N ўлчамли чизиқли фазо - Algebra - Referatlar

N ўлчамли чизиқли фазо

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

279 KB

Ko'chirib olish

N ўлчамли чизиқли фазо 1 Режа: 2 1. Чизи қ ли фазонинг таърифи. 2. Фазонинг ў лчамлари сони ( ў лчамлиги). 3. n ўлчамли фазода базис ва координаталар. 4 . Базис ў згарганда координаталарнинг алмашиниши. 3

1. Чизиқли фазонинг таърифи. Кўп ҳолларда шундай обектлар билан иш кўришга тўғри келадики, бунда уларни қўшиш ва бирор сонга кўпайтириш амалларини бажариш лозим бўлиб қолади. Бир неча мисол келтирамиз. 1. Геометрияда бундай объектлар уч ўлчамли фазодаги векторлар, яъни йўналишли кесмалардир. Агар йўналишли икки кесмани параллел кўчириш йўли билан устма-уст тушириш мумкин бўлса, улар айни бир векторни аниқлайди деб ҳисобланади. Шунинг учун бу кесмаларнинг ҳаммасини бир нуқтадан бошлаб чиқариш қулай. Бу нуқтани биз координаталар боши деб атаймиз. Маълумки, векторларни қўшиш амали қуйидагичадир: х ва у векторларнинг йиғиндиси деб, томонлари х ва у бўлган параллелограммнинг диогонали ҳисобланади. Векторни сонга кўпайтириш амали ҳам маълум усул билан киритилади. 2. Алгебрада биз n та сондан иборат nne e e x           ... 22 11 кўринишдаги системалар (масалан: матрицанинг йўллари, чизиқли форма коэффициентлари, тўплами ва ҳ.к.) билан иш кўришга тўғри келади. Бундай системаларни қўшиш ва сонга қўпайтириш амаллари одатда қуйидагича киритилади: ) ,..., , ( 2 1 n x     ва ) ,..., , ( 2 1 n y     системалар йиғиндиси деб, ) ,..., , ( 2 2 1 1 n n y x            системага айтилади. ) ,..., , ( 2 1 n x     система билан  соннинг кўпайтмаси деб,  ) ,..., , ( 2 1 n x     системага айтилади. 3. Анализда функцияларни қўшиш ва уларни сонга кўпайтириш амаллари тўғрисида таъриф берилади. Аниқлик учун бундан сўнг ] , [ b a сегментда берилган ҳамма узлуксиз функциялар тўпламини текширамиз. Келтирилган мисолларда қўшиш ва сонга кўпайтиришдан иборат худди бир хил амаллар мутлақо ҳар хил объектлар устида бажарилади. Бундай мисолларнинг ҳаммасини бир нуқтаи назар билан ўрганиш учун, биз чизиқли, яъни аффин фазо тушунчасини киритамиз. Таъриф-1. Агар қуйидаги шартлар бажарилса, х,у, z ,... элементларнинг V туплами чизиқли (аффин) фазо дейилади:

а) хар икки х ва у элементларга х ва у элементлар йиғиндиси деб аталадиган z элемент мос қилиб қўйилган; х ва у элементларнинг йиғиндиси х+у билан белгиланади; б) бирор майдоннинг ҳар бир х элементи ва ҳар бир  сон билан х элемент кўпайтмаси деб аталган  х элемент мос қилиб қўйилган. Бу амаллар қуйидаги талабларни (аксиомаларни) қаноатлантириши керак. 1. 1 0 х+у=у+х (коммутативлик), 2 0 (х+у)+ z = x +(у+ z ) (ассоциативлик), 3 0 Хар қандай х учун шундай 0 элемент мавжудки, х+0=х бўлади. 0 элемент ноль элемент дейилади. 4 0 Хар қандай х учун –х билан белгиланадиган шундай элемент мавжудки, х+(-х)=0 бўлади. 2 . 1 0 , 1 x x  2 0 ). ( ) ( x x     3. 1 0 , ) ( x x x        2 0 . ) ( x x y x       Биз қўшиш ҳамда сонга кўпайтириш амалларини қандай таърифланиши ҳақида гапирмаганимиз бежиз эмас. Биз бу амалларни фақат юқорида таърифланган аксиомаларга буйсунишларини талаб қиламиз ҳолос. Шунинг учун ҳар қачон юқорида қайд қилинган шартларни қаноатлантирувчи амаллар билан иш кўрар эканмиз, биз уларни қўшиш ва сонга кўпайтириш амаллари деб, элементлари устида бу амаллар бажарилган тўпламни эса чизиқли фазо деб хисоблашга ҳақлимиз. Юқорида келтирилган 1-3 мисоллар бу аксиомаларга бўйсунади. Яна бир мисол кўриб чиқайлик; 4. Даражаси натурал n сондан ошмайдиган ва одатдагича қўшиш ва бирор сонга кўпайтириш амаллари бажариладиган ҳамма кўпхадлар тўплами чизиқли фазо ҳосил қилади.

Ёлғиз n - даражали кўпхадлар тўплами чизиқли фазо ташкил қилмайди, чунки n - даражали икки кўпхад йиғиндиси n дан пастроқ бўлиб чиқиши ҳам мумкин; масалан,t t t t t n n 2 ) ( ) (      . 5. V фазонинг элементлари n - тартибли матрицалардан иборат. ika ва ikb матрицалар йиғиндиси деб ik ik b a  матрицага, ika матрица билан  соннинг кўпайтмаси деб ika матрицага айтилади. Шунинг билан бирга, ноль элемент фақат ноллардан иборат матрица бўлади. Бу ерда чизиқли фазонинг ҳамма шартлари бажарилишини текшириб кўриш мумкин. Чизиқли фазо элементларини биз векторлар деб атаймиз. Бу сўзнинг кўпинча тор маънода (1-мисолдаги каби) ишлатиши бизни чалғитмаслиги керак. Бу чизиқ билан боғлик бўлган геометрик тасаввурлар бир қанча натижаларни ойдинлаштиришга, баъзи ҳолларда эса бу натижаларни олдиндан кўра билишга ёрдам беради. Агар чизиқли фазо таърифида қатнашаётган ,... ,  сонлар хақиқий бўлса, у ҳолда фазо хақиқий чизиқли фазо дейилади. Биз ,... ,  ларни ихтиёрий F майдон элементлари деб умумийроқ фараз этишимиз мумкин. Бу ҳолда V фазо F майдондаги чизиқли фазо дейилади . Қуйида баён этиладиган тушунча ва теоремаларнинг кўпчилиги, жумладан, бу параграф мазмунининг ҳаммаси ихтиёрий майдондаги чизиқли фазалар учун ҳам бевосита тўғри бўлади. 2. Фазонинг ўлчамлари сони (ўлчамлиги). Бундан кейин векторларнинг чизиқли боғлиқлиги ва чизиқли эрклилиги деган тушунчалар муҳим аҳамиятга эга бўлади. Таъриф-2. V –чизиқли фозо бўлсин. Агар камида биттаси нолдан фарқ қиладиган     ,..., , , сонлар мавжуд бўлиб, 0 ...      v z y x     (1) тенглик ўринли бўлса, бу ҳолда x , y , z ,..., v векторлар чизиқли боғлиқ векторлар дейилади.

Чизиқли боғлиқ бўлмаган векторлар чизиқли эркли векторлар дейилади. Бошқача қилиб айтганда, 0 ...      v z y x     тенглик 0 ...          бўлган ҳолдагина ўринли бўлса, x , y , z ,…, v векторлар чизиқли эркли векторлар дейилади. x , y , z ,…, v векторлар чизиқли боғлиқ, яъни улар (1) муносабат билан боғланган бўлсин ва ундаги коэффициентлардан камида биттаси, масалан,  нолдан фарқли деб фараз қилайлик. Бу ҳолда v z y x         ... бўлади. Буни энди  га бўлиб ва                ,..., , деб фараз қилиб, v z y x        ... (2) тенгликни ҳосил қиламиз. Агар х вектор y , z ,..., v векторлар орқали (2) кўринишдаги тенглик билан ифода этилса, у ҳолда биз х вектор y , z ,..., v векторларнинг чизиқли комбинацияси деб атаймиз. Шундай қилиб, агар x , y , z ,..., v векторлар чизиқли боғлиқ бўлса, у ҳолда улардан камида биттаси қолганларининг чизиқли комбинациясидан иборат бўлади. Тескарисини, яъни биттаси қолганларининг чизиқли комбинациясидан иборат бўлган векторлар чизиқли боғлик векторлар бўлишининг ҳам тўғрилигини кўрсатиш мумкин. Энди фазонинг ўлчамлар сони (ўлчамлиги) тушунчасини киритишга ўтамиз. Тўғри чизиқдаги векторлар тўпламида ҳар қандай иккита вектор пропорционал, яъни чизиқли боғлиқдир. Текисликда иккита чизиқли эркли векторни топиш мумкин, аммо ундаги ҳар қандай учта вектор чизиқли боғлиқдир.

Агар V – уч ўлчамли фазодаги векторлар тўплами бўлса, у ҳолда V да учта чизиқли эркли векторни топиш мумкин, аммо бундаги ҳар қандай тўртта вектор чизиқли боғлиқ бўлади. Биз кўрамизки, тўғри чизиқ, текислик ва уч ўлчамли фазодаги чизиқли эркли векторларнинг максимал сони геометриядаги тўғри чизиқ, текислик ҳамда фазонинг ўлчами сонига тўғри келади. Шунинг учун қуйидаги умумий таърифни қабул қилишимиз табиий. Таъриф-3. Агар V чизиқли фазода n та чизиқли эркли вектор мавжуд бўлиб, бундан ортиқ чизиқли эркли векторлар бўлмаса, V фазо n ўлчамли фазо дейилади ва V dim деб белгиланади. Агар V фазода чексиз кўп чизиқли эркли векторлар топиш мумкин бўлса, у ҳолда V фазо чексиз ўлчамли фазо дейилади. Чексиз ўлчамли фазолар математиканинг махсус бўлимларида текширилади. Биз бу курсда фақат чекли ўлчамли фазолар билан шуғулланамиз. 3. n ўлчамли фазода базис ва координаталар. Таъриф-4. n ўлчамли V фазонинг n та чизиқли эркли ne e e ,..., , 2 1 векторлари тўплами V нинг базиси деб аталади. Масалан, 1-мисолда кўрилган V (уч ўлчамли) фазода бир текисликда ётмаган ҳар қандай учта вектор базис ҳосил қилади. n ўлчамли фазо таърифига мувофиқ, унда n та чизиқли эркли вектор, яъни базис мавжуддир. Теорема-1. n ўлчамли V чизиқли фазонинг хар бир х векторини базис векторларининг чизиқли комбинацияси орқали ягона тарзда ифодалаш мумкин. Исбот. ne e e ,..., , 2 1 векторлари V фазода базис ташкил қилсин. Буларга V нинг ихтиёрий бир векторини қўшамиз. Энди х , ne e e ,..., , 2 1 векторлар n +1 та бўлди. Шунинг учун, n ўлчамли фазо таърифга мувофиқ улар чизиқли боғлик бўлиши керак, яъни

0 ... 22 11 0      nne e e x    (3) бундаги i  ларнинг баъзилари нолга тенг эмас. 0  соннинг нолдан фарқли экани маълум, чунки акс ҳолда (3) формуладан ne e e ,..., , 2 1 векторларнинг чизиқли боғлик бўлиши келиб чиққан бўлар эди. (3) дан х векторни топамиз: n ne e e x 0 2 02 1 01 ...        . Биз ҳар бир 1R x вектор ne e e ,..., , 2 1 векторларнинг чизиқли комбинацияси эканини исбот қилдик. Энди ҳосил қилинган ифоданинг биргина эканини (ягоналигини) исбот қиламиз. х вектор базис векторлар орқали икки хил ифодаланган деб, яъни: n ne e e x        ... 2 2 1 1 ва n ne e e x           ... 2 2 1 1 деб фараз килайлик. Буларнинг биринчисидан иккинчисини айириб, n n n e e x ) ( ... ) ( ) ( 0 2 2 2 1 1                 тенгликни ҳосил қ иламиз . ne e e ,..., , 2 1 векторлар чизи қ ли эркли б ў лгани учун , бу тенглик 0 ... 2 2 1 1        n n       бўлгандагина, яъни n n             ,..., , 2 2 1 1 бўлгандагина ўринлидир. х ни базис векторлар орқали ифода этиш биргина эканлиги исбот этилди. Теорема исботланди. Таъриф-5. Агар ne e e ,..., , 2 1 лар n ўлчамли фазода базис бўлиб, nne e e x        ... 22 11 (4) бўлса, у ҳолда n   ,..., , 2 1 сонлар х векторнинг ne e e ,..., , 2 1 базисдаги координаталари деб аталади. 1-теоремага мувофиқ, маълум ne e e ,..., , 2 1 базисда ҳар бир вектор бир қийматли аниқланадиган координаталарга эга.

Агар х вектор ne e e ,..., , 2 1 базисда n   ,..., , 2 1 координаталарга, у вектор эса n   ,..., , 2 1 координаталарга эга бўлса, яъни агар nne e e x        ... 22 11 nne e e y        ... 22 11 бўлса, у ҳолда nnn eeeyx )(...)()( 222111        , яъни х+у вектор n n          ... , , 2 2 1 1 координаталарга эга бўлади. Шунга ўхшаш, x векторлар n    ,..., , 2 1 координаталарга эгадир. Шундай қилиб, х ва у векторларни кўшишда уларнинг координаталари қўшилади . х векторни  сонга кўпайтиришда унинг координаталари шу сонга кўпайтирилади. Фақат ноль векторнинг ҳамма координаталари нолга тенглиги равшандир. Мисоллар. 1. Уч ўлчамли фазодаги векторнинг координаталарига бизнинг берган таърифимиз аналитик геометрияда мавжуд бўлган бирор (умуман айтганда, тўғри бурчакли бўлмаган) кординаталар системасида вектор координаталари учун берилган таъриф билан бир хилдир. 2. V фазони–ҳар бир х вектори n та ( n   ,..., , 2 1 ) сондан тузилган системадан иборат бўлган фазо деб фараз қилайлик. )1 ,...,0,0,0( .... )1 ,...,1,1,0( )1 ,...,1,1,1( 2 1    ne e e базисни танлаймиз. Бу базисда х =( n   ,..., , 2 1 ) векторнинг n   ,..., , 2 1 координаталарини топамиз. Таърифга мувофиқ, nne e e x    ... 22 11    , ( n   ,..., , 2 1 )=     )1 ,...,0,0( ... )1 ,...,1,0( )1 ,...,1,1( 2 1 n   = ) ... ,..., , ( 2 1 2 1 1 n          . Шундай қилиб, n   ,..., , 2 1 сонлар қуйидаги тенгламалар системасидан топилади:

n n                 ... ... , , 2 1 2 2 1 1 1бундан: 1 1 2 2 1 1 ... , ,       n n n         бўлади. Энди V да шундай базисни оламизки, бунда х =( n   ,..., , 2 1 ) векторнинг координаталари билан бу векторни аниқлайдиган n   ,..., , 2 1 сонлар орасида боғланиш энг содда бўлсин. Базис )1 ,...,0,0,0( .... )0 ,...,0,1,0( )0 ,...,0,0,1( 2 1    ne e e булсин деб фараз қилайлик. У ҳолда х =( n   ,..., , 2 1 )=     )1 ,...,0,0( ... )0 ,...,1,0( )0 ,...,0,1( 2 1 n   nne e e       ... 22 11 , бўлади. Шундай қилиб, ҳар бир векторни n та ( n   ,..., , 2 1 ) сон системаси билан аниқланадиган V фазода бу сонларни )1 ,...,0,0,0( .... ),0 ,...,0,1,0( ),0 ,...,0,0,1( 2 1    ne e e базисдаги х =( n   ,..., , 2 1 ) векторнинг координаталари деб талқин этиш мумкин. 3. V –векторлари даражаси n -1 дан катта бўлмаган кўпҳадлардан иборат фазо бўлсин. Бу фазода 1 2 1 .... , ,1     n n t e t e e векторлар тўплами энг содда базис бўлади. Бу базисда 1 2 1 1 0 ... )(        n n n a ta t a t P кўпҳад координаталари унинг 1 1 0 ,..., , na a a коэфициентларидан иборат бўлишини кўриш қийин эмас. Энди бошқа базисни танлаб оламиз: . ) ( ,...,) ( , ,1 1 2 3 2 1         n n a t e a t e a t e e ҳар бир ) (t P кўпҳаднинг координаталари қуйидагича бўлади:

)!1 ( ) ( , ... ), ( ), ( )1 (    n a P a P a P n 4. Базис ў згарганда координаталарнинг алмашиниши . ne e e , ..., , 2 1 ва ne e e    , ..., , 2 1 лар n ў лчамли фазонинг икки базиси деб фараз қ илайлик . Ҳамда , ie векторлар биринчи базис векторлари ор қ али                 . ... . . . . . . . . . . . . . , ... , ... 2 2 1 1 2 2 22 1 12 2 1 2 21 1 11 1 n nn n n n n n n n e a e a e a e e a e a e a e e a e a e a e (6) формулалар билан ифодаланган бўлсин, яъни биринчи базисдан иккинчи базисга ўтиш матрицасининг детирминанти нолдан фарқли бўлган ika A  матрица билан берилсин. i орқали х векторнинг биринчи базисдаги координаталарини, i билан эса унинг иккинчи базисдаги координаталарини белгилайлик. i координаталар i лар орқали қандай ифода қилинишини топамиз. Базис координиталари таърифига асосан: nne e e x        ... 22 11 = nne e e        ... 22 11 Бу тенгликлардаги ie векторлар ўрнига уларнинг ie векторлар орқали ифодасини қўйсак, nne e e x        ... 22 11 =      ) ... ( 1 2 21 1 11 1 n ne a e a e a  ) ... ( ... ) ... ( 2 2 1 1 2 2 22 1 12 2 n nn n n n n n e a e a e a e a e a e a              айният хосил булади . ie векторлар чизи қ ли эркли б ў лгани учун , уларнинг тенгликнинг ў нг ва чап томонидаги коэфициенталари бир хилдир . Демак ,                ................. ,... ,... 2211 22221122 12211111 nnnnnn nn nn aaa aaa aaa             (7) тенгликлар уринли, яъни х векторнинг биринчи базисдаги i координаталари унинг иккинчи базисдаги координаталари орқали А матрицанинг транспозицияланган A матрицаси ёрдами билан ифодаланади.

Бу натижани бошқача шаклда ҳам тасвир этиш мумкин. (7) тенгламаларни n      , ..., , 2 1 ларга нисбатан ечамиз. У ҳолда:                 . ... . . . . . . . . . . . . . , ... , ... 2 2 1 1 2 2 22 1 21 2 1 2 12 1 11 1 n nn n n n n n n n b b b b b b b b b             ҳосил бўлади, бунда ikb лар A матрицага тескари бўлган матрица элементларини билдиради. Шундай қилиб, биз кўрамизки, векторнинг координаталари A матрицага тескари бўлган ikb B  матрица ёрдами билан алмаштирилдади. Бундаги A матрица базис алмаштирилишини кўрсатувчи А матрицани транспозициялаб ҳосил қилинган матрицадир.

Фойдаланилган адабиётлар. 1.Хожиев Ж., Файнлейб А.С. «Алгебра ва сонлар назарияси курси», Тошкент, «Ўзбекистон», 2001. 2.Искандаров Р.И., Назаров Р. «Алгебра ва сонлар назарияси», I қисм., Тошкент, «Ўқитувчи», 1977. 3.Гельфанд И.М. «Чизиқли алгебрадан лекциялар», Тошкент, 1961. 4.Окунев Л.Я. «Олий алгебра», Тошкент 1950. 5. Курош А.Г. «Олий алгебра курси», Тошкент, «Ўқитувчи», 1976. 6. Ильин В.А., Позняк Э.Г. «Линейная алгебра», Москва, «Наука», 1974.

O'xshashlar

Арифметик вектор фазо

Топологик фазолар. Чизикли фазолар

Қисм фазолар

Хос вектор ва хос қийматлар

Қўшма фазолар. Чизиқли операторлар