O`zgaruvchilarni ajratish (Furye) usuli - Algebra - Referatlar

O`zgaruvchilarni ajratish (Furye) usuli

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

422.5 KB

Ko'chirib olish

O`zgaruvchilarni ajratish (Furye) usuli Giperbolik turdagi tenglama Uchlari x =0 va x = l nuqtalarda mahkamlangan tor tebtanishi tenglamasi masalasi uchun Furye yoki o`zgaruvchilarni ajratish usulini bayon qilamiz. Bu masala quyidagi tenglamaga keladi:2 2 2 2 2 x u a t u      (1) Boshlang`ich shartlar: ), ( | 0 0 x u u t   ), ( | 1 0 x u u tt   (2) Chegaraviy shartlar: ,0 | 0 x u 0 | lx u (3) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  , (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (1) tenglama qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )('' 2   t T a t T  , (5) 0 ) ( ) (''   x X x X  , (6) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X . (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: ,...2,1 2      k l k k   Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi: l kx l x Xk  sin2 ) (  . k   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega:

l at k b l at k a t T k k k   sin cos )(  , shuning uchun l x k l at k b l at k a t Tx X tx u k k k k k    sin sin cos )( ) ( ), (        funksiya har qanday ka va kb uchun (1) masalani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. (2)-(3) shartlarni qanoatlantiruvchi (1) masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:              1 1 sin sin cos )( ) ( ), ( k k k k k k l x k l at k b l at k a t Tx X tx u    (8) Agar bu qator tekis yaqunlashuvchii bo`lib, uni hadma-had ikki marta differensiallash mumkin bo`lsa, u vaqtda qator yig`indisi (1) tenglamani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. ka va kb doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki (8) qator yig`indisi (2) boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tengliklarga kelamiz:     1 0 sin ) ( k k l x k a x u  (9)     1 1 sin ) ( k k l x k b l a k x u   (10) (9) va (10) formulalar ) (0 x u va ) (1 x u funksiyalarning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmalarning koeffisiyentlari quyidagi formulalar bilan topiladi: dx l x k ins x u l a l k    0 0 ) ( 2 dx l x k ins x u a k b l k     0 1 ) ( 2 Masala: Quyidagi masalani Furye usulida yeching. u tt =u xx +u, (0<x<l); u| x=0 =0, u| x=l =t, u| t=0 =0, u t | t=0 = l x . Chegaraviy shartlar noldan farqli bo`lgni uchun, yechimni w v u   ko`rinishda qidaramiz, bu yerda  )( )( )( 1 2 1 t t l x t w       , t t t   )( ,0 )( 2 1   . U holda l xt t x w ), ( , yechim esa l xt t x v t x u   ), ( ), ( (*) ko`rinishda bo`ladi. Yechimdagi ) , ( t x v funksiya quyidagi masalani qanoatlantiradi: v tt =v xx +v+ l xt , (0<x<l); v| x=0 =0, v| x=l =0, u| t=0 =0, u t | t=0 =0. (11)

Berilgan tenglamaning 1 2      l n n   - xos sonlarini va x l n sin xos funksiyalarini aniqlaymiz. Shunga asosan yechimni quyidagi ko`rinishda qidiramiz:     1 sin)( ), ( n n x l n t g t x v  . (12) Tenglamaning ozod hadi l xt tx f ), ( funksiyani Furye qatoriga yoyamiz:     1 sin)( ), ( n n x l n t f tx f  . (13) )(t fn - Furye koeffisiyentlarini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:         d l n l t l d l n t f l t f l l n sin 2 sin), ( 2 )( 0 0     . Integralni bo`laklab integralymiz. Natijada   n t t f n n  2 1 )( 1   . (14) (12) va (13) funksiyalarni (14) ni hisobga olgan holda (11) masalaga etib qo`yamiz, natijada noma`lum )(t gn funksiya uchun quyidagi Koshi masalasini olamiz:                       .0 )( ,0 )( ' , 2 1 )( 1 )( '' 1 2 t g t g n t t g l n t g n n n n n   (15) (15) masalani yechishda, dastlab, tenglamaning yechimini quyidagi ko`rinishda qidiring: )( * )( )( t g t g t g n n n   , bu yerda )(t gn - berilgan tenglamaga mos bir jinsli tenglamaning umumiy yechimi, )( * t g n - berilgan tenglamaning xususiy yechimi bo`lib, o`ng tomonga qarab tanlanishi mumkin, bizning holimizda, b at t g n  )( * ko`rinishda qidirish mumkin. (15) masalani yechib, natijada (11) masalaning yechimini aniqlaymiz:   x l n l n t l n t l n n tx v n n      sin 1 1 sin 1 2 1 ), ( 1 2 2 2 1                                            . (16) (16) funksiyani (*) ga etib qo`yib, berilgan masalaning yechimini olamiz, ya`ni:

  x l n l n t l n t l n n l xt tx u n n      sin 1 1 sin 1 2 1 ), ( 1 2 2 2 1                                            . 2 Parabolik turdagi tenglama Qisqacha bir jinsli ingichka sterjenda issiqlik tarqalish masalasini ko`rib chiqamiz, uning yon sirti issiqlik o`tkazmaydi, x=0 va x=l chegaralarida esa nollik temperatura. Shu masala uchun Furye yoki o`zgaruvchilarni ajratish usulini bayon qilamiz. Bu masala quyidagi tenglamaga keladi: 2 2 2 x u a t u      . (1) Boshlang`ich shartlar: ), ( | 0 0 x u u t   (2) Chegaraviy shartlar: ,0 | 0 x u 0 | lx u . (3) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (1) tenglama qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )(' 2   t T a t T  , (5) 0 ) ( ) (''   x X x X  , (6) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: ,...2,1 2      k l k k  

Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi:l kx x Xk  sin ) (  . k   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega: t lak k k e a t T 2 )(     , shuning uchun l x k e a t Tx X tx u t lka k k k k   sin )( ) ( ), ( 2    funksiya har qanday ka uchun (1) masalani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. (2)-(3) shartlarni qanoatlantiruvchi (1) masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:           1 1 sin )( ) ( ), ( 2 k t lka k k k k l x k e a t Tx X t x u   (8) Agar bu qator tekis yaqunlashuvchii bo`lib, uni t had bo`yicha bir marta x bo`yicha ikki marta differensiallash mumkin bo`lsa, u vaqtda qator yig`indisi (1) tenglamani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. ka doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki (8) qator yig`indisi (2) boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tengliklarga kelamiz:     1 0 sin ) ( k k l x k a x u  (9) (9) formula ) (0 x u funksiyaning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmaning koeffisiyentlari quyidagi formula bilan topiladi: dx l x k ins x u l a l k    0 0 ) ( 2 Masala: Quyidagi masalani Furye usulida yeching. u t =u xx +u, 0<x<l, u| x=0 =0, u| x=l =0, u| t=0 =13x. (10) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  , (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (10) masaladagi tenglamaga qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )('   t T t T  , (5)

0 ) ( )1 ( ) (''    x X x X , (6´) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X . (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6´)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: 1 2      l n n   Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi: l nx x Xn  sin ) (  . n   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega: t ln n n e a t T        12 )(  , shuning uchun l x n e a t Tx X tx u t ln n n n n   sin )( ) ( ), ( 12         funksiya har qanday na uchun berilgan masalani qanoatlantiradi. Berilgan masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:                 1 1 1 sin )( ) ( ), ( 2 n t ln n n n n l x n e a t Tx X t x u   . na doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki qator yig`indisi boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tenglikga kelamiz:      1 sin 13 n n l x n a x  , bu tenglik x x u 13 ) (0  funksiyaning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmaning koeffisiyentlari quyidagi formula bilan topiladi: dx l x n ins x l a l n      0 13 2 koeffisiyentlarni aniqlash uchun integralni bo`laklab integrallaymiz, natijada:   1 1 26     n n n l a  . U vaqtda izlanayotgan yechim quyidagi ko`rinishda bo`ladi:                1 1 1 sin 1 26 ), ( 2 n t ln n l x n e n l tx u    .

O`zgaruvchilarni ajratish (Furye) usuli 1 Giperbolik turdagi tenglama Uchlari x =0 va x = l nuqtalarda mahkamlangan tor tebtanishi tenglamasi masalasi uchun Furye yoki o`zgaruvchilarni ajratish usulini bayon qilamiz. Bu masala quyidagi tenglamaga keladi:2 2 2 2 2 x u a t u      (1) Boshlang`ich shartlar: ), ( | 0 0 x u u t   ), ( | 1 0 x u u tt   (2) Chegaraviy shartlar: ,0 | 0 x u 0 | lx u (3) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  , (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (1) tenglama qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )('' 2   t T a t T  , (5) 0 ) ( ) (''   x X x X  , (6) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X . (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: ,...2,1 2      k l k k   Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi: l kx l x Xk  sin2 ) (  . k   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega: l at k b l at k a t T k k k   sin cos )(   ,

shuning uchun l x k l at k b l at k a t Tx X tx u k k k k k    sin sin cos )( ) ( ), (        funksiya har qanday ka va kb uchun (1) masalani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. (2)-(3) shartlarni qanoatlantiruvchi (1) masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:              1 1 sin sin cos )( ) ( ), ( k k k k k k l x k l at k b l at k a t Tx X tx u    (8) Agar bu qator tekis yaqunlashuvchii bo`lib, uni hadma-had ikki marta differensiallash mumkin bo`lsa, u vaqtda qator yig`indisi (1) tenglamani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. ka va kb doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki (8) qator yig`indisi (2) boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tengliklarga kelamiz:     1 0 sin ) ( k k l x k a x u  (9)     1 1 sin ) ( k k l x k b l a k x u   (10) (9) va (10) formulalar ) (0 x u va ) (1 x u funksiyalarning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmalarning koeffisiyentlari quyidagi formulalar bilan topiladi: dx l x k ins x u l a l k    0 0 ) ( 2 dx l x k ins x u a k b l k     0 1 ) ( 2 Masala: Quyidagi masalani Furye usulida yeching. u tt =u xx +u, (0<x<l); u| x=0 =0, u| x=l =t, u| t=0 =0, u t | t=0 = l x . Chegaraviy shartlar noldan farqli bo`lgni uchun, yechimni w v u   ko`rinishda qidaramiz, bu yerda  )( )( )( 1 2 1 t t l x t w       , t t t   )( ,0 )( 2 1   . U holda l xt t x w ), ( , yechim esa l xt t x v t x u   ), ( ), ( (*) ko`rinishda bo`ladi. Yechimdagi ) , ( t x v funksiya quyidagi masalani qanoatlantiradi: v tt =v xx +v+ l xt , (0<x<l); v| x=0 =0, v| x=l =0, u| t=0 =0, u t | t=0 =0. (11)

Berilgan tenglamaning 1 2      l n n   - xos sonlarini va x l n sin xos funksiyalarini aniqlaymiz. Shunga asosan yechimni quyidagi ko`rinishda qidiramiz:     1 sin)( ), ( n n x l n t g t x v  . (12) Tenglamaning ozod hadi l xt tx f ), ( funksiyani Furye qatoriga yoyamiz:     1 sin)( ), ( n n x l n t f tx f  . (13) )(t fn - Furye koeffisiyentlarini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:         d l n l t l d l n t f l t f l l n sin 2 sin), ( 2 )( 0 0     . Integralni bo`laklab integralymiz. Natijada   n t t f n n  2 1 )( 1   . (14) (12) va (13) funksiyalarni (14) ni hisobga olgan holda (11) masalaga etib qo`yamiz, natijada noma`lum )(t gn funksiya uchun quyidagi Koshi masalasini olamiz:                       .0 )( ,0 )( ' , 2 1 )( 1 )( '' 1 2 t g t g n t t g l n t g n n n n n   (15) (15) masalani yechishda, dastlab, tenglamaning yechimini quyidagi ko`rinishda qidiring: )( * )( )( t g t g t g n n n   , bu yerda )(t gn - berilgan tenglamaga mos bir jinsli tenglamaning umumiy yechimi, )( * t g n - berilgan tenglamaning xususiy yechimi bo`lib, o`ng tomonga qarab tanlanishi mumkin, bizning holimizda, b at t g n  )( * ko`rinishda qidirish mumkin. (15) masalani yechib, natijada (11) masalaning yechimini aniqlaymiz:   x l n l n t l n t l n n tx v n n      sin 1 1 sin 1 2 1 ), ( 1 2 2 2 1                                            . (16) (16) funksiyani (*) ga etib qo`yib, berilgan masalaning yechimini olamiz, ya`ni:

  x l n l n t l n t l n n l xt tx u n n      sin 1 1 sin 1 2 1 ), ( 1 2 2 2 1                                            . 2 Parabolik turdagi tenglama Qisqacha bir jinsli ingichka sterjenda issiqlik tarqalish masalasini ko`rib chiqamiz, uning yon sirti issiqlik o`tkazmaydi, x=0 va x=l chegaralarida esa nollik temperatura. Shu masala uchun Furye yoki o`zgaruvchilarni ajratish usulini bayon qilamiz. Bu masala quyidagi tenglamaga keladi: 2 2 2 x u a t u      . (1) Boshlang`ich shartlar: ), ( | 0 0 x u u t   (2) Chegaraviy shartlar: ,0 | 0 x u 0 | lx u . (3) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (1) tenglama qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )(' 2   t T a t T  , (5) 0 ) ( ) (''   x X x X  , (6) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: ,...2,1 2      k l k k  

Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi:l kx x Xk  sin ) (  . k   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega: t lak k k e a t T 2 )(     , shuning uchun l x k e a t Tx X tx u t lka k k k k   sin )( ) ( ), ( 2    funksiya har qanday ka uchun (1) masalani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. (2)-(3) shartlarni qanoatlantiruvchi (1) masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:           1 1 sin )( ) ( ), ( 2 k t lka k k k k l x k e a t Tx X t x u   (8) Agar bu qator tekis yaqunlashuvchii bo`lib, uni t had bo`yicha bir marta x bo`yicha ikki marta differensiallash mumkin bo`lsa, u vaqtda qator yig`indisi (1) tenglamani va (3) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi. ka doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki (8) qator yig`indisi (2) boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tengliklarga kelamiz:     1 0 sin ) ( k k l x k a x u  (9) (9) formula ) (0 x u funksiyaning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmaning koeffisiyentlari quyidagi formula bilan topiladi: dx l x k ins x u l a l k    0 0 ) ( 2 Masala: Quyidagi masalani Furye usulida yeching. u t =u xx +u, 0<x<l, u| x=0 =0, u| x=l =0, u| t=0 =13x. (10) Dastlab, (1) tenglamaning xususiy yechimlarini quyidagi korinishda qidiramiz: )( ) ( ), ( t T x X t x u  , (4) bu funksiyalr aynan nolga teng emas va chegaraviy shartlarni qanoatlantirsin. (4) funksiyani (10) masaladagi tenglamaga qo`yib quyidagi oddiy differensial tenglamalarga kelamiz: 0 )( )('   t T t T  , (5)

0 ) ( )1 ( ) (''    x X x X , (6´) bu yerda const  . Chegaraviy shartlar quyidagicha bo`ladi: 0 )( ,0 )0(   l X X . (7) Natijada biz Shturm-Liuvill (6´)-(7) masalasiga kelamiz. Bu masalaning xos sonlari: 1 2      l n n   Va bu xos sonlarga quyidagi xos funksiyalar mos keladi: l nx x Xn  sin ) (  . n   bo`lganda (5) tenglama quyidagi umumiy yechimga ega: t ln n n e a t T        12 )(  , shuning uchun l x n e a t Tx X tx u t ln n n n n   sin )( ) ( ), ( 12         funksiya har qanday na uchun berilgan masalani qanoatlantiradi. Berilgan masalaning yechimini qator ko`rinishida qidiramiz:                 1 1 1 sin )( ) ( ), ( 2 n t ln n n n n l x n e a t Tx X t x u   . na doimiy koeffisiyentlarni shunday aniqlaymizki qator yig`indisi boshlang`ich shartlarni qanoatlantirsin, quyidagi tenglikga kelamiz:      1 sin 13 n n l x n a x  , bu tenglik x x u 13 ) (0  funksiyaning (0, l ) intervalda sinuslar bo`yicha Furye yoyilmasini beradi. Bu yoyilmaning koeffisiyentlari quyidagi formula bilan topiladi: dx l x n ins x l a l n      0 13 2 koeffisiyentlarni aniqlash uchun integralni bo`laklab integrallaymiz, natijada:   1 1 26     n n n l a  . U vaqtda izlanayotgan yechim quyidagi ko`rinishda bo`ladi:                1 1 1 sin 1 26 ), ( 2 n t ln n l x n e n l tx u    .

Foydalanilgan adbiyotlar ro`yxati 1. Тихонов А.Н., Самарский А.А. Уравнения математической физики. M . «Наука», 1966. 2. Годунов С.К. Уравнения математической физики. M . «Наука», 1971. 3. Владимиров В.С., Михайлов В.П., Вашарин А.А., Каримова Х.Х., Сидоров Ю.В., Шабунин М.И. Сборник задач по уравнениям математической физики. М. «Наука», 1974. 4. Бицадзе А.В., Калиниченко Д.Ф. Сборник задач по уравнениям математической физики. M . «Наука», 1985. 5. Салохиддинов М. Математик физика тенгламалари. Т., «Узбекистон», 2002. 6. Бицадзе А.В. Уравнения математической физики. Москва, «Наука» 1982.

O'xshashlar

Furye qatori

Narsalarni sanab ajratish usullarini o'rgatish

Chiziqli dаsturlаsh usuli

Ko`phadlar halqasida ko`paytuvchilarga ajratish

TMMNI o’rganishda lagranj usuli va kооrdinatalari