Ma’lumotlarning sanab o‘tiluvchi va chegaralangan turlari. Funktsiya va protseduralarga oid dasturlar tuzish

Yuklangan vaqt:

17.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

Ma’lumotlarning sanab o‘tiluvchi va chegaralangan turlari. Funktsiya va protseduralarga oid dasturlar tuzish Reja: 1. Ma’lumotlarning sanab o‘tiluvchi va chegaralangan turlari. 2. Funktsiya va protseduralarga oid dasturlar tuzish. 3. Protsedura–funksiya

$Ixtiyoriy standart bo‘lmagan ma’lumotlar turi programmada tur e’lon qilish yordamida aniqlangan bo‘lish kerak. Sanab o‘tiluvchi turni berilishi quyidagicha yoziladi: <sanab o‘tiluvchi tur> :: = ( <nom> {,<nom>}); Qavs ichidagi vergul bilan ajratib yozilgan <nom> larni sanab o‘tiluvchi o‘zgarmaslardir. Ular sanab o‘tiluvchi turning qiymatlar to‘plamini hosil qiladi. Sanab o‘tiluvchi turning qiymatlar to‘plami tartiblangan va tartib nomeri 0 dan boshlanadi. Ma’lumotlarning sanab o‘tiluvchi turida qabul qilinishi mumkin bo‘lgan barcha qiymatlar sonli cheklangan bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan integer, word, char, boolean turlari ham sanab o‘tiluvchi turlarga kiradi: word uchun qiymatlar 0 dan 65535 gacha; char turi uchun 256 belgi aniqlangan bo‘lib, ularning kodlari 0 dan 255 gacha; boolean turi ikkita qiymatni - True va False qabul qiladi. Sanab o‘tiluvchi tur foydalanuvchi tomonidan aniqlanishi mumkin. Bunda qavs ichida sanoqli tur qiymatlari qatori ko‘rinishida yoziladi. type nota = (do,re,mi,fa,sol,lya,si); oy = (yan,fev,mar,apr,may,iyn,iyl,avg,sen,okt,noy,dec); var musiqa : nota; oy_x : oy; bu yerda musiqa, oy_x o‘zgaruvchilari faqat tur aniqlashdagi qavs ichidagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Masalan: musiqa : = fa; oy_x : = apr; Programmada e’lon qilinayotgan turlarning ko‘pchiligini (sanab o‘tiluvchi va chegaralangani ham) ikki usul yordamida aniqlash mumkin: 1) yangi turning aniqlanishi turlar bo‘limida bu turni e’lon qilish va unga nom berish yo‘li bilan aniqlanadi: <tur e’lon qilish> :: = <tur nomi>=<turni berilishi> yoki <tur nomi>=<tur nomi> Masalan, type name=(mike,nike,jane,olga,ada); Boshqa, boshqa turlarning e’lon qilishda bir xil nomlarni ishlatish mumkin emas. So‘ng bu turga tegishli o‘zgaruvchilar var bo‘limida e’lon qilinadi: var child:name; bu turning berilishi var bo‘limida o‘zgaruvchining e’lon qilish joyida <tur> komponentaning o‘rniga yoziladi. Masalan, var child:(mike,nike,jane,olga,ada); Sanab o‘tiluvchi turning qiymatlari ustida faqat taqqoslash va qiymat berish amallarini va succ(x), pred(x), ord(x) standart funksiyalarini ishlatish mumkin. Turni berilishida birinchi bo‘lib yozilgan nom uchun pred va oxirgi yozilgan nom uchun succ funksiyalarning qiymatlari aniqlanmagan. Sanab o‘tiluvchi turning qiymatlarini o‘qish-yozish uchun oddiy o‘qish-yozish protseduralarini ishlatib bo‘lmaydi, Case operatoridan foydalanish kerak.$

Turbo-Paskalda foydalanuvchi aniqlashi mumkin bo‘lgan turlardan biri chegaralangan tur bo‘lib, uning yordamida asosiy turlarning biror oralig‘idagi (diapazondagi) qiymatlarni qabul qiluvchi yangi tur aniqlanishi mumkin. Bu yerda asosiy tur sifatida ixtiyoriy sanaluvchi tur bo‘lishi mumkin. Chegaralangan turdagi o‘zgaruvchilar faqat turda ko‘rsatilgan oraliqdagi qiymatlarnigina qabul qiladi. Har bir chegaralangan tur berilgan tartiblangan tur, shu jumladan, sanab o‘tiluvchi tur asosida aniqlanadi. Bu berilgan tartiblangan tur chegaralangan turga nisbatan asosiy deyiladi va oraliq yordamida aniqlanadi. Oraliq o‘zining chegaralari, asosiy turdagi qiymatlari bo‘lib, quyidagicha beriladi: <chegaralangan tur> :: = <o‘zgarmas1>. . <o‘zgarmas2> bu yerda <o‘zgarmas1> va <o‘zgarmas2> - asosiy turga tegishli va birinchisi ikkinchisidan katta bo‘lmasligi kerak. Sanab o‘tiluvchi turga o‘xshab, chegaralangan tur ham yuqorida aytilgan ikki yo‘l bilan e’lon qilinishi mumkin: Chegaralangan turlarni aniqlashga oid misollar: 1) type boy = (mike. . nike); raqam = 1..9; liter = 'a'..'ya'; oylar = yan..avg; 2) var d: jane. . ada; c: boy; son : raqam; ... son : = 7;... 3) Type Month=(Feb,Mar,Apr,May); color=(Red,Green,Blue); Var x:month; y:color; 4) X: =Mar; Y: =Green; Pred(X) =Feb;{ro‘yxatdagi oldingi element} Succ(Y) =Blue;{ ro‘yxatdagi keyingi element } Ord(X) =1;{ ro‘yxatdagi elementning nomeri (nomerlash noldan boshlanadi)} 5) Type MONTH=(Feb,Mar,Apr,May); Var X:Feb..Apr; Y:Mar..May; Day:1..31; Year:1990..1998; 6) Y: =; Pred(Y) = Day:=12; Dec(Day,10)=22 {argument Day ning qiymati 10 ga orttiriladi) Year: =1990; Inc(Year) =1991{ argument Year ning qiymati 1 ga kamaytiriladi) Day: =10; Day: =Day+12;{Day=22 qo‘shish amali}. Funktsiya va protseduralarga oid dasturlar tuzish. Ishdan maqsad: Talabalarda p rotsedura va funksiyani e’lon qili sh, protsedura va funksiyaning sarlovhasi, faktik va ramziy parametrlar, parametr-qiymatlar, parametr-o‘zgaruvchilar tushunchalarini shakllantirish.

Masalaning qo’yilishi . P rotsedura va funksiya ga oid dastur tuzish. Qisqacha nazariy ma’lumotlar. Programmalashda shunday holatlar kuzatiladiki, unda programmaning turli joylarida mazmuni jihatidan bir xil algoritmni bajarishga to‘g‘ri keladiki, u mustaqil qiymatga ega, ya’ni yechilayotgan asosiy masalaning biror bir qism masalasini yechishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Agar bu xususiy algoritm hajm jihatidan katta va murakkab bo‘lsa, u holda bu algoritmni har safar qayta yozish programmani murakkablashtirish bilan bir qatorda uni yozish jarayonida grammatik xatolarga yo‘l quyish ehtimolini oshiradi. Yuqoridagi kamchiliklarni oldini olish maqsadida, hamda uning ixchamligini va tushinarli ko‘rinishini ta’minlash uchun Paskal tili har qanday xususiy algoritmni asosiy programmani matnidan ajratib, uni mustaqil programma ob’yekti ko‘rinishda, faqat bir marta yozish imkonini beradi. Bu programma ob’yekti - protsedura (qism- programma) deyiladi. Protsedura - protsedura va funksiyalar bo‘limida e’lon qilinadi va umumiy holda quyidagi sxematik ko‘rinishga ega bo‘ladi: procedure < protsedura nomi>(<ramziy parametrlar>); <o‘zgaruvchilarni e’lon qilish bo‘limi>; begin <operator bo‘limi> end; Endi protseduraning sintaksisi ta’rifini beramiz va har bir foydalanilgan tushunchalarga batafsil to‘xtab o‘tamiz. <protsedurani e’loni> :: = <protsedura sarlavhasi> : <blok>; Blok protseduraga taalluqli bo‘lib, u programma tuzilishidagi bo‘limlar bilan bir xil sintaksisga ega. Protseduraning sarlavhasi procedure xizmatchi so‘zidan, protseduraning nomi va qavs ichida ba’zi bir qo‘shimcha ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi mumkin. Berilgan protsedurani aktivlashtirish, ya’ni ishga tushirish uchun programmani zarur joyida protsedura operatorni yozish kerak: <protsedura operator> :: = <protsedura nomi> yoki <protsedura nomi> (<faktik parametrlar ruyxati>); Protseduraning ikki xil ko‘rinishini ishlatish mumkin: parametrli protsedura va parametrsiz. Parametrsiz protseduralarda ma’lumotlar asosiy programmaning blokidan olinadi, ya’ni global qiymat hisoblanadi. Bu esa ratsional hisoblanmaydi. Protsedura sarlavhasining umumiy ko‘rinishdagi yozilishi quyidagicha: Procedure <protsedura nomi>(<ramziy parametrlar ro‘yxati>); bu yerda procedure-qism programma protsedura ko‘rinishda berilayotganini anglatuvchi xizmatchi so‘zdir, <protsedura nomi>-identifikator. Rasmiy parametrlar ro‘yxatida qavslar ichida quyidagi ko‘rinishdagi parametrlar bo‘lishi mumkin: 1) parametr-qiymatlar; 2) parametr-o‘zgaruvchilar (ularning oldida var xizmatchi so‘zi turadi); 3) Protsedura nomini ko‘rsatuvchi parametrlar (ularning oldida procedure xizmatchi so‘zi turadi); 4) Funksiya nomini ko‘rsatuvchi parametrlar (ularning oldida function xizmatchi so‘zi turadi).

Sarlovhadan so‘ng protseduraning tanasi joylashib ";" belgisi bilan tugaydi. Protseduraning tanasi Turbo-Paskal programmasi tuzilishidagi ketma-ket joylashgan bo‘limlardan iborat bo‘lishi mumkin. Protsedurani chaqirish va uning ishlashi quyidagi protsedura operatori yordamida amalga oshiriladi: <protsedura nomi> (<faktik parametrlar ro‘yxati>); Bu yerda <protsedura nomi>-murojaat qilinayotgan protseduraning nomi,<faktik parametrlar ro‘yxati> - protsedurani ishlashida ramziy parametrlarga mos qo‘yiladigan qiymatlar (ifodalar) yoki o‘zgaruvchilar nomlari iborat bo‘lishi mumkin. Faktik va ramziy parametrlar orasida quyidagi munosabatlar bo‘lishi lozim: - faktik parametrlar soni bilan ramziy parametrlar soni teng bo‘lishi kerak; - ro‘yxatdagi faktik parametrlarni joylashish tartibi ramziy parametrlarni joylashish tartibi bilan bir xil bo‘lishi kerak; - faktik parametrlarning har birini turi mos ravishda har bir ramziy parametrni turi bilan mos tushishi kerak. Agar protseduraga parametrsiz murojaat qilinmoqchi bo‘lsa, u holda protsedura operatorida murojaat qilinayotgan protseduraning nomigina ko‘rsatiladi, xolos. 1. Parametr-qiymatlar. Parametr-qiymatlar odatda protseduraga boshlang‘ich ma’lumotlarni uzatishda foydalaniladi. Ularni ro‘yxatda vergul bilan ajratib, turi ko‘rsatiladi. end. 2. Parametr-o‘zgaruvchi. Parametr-o‘zgaruvchilar protsedurada amalga oshirilgan ishlar natijasini aniqlashda ishlatiladi va rasmiy parametrlar ro‘yxatida VAR xizmatchi so‘zidan keyin yozilib turi ko‘rsatiladi. Misol: Procedure m3 (var k, l : integer; var z : real); Ramziy parametr-o‘zgaruvchiga mos keluvchi faktik parametr sifatida faqat shu turdagi o‘zgaruvchi kelishi mumkin. Bu holda protseduraga murojaat qilinganda faktik parametrlarning xotiradgi adresi jo‘natiladi (qiymati emas). Natijada ramziy parametr faktik parametr adresini oladi, ya’ni xotiraning bitta katagi ikki nom bilan belgilanadi va protsedurada ramziy parametrlar ustida qilingan barcha ishlar faktik parametrlarga ham tegishli bo‘ladi. Misol: Quyidagi programma ishlagandan so‘ng x ning qiymati sifatida 1 qiymatini chop qiladi. Program m4; var x : integer; procedure izm(var y : integer); begin y: =1; end; begin x: =0; izm(x); writeln(x) end.

Agarda protsedura parametrlari hosilaviy tur bo‘lsa, masalan, jadval kattaliklar, bu turlarni asosiy programmaning turlar e’lon qilish bo‘limida e’lon qilish kerak. Protsedura e’lonida esa e’lon qilingan turdan foydalanish kerak. O‘lchami katta bo‘lgan o‘zgaruvchilarni parametr - o‘zgaruvchi ko‘rinishda e’lon qilish mashina xotirasini va mashina vaqtini tejash nuqtayi-nazaridan afzallik beradi. Protsedura–funksiya Funksiya deganda funksiyaning qiymati deb ataluvchi qiymatni funksiyani argumenti deb ataluvchi boshqa bir qiymat bilan bog‘li q ligi tushiniladi. Algoritmik tillarda esa shunday funksiyalar qaraladiki, ular uchun funksiyani qiymatini aniqlovchi algoritm berish mumkin bo‘lishi kerak. Paskal tilida qiymatlari faqat oddiy turga tegishli bo‘lgan funksiyalar qaraladi. Programmalashda har qanday funksiyani ham formula ko‘rinishda berish mumkin emas, ba’zan rekursiv ko‘rinishdagi ketma-ketlik orqali funksiyani qiymati hisoblanishi mumkin. Agar bu ketma - ketlik programmaning bir nechta joyida keladigan bo‘lsa, har safar uni yozmasdan faqat bir marta funksional bog‘liqligini ko‘rsatib, unga nom berib, kerak bo‘lsa, argumentlarini ko‘rsatish kifoya (protsedurada ko‘rilganidek). Programmada protsedura-funksiyani e’loni protsedurani tasvirlash bilan dearli bir xil. Ular orasidagi farqlar quyidagilardan iborat. Protsedurani bajarilishi natijasida hosil bo‘lgan qiymat esa uning parametrlarini qiymati ko‘rinishida programmaga uzatiladi. Protsedura-funksiyani bajarilishi natijasida hosil bo‘lgan qiymat programmaga funksiya nomini qiymati ko‘rinishda kaytariladi. Funksiyani tasvirlash ham protsedura tasviridagi kabi sarlavhadan boshlanadi va umumiy holda quyidagi ko‘rinishga ega: function < funksiya nomi> (<ramziy parametrlar ruyxati>):< funksiya turi>; <o‘zgaruvchilarni tasvirlash bo‘limi>; begin < operatorlar bo‘limi> end; Endi protsedura – funksiyaning sintaksis ta’rifini berishga o‘tamiz. function <funksiya nomi> (<parametrlar ro‘yhati>):<natija turi>, bu yerda function qism-programmani funksiya ko‘rinishida berilayotganini anglatuvchi xizmatchi so‘z, <natija turi> - funksiya qaytaruvchi qiymat turi. Sarlovhadan so‘ng protseduradagidek uning e’lon kismi va tanasi joylashadi va unda albatta funksiya nomiga qiymat beruvchi operator bo‘lishi kerak (<funksiya nomi>:=<ifoda>). Mana shu operator funksiyaning qiymatini aniqlaydi. Programmada funksiyaga murojaat qilish funksiya nomi ko‘rinishida yoziladi. Undan so‘ng esa qavs ichida faktik parametrlar ro‘yxati keltiriladi. Funksiyaga murojaat qilinganda faktik parametrlarni uzatish qoidalari protseduradagi q oidalar bilan bir xil. Agar funksiya o‘z tanasida ramziy o‘zgaruvchi-parametrni yoki bu funksiyaga nisbatan global bo‘lgan o‘zgaruvchilarni qiymatlarini o‘zgartirsa, u holda bu funksiya "ikkilamchi samara"ga ega deyiladi. Funksiyaga murojaat faqat programma operatorining tarkibidagina bo‘lishi mumkin. Misol: 1. Berilgan manfiy bo’lmagan butun n soni uchun y xn  hisoblash uchun protsedura - funksiya tuzilsin. Function daraja ( n : integer; x : real ) : real;

var i : integer; y : real; begin y : = 1; for i : =1 to n do y : = y*x; daraja : = y end. 2. n faktorialni hisoblovchi protsedura - funksiya tuzilsin. function fact(n:integer):integer; var i,k: integer; begin k: =1; for i: =1 to n do k: =k*i; fact: =k; end Protsedurani ishga tushirish protsedura-operatori yordamida amalga oshirilar edi, protsedura funksiyani esa funksiyani chaqirish bilan amalga oshiriladi. Funksiyani chaqiruvchi ifoda alohida operator sifatida kelishi mumkin emas, u qiymat berish operatorining o‘ng tomonida yoki boshqa qism-programmaga murojaatda parametr- qiymat sifatida kelishi mumkin. y : = fact(7);..... writeln(‘faktorial=’, fact(10)); Protsedura va funksiyalar tanasida ularning o‘ziga murojaat ham bo‘lishi mumkin, bunday qism programmalarni rekursiv qism programmalar deyiladi. Funksional bog‘li q liqni aniqlash uchun mo‘ljallangan protseduraga protsedura- funksiya deyiladi. Paskal tilida funksiyani aniqlash uchun <funksiyani e’lon qilish> tushunchasi xizmat qiladi va bular funksiya va protseduralar bo‘limiga joylashtiriladi. Shunday qilib protsedura-funksiyani protseduradan uchta farqi bor: 1). Protsedura-funksiya function xizmatchi so‘zidan boshlanadi; 2). Protsedura - funksiyaning sarlavhasida funksiya qiymatining turi ko‘rsatiladi; 3). Funksiyani hisoblovchi programmada kamida bitta chap tomonida e’lon qilingan funksiyaning nomi bo‘lgan qiymat berish operator ko‘rsatilishi kerak va bu operatorlarning kamida bittasi bajarilishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.Abramov V.G., Trifonov N.P., Trifonova G.N. Vvеdеniе v yazo`k paskal.- M.:Nauka, 1988.-320s. 2.Informatika va programmalsh.O’quv qo’llanma. Mualliflar: A.A.Xaldjigitov, Sh.F.Madraximov, U.E.Adambayev, O’zMU, 2005 yil, 145 bet. 3.Pascal tilida programmalash bo’yicha masalalar to’plami. O’quv qo’llanma. Mualliflar: 4.A.A.Xaldjigitov, Sh.F.Madraximov, A.M.Ikromov, S.I.Rasulov, O’zMU, 2005 yil, 94 bet. 5. Abеl S.A.,Zima Е.V. Nachala programmirovaniya na yazo`kе Paskal.M:Nauka,1987 6.Pilshikov V.N. Uprajnеniya po yazo`ku Paskal-M.: MGU, 1986. 7.Bryabrin V.M. Programmnoе obеspеchеniе pеrsonalno`x EVM. –M.: Nauka.,1989.-272s. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Regulyar turlar. Massivlar bilan ishlash. Matritsalarga oid dasturlar tuzish

Chegaralangan va chegaralanmagan sonli to`plamlar

Boshlang`ich funktsiya. aniqmas intеgral va uning xossalari

Narsalarni sanab ajratish usullarini o'rgatish

Chegaralangan va chegaralanmagan sonli to’plamlar. Sonli to’plamlarning chegaralari