Ko`rsatkichli funksiya va ko`rsatkichli tenglama - Algebra - Referatlar

Ko`rsatkichli funksiya va ko`rsatkichli tenglama

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

565.5 KB

Ko'chirib olish

Ko`rsatkichli funksiya va ko`rsatkichli tenglama Reja: 1. Ko`rsatkichli funksiya 2. Ko`rsatkichli tenglamalar 3. Ko`rsatkichli tengsizliklar va ularni yechish usullari

KIRISH Mazkur o`quv qo`llanma akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o`quv dasturining 1 kurs mavzularini to`la qamrab olgan bo`lib, sodda, tushunarli tarzda bayon etilgan. Qo`llanma 13 paragrafdan iborat. Har bir paragraf bir nechta bandlarga bo`lingan bo`lib, ularning har birining oxirida shu bandga doir misol va masalalar yechib ko`rsatilgan, mustaqil yechish uchun mashqlar keltirilgan, ularning deyarli yarmiga javoblar berilgan. Qo`llanma hajmi jihatidan uncha katta bo`lmasa ham, mazmunan “Algebra va matematik analiz asoslari” kursiga doir barcha mavzularni to`la qamrab olgan. Qo`llanmaning eng ijobiy tomonlaridan biri uning misol va masa- lalarga, ma`naviy yechimlarga nihoyatda boyligidir. Mavzularning joylashish ketma-ketligi ularning uzviy bog`liqligi zaruratidan kelib chiqqan holda amalga oshirilgan. Muallif o`quv qo`llanmani nashrga tayyorlashda taqrizchilar Toshkent Bank kolleji bosh o`qituvchisi, t.f.n. I.Samad-Xoji o`g`li va Toshkent Moliya instituti katta o`qituvchisi S.Turdaxunovaga bergan maslahatlari uchun minnatdorchilik bildiradi.

Ko`rsatkichli funksiya Darajaning ba`zi xossalarini eslatib o`tamiz. Faraz qilaylik, a >0, b >0, bo`lib, m, n, k – haqiqiy sonlar bo`lsin. U holda n martan a a a     ...... 1 , , 0      a a a a a a a kn k n ka k n , n n n b a b a   ) ( , km nm mk n b a b a    ) ( , n n n b a b a      , mn mn m n n b a b a        , nn aa 1  , n n a a   1 , n n a b b a          , nk n k a a  ; n km m n k a a  ) ( , nm nm a a  – tengliklar o`rinli bo`ladi. Ta`rif: xa y , ya`ni asosi o`zgarmas, daraja ko`rsatkichi o`zgaruv- chi bo`lgan funksiya, ko`rsatkichli funksiya deyiladi, bu yerda a - beryl- gan son bo`lib, a >0 va a ≠ 1 Bu funksiyaning xossalarini ko`rib chiqamiz: 1. Bu funksiya x ning barcha R x qiymatlari uchun aniqlangan, ya`ni funksiyaning aniqlanish sohasi haqiqiy sonlar to`plamidan iborat. 2. x -ning barcha qiymatlari uchun 0xa , chunki 0a , 1 a . Shu- ning uchun xa y funksiyaning qiymatlar sohasi barcha musbat sonlar- dan iborat , ya`ni   R y . 3. 2 1 x x  bo`lsin.

a) 1a bo`lganda, 2 1 x x a a  bo`ladi. Haqiqatda, bu tengsizlikning ikkala tomonini 1xa ga bo`lamiz )0 ( 1 xa va 1 2 1 x x a a  ni yoki 12 1 xx a   ni hosil qilamiz. Shartga ko`ra 0 1 2  x x va 1a bo`lganidan bu tengsizlik-ning tog`riligiga ishonch hosil qilamiz: b) 0< a <1 bo`lsa, 2 1 x x a a  bo`ladi, chunki 1 2 1 x x a a  yoki 12 1 xx a   (birdan kichik sonning musbat ko`rsatkichli darajasi birdan kichikdir). Bu xossa- dan 1a bo`lganda, xa y o`suvchi va 1 0  a bo`lganda – kamayuvchi funksiya ekanligi kelib chiqadi. 4. 0 x bo`lganda 1 0 a y bo`ladi, demak xa y funksiyaning gra- figi a ning har qanday qiymatlarida (0,1) nuqtadan o`tadi. 5. 1 0  a bo`lganda x o`sib borsa, y nolga yaqinlashib boradi, ya`ni xa y funksiyaning grafigi Ox o`qiga yaqinlashib boradi, lekin gra- figi u bilan kesishmaydi. Xuddi shunday, 1a bo`lganda, funksiyaning grafigi Ox o`qining manfiy qismiga yaqinlashib boradi. Bu funksiyaning grafigi quyidagicha bo`ladi. (42, 43-rasmlar). y y xa y xa y 1a 1 0  a 1 1 0 x 0 x 42-rasm. 43-rasm.

42-rasmda o`suvchi, 43-rasmda kamayuchi funksiyalarning grafiklari tasvirlangan. 1-misol. x y 3 va x y )3 1(  funksiyalarning grafiklari yasalsin. Yechish: Keltirilgan xossalardan foydalanib, grafikning aniqroq chiqishi uchun har bir grafikda bir necha nuqtalarni aniqlab, grafiklarni yasaymiz (44, 45-rasmlar). 2-misol. 8 2 x tenglamani yeching. Yechish: x y 2 va 8y funksiyalarning grafiklarini bitta y y 9 x y 3 x y   3 9 3 3 1 0 1 2 x -2 -1 0 x 44-rasm. 45-rasm. chizmada chizamiz. Ularning kesishish nuqtasining abssissasi )3 ( x berilgan tenglamaning yechimi bo`ladi (46-rasm). Bu tenglamani y y=8 8

y=8 4 2 0 x 1 2 3 46-rasm.3x dan boshqa yechimi yo`q, chunki agar 3x bo`lsa va 8 2  x , agar 3x bo`lsa, 8 2  x . Bu chizmadan ham yaqqol ko`rinadi: to`g`ri chiziq )8 ( y va egri chiziq ) 2 ( x y faqat bitta nuqtada kesishadi. Mashqlar 286. (Og`zaki) Ko`rsatkichli funksiyaning o`sish yoki kamayish xossasidan foydalanib, quyidagi sonlarni taqqoslang: 1) 1 va 22,1 ; 2) 1 va 27,0 ; 3) 1.2)5 3( va 3.2)5 3( ; 4) 7,17,2 va 9,17,2 ; 5) 2 4 va 3 4 ; 6. 22,4 va 25,4 ; 7) 2,2 6,0  va 2,2 8,0  ; 8) 1,37,0 va 1,39,0 . 287. (Og`zaki) Berilgan funksiyalarni o`suvchi yoki kamayuvchi ekanligini aniqlang: 1) x y 24  ; 2) x y 3 4  ; 3) x y 37,0  ; 4) x y 2 9,0   ; 5) x y 2)2 1(  ; 6) x y 3 )3 1(   .

288. Hisoblang: 1) 3 3) 2( ; 2) )3 2)(2 3 1(4   ; 3) 13 23  2 1 3 9  ; 4) 3 2 25  12 25  . 289. 1) x y 2 ; 2) x y   2 ; 3) x y 22  ; 4) 22 x y ; 5) x y 3,0  ; 6) x y )3(  funksiyalarning grafiklarini yasang. 290. x y 2 funksiyaning grafigidan foydalanib 1) 2 ; 2) 3 2 2 ; 3) 3 2 2 ; 4) 5,1 2 ning qiymatlarini taqribiy hisoblang. 291. Quyidagi funksiyalar grafiklarining kesishish nuqtalarining koordinatalarini toping: 1) x y 2 va 4 y ; 2) x y 2 2  va 8y ; 3) x y )3 1(  va 9y ; 4) x y 5 va 5 1 y . 292. 1) 1 2   x y ; 2) x y 3  ; 3) 2 )3 1( 2   x y ; 4) 1 2   x y ; 5) 2 3   x y ; 6) x y 22  ; 7) x y   2 ; 8) x y 2 3  ; 9) | 2 2| x y   . 10) 5 2x y funksiyalarning grafiklarini yasang. Javoblar . 288. 2) 2; 4) 5 1 . 291. 2) (-1;5;8); 4) (-1;0;2). 11.2. Ko`rsatkichli tenglamalar

Ko`p hollarda ko`rsatkichli tenglama b x a a  ko`rinishga keltiriladi. Bu yerda 1 1   a a . Bu tenglama yagona yechim b x ga ega, chunki quyidagi teorema o`rinli. Teorema. Agar 0a va 1 a bo`lsa, 2 1 x x a a  tenglikdan 2 1 x x  ho-sil bo`ladi. Isbot. Faraz qilaylik, 2 1 x x  tenglik bajarilmasin, ya`ni 2 1 x x  yoki 2 1 x x  bo`lsin. U holda 2 1 x x  va 1a bo`lganda xa y funksiya o`suvchi- ligidan 2 1 x x a a  kelib chiqadi, 1 0  a bo`lganda esa, 2 1 x x a a  bo`ladi. Ikkala holda ham 2 1 x x a a  shart bajarilmadi, demak farazimiz noto`g`ri va teorema isbotlandi. 1-misol. 1 3 3   x tenglamani yeching. Yechish: Tenglamani 1 3 32 1   x yoki 0 2 1 3 3  x shaklda yozamiz va 0 2 1  x ni hosil qilib, bundan 2 1 x ni topamiz. Javob : 2 1 x . 2-misol. 144 3 22   x x tenglamani yeching. Yechish : x x x 4 ) 2( 2 2 2   va 2 12 144  bo`lgani uchun, tenglamani 2 12 3 4  xx yoki 2 12 12 x ko`rinishda yozib, 2x ni topamiz. Javob: 2x . 3-misol . x x 23 4  tenglamani yeching. Yechish: Tenglamani x x 9 4  shaklda yozamiz va 0 9 ekanligini hisobga olib, ikkala tomonini x9 ga bo`lamiz:

0 9 4 )9 4( 1 9 4       x x x, bundan 0 x ni topamiz: Javob: 0 x 4-misol. 9 3 1 22   x x tenglamani yeching. Yechish: Bu tenglamani 2 1 2 3 3 2   x x ko`rinishda yozamiz. Ko`rsat- kichlarni tenglashtirib, 2 1 2 2    x x ni yoki 0 3 2 2    x x ni hosil qilamiz. Buni yechib 1 1   x va 3 2 x ni topamiz. Ikkala ildiz ham tenglamani qanoatlantiradi. Javob: 1 1   x va 3 2 x 5-misol. 11 2 7 7 2 3 4 3 8         x x x x tenglamani yeching. Yechish: Tenglamani quyidagicha yozamiz: x x x x         3 4 3 8 7 7 11 2 2 bundan )1 7( 7 ) 11 2( 2 3 5 3      x x yoki 6 7 21 2 3 3      x x yoki 7 2 21 6 7 2 3       x ni hosil qilamiz va 1 3   x , 2x ni topamiz. Javob: 2x . 6-misol. 0 7 7 8 49     x x tenglamani yeching. Yechish: Tenglamani 0 7 7 8 72     x x shaklda yozib t x 7 deb bel- gilaymiz va kvadrat tenglama 0 7 8 2    t t ni hosil qilamiz. Uning ildizlari 1 1 t va 7 2 t bo`ladi. Bularni t x 7 tenglikka qo`yib, 0 7 1 7 1 0     x x ,

1 7 7 2   x x ni hosil qilamiz. Javob : 0 1 x , 1 2 x Mashqlar 293. Tenglamalarni yeching: 1) 2 8 1 x ; 2) 1 32 x ; 3) 1 5,0 2  x x ; 4) 4 1 2 1 2  x ; 5) 9 3 1 1 2      x ; 6) 5 25 x ; 7) 16 2 4 2   x ; 8) 9 27 3  x ; 9) 3 2 1 7,0 7,0    x x ; 10) 256 81 8 9 9 2          x x ; 11) 216 3 2   x x ; 12) . 40 5 3 5 1 2 2    x x 13) 56 7 7 1  x x ; 14) 1 1 4 5    x x ; 15) 1 2 1 3 2    x x ; 16) 1 1 1 1 2 7 2 3 3         x x x x ; 17) x x x x 7 5 7 3 3 1 1 1        ; 18) 0 6 2 4    x x ; 19) 0 10 10 11 100     x x ; 20) 3 3 1 2 4 125,0 4 2   x x x ; 21) )1(3 3 10 01,0 5 2 2 32      x x x . Javoblar: 293. 2.0; 4) 2 1  ; 6) 4 1  ; 8) 5 ; 10) 4; 12 2 1 ; 14) 1; 16) 1; 18) 1; 20) 5 1  , 3. 11.3. Ko`rsatkichli tengsizliklar va ularni yechish usullari Ko`rsatkichli tengsizlik ko`p holatlarda ma`lum soddalashtirishlar- dan keyin b x a a  yoki b x a a  ko`rinishiga keltiriladi. Bu tengsizliklar ko`rsatkichli funksiyaning o`suvchi yoki kamayuvchi xossasini hisobga olgan holda yechiladi:

    ,,b x b x a a b x lsa, bo' 1 a 0 agar bolsa, 1 a agar    yoki     ,,b x b x a a b x lsa bo' 1 a 0 agar bolsa, 1 a agar    Misollar: 1. 4 2 2 x tengsizlikni yeching. Yechish: Asos 2>1 bo`lgani uchun 22 22 x dan 2 2 x ni hosil qila- miz. Bundan esa 2  x yoki 2 x va 2 x hosil bo`ladi. Javob:        ,2 2 , x . 2. 4 5,0 32  x 2. tengsizlikni yeching. Yechish . Tengsizlikni 2 2 32 5,0 2 5,0    x ko`rinishida yozamiz va asos 0,5<1 ekanligini hisobga olib, -2 3x-2  ni hosil qilamiz. Bundan - 3x>-4 yoki 3 4 x hosil bo`ladi. Javob :       3 4, x . 3. 0 2- 3x 9x   tengsizlik yechilsin. Yechish: 3 x =t deb qabul qilsak, 9 x =3 2x =t 2 bo`ladi va berilgan teng- sizlikka teng kuchli t 2 +t-2>0 tengsizlik hosil bo`ladi. Uni (t-1)(t+2)>0 ko`rinishida yozib yechim t<-2 va t>1 ni hosil qilamiz. x o`zgaruvchiga o`tsak, 3 x <-2 va 3 x >1 ni hosil qilamiz. Birinchi tengsizlik yechimga ega emas, chunki barcha haqiqiy x uchun 3 x >0. Ikkinchi tengsizlikni 3 x >3 0 ko`rinishida yozib, bundan x>0 ni hosil qilamiz. Javob: ) ,0(  x . 4. 16 3 3 4 3 4 1           x x tengsizlikni yeching.

Yechish: Qavsdan x     3 4 ni chiqarib, topamiz: 2 3 4 3 4 16 9 3 4 16 3 3 1 3 4 16 3 1 3 4 3 4                                 x x x x asos 1 3 4  bo`lgani uchun x≥-2 ni topamiz. Yechim: ) ,2 [   x . 5. 0 6 6 5 36 1         x x tengsizlikni yeching. Yechish. Tengsizlikni 0 6 6 5 6 1 2    x x ko`rinishida yozamiz va 6 x =t deb belgilab, 0 6 5 1 2    t t ni hosil qilamiz. Ikkala tomonni 06 62  x t ga ko`paytirib, 0 6t- 5t-1 2 yoki 01-5t6t2  ni hosil qilamiz. Bu tengsizlikni yechamiz: 6 1 1 0 )6 1 )(1 (6        t t t , noma`lumga o`tsak, 1 6 6 1     x hosil bo`la-di. Chap tomondagi tengsizlik barcha x uchun bajariladi, o`ng tomon esa x ≤-1 bo`lganda bajariladi. Javob: ]1 , (   x . 6. ) 3 5(2 3 5 2 1 1       x x x x tengsizlikni yeching. Yechish: Ketma-ket quyidagicha o`zgartirib yozamiz: 9 25 3 5 3 5 3 9 2 3 3 5 5 2 5 3 3 2 5 5 2 3 3 5 2 1                      x x x x x x x x x x . Ikkala tomonni x3 1 3 5 ga ko`paytiramiz: 3 3 5 3 5 9 25*3 5 3 5 3             x x x x hosil bo`ladi. Yechim: ) ,3(  x . 7. 1 2 12 2  x x tengsizlikni yeching.

Yechish: Tengsizlikni 0 12 2 2 2  x x ko`rinishida yozib, 0 12 2   x x ni hosil qilamiz. Bundan ( x +4)( x -3)>0 va x <-4, x >3 ni topamiz. Javob : ) ,3( )4 , (     x . Mashqlar Tengsizliklarni yeching. .27 9 1 )6 ,8 4 1 )5 ,3 1 3)4 ,2 1 9)3 ,27 3 1 )2 ,4 1 2)1 . 294 2 12 3                     x x x x x x .0 4 1 8 1 32)8 ,5,1 2 5 4,0)7 , 624 5 5)6 448 2 2 2)5 ,3 3)4 ,8 4)3 ,7 9 7 9 )2 ,4 2 1 )1 . 295 1 1 3 3 13 3 2 2 2 12 3 2 2 2 3 3 2 2 2                                          x x x x x x x x x x x x x x x . 9 27)6 , 36 3 2)5 , 4 5)4 , 2 3)3 ,12 2 2)2 ,6 3 3)1 . 296 1 4 2 2 3 63 2 2 2               x x x x x x x x x x x x .3 2 3 3 )4 , 27 1 3 1 )3 , 3 3)2 ,4 3 4 4 )1 . 297 2 34 32 1 32               xx xx x x xx x Javoblar: 294. ) ;5,3()6. 3 1 , )4 ). ,3 ()2           . 295. 2)   . 2,3 4 )8: ,3 4 )6; 4 7, )4 ; ,2 2 1,                     296. 2) ). ,0()4 ;]9,0 ;5,1 ()2. 297 . , 4 13 )6 ); ,2()4 ); ,2(          

ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o`rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya

Ko`phadlar

Ko`pburchaklar

Ko`phadlar halqasida ko`paytuvchilarga ajratish

Logarifmik funksiyalar, tenglamalar va tengsizliklar