi.Demak tasodifiy tajribada X-tasodifiy miqdor bir xil extimol bilan yoki Me dan katta bo’ladi, yoki Me dan kichik bo’ladi. Bu xarakteristika tasodifiy miqdorning qiymatlari sonlar o’qida qanday joylashganligini xarakterlaydi. Normal taqsimlangan tasodifiy miqdor  uchun  M Me . Mediana noparametrik statistikada muhim rol o’ynaydi. Moda deb diskret taqsimlangan tasodifiy miqdorlar uchun tasodifiy miqdorning eng katta extimolga ega bo’lgan qiymatiga aytiladi. Uzluksiz tasodifiy miqdorlar uchun moda tasodifiy miqdorning zichlik funksiya maksimum qiymatga erishadigan qiymatiga teng. Zichlik funksiyasi bitta maksimumga ega bo’lgan taqsimotlar unimodal taqsimotlar, bir necha maksimumga ega bo’lgan taqsimotlar polimodal taqsimotlar deyiladi. Moda ham matematik kutilma va mediana kabi tasodifiy miqdorning sonlar o’qidagi joylanishini xarakterlovchi sonli xarakteristikadir. Simmetrik, unimodal taqsimotlar uchun bu uchala xarakteristika bir xildir. Normal taqsimot uchun moda bilan matematik kutilma teng bo’ladi. Uzluksiz tasodifiy miqdorlarning taqsimot qonunlariga misollar. 1. Agar  - tasodifiy miqdor 0,1,2,….,n qiymatlarni   n k q p C k P kn k kn ,...,2,1,0     ehtimol bilan qabul qilsa, bu tasodifiy miqdor binomial qonun bo’yicha taqsimlangan tasodifiy miqdor deyiladi.Uning taqsimot funktsiyasi quyidagicha bo’ladi:          lsaboxnagar lsabonxagarqpC lsaboxagar xF xk kn k kn ',1 '0 ,'0,0 )( Asosiy sonli xarakteristikalari : np M   , npq D   , npq ) (  . 2. Agar  - tasodifiy miqdor 0,1,2,…. qiymatlarni   0 , !        e k k P k ehtimollar bilan qabul qilsa, uni Puasson qonuni bo’yicha taqsimlangan tasodifiy miqdor deyiladi. Uning taqsimot funktsiyasi quyidagicha bo’ladi:          xk k lsa bo x k agar e k lsa bo o k agar x P ' 0 , ! , ' ,0 )(   Asosiy sonli xarakteristikalari :    M ,   D ,    ) (

3. Agar  - tasodifiy miqdor Nx x x ,..., , 2 1 qiymatlarni   N k N x P k ,...,2,1 ,1    ehtimollar bilan qabul qilsin. Bu tasodifiy miqdor tekis taqsimlangan tasodifiy miqdor deyiladi. Uning taqsimot funktsiyasi quyidagicha bo’ladi:            lsa bo x x agar lsa bo x x x agar N k lsa bo x x agar x F N k k ' ,1 ' , ' ,0 )( 1 1 4.  - parametrli eksponensial qonun bo’yicha taqsimlangan tasodifiy miqdorning zichlik funktsiyasi       0 , 0 ,0 ) ( x e x x f x  Ko’rinishga, taqsimot funktsiyasi esa       0 , 1 0 ,0 ) ( x e x x F x ko’rinishga ega bo’ladi. Asosiy sonli xarakteristikalari :   1  M , 2 1   D ,    1 ) (  .

O'xshashlar

Matematik tushuncha

Ehtimollar nazariyasining matematik asoslari. matematik statistika elementlari

Matematik induksiya prinsipi

Matematik tahlil elementlari

Tasodifiy miqdorning matematik kutilmasi