Ko`pburchaklar - Algebra - Referatlar

Ko`pburchaklar

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1739.5 KB

Ko'chirib olish

Ko`pburchaklar REJA: 1. Ko`pyoqlar 2. P RIZMA 3. Ko`pburchak ortogonll proeksiyasining юzi 4. PRIZMA SIRTINING ЮZI 5. KO ` PYOQLAR HAJMLARINING UMUMIY xossalari . 6. TO ` G ` RI BURCHAKLI parallelepipedning hajmi 7. Eyler teoremasi 8. Koshi teoremasi 9. Koshi masalasi va uning qo`yilishida xarakteristikalarning roli. 10. Muntazam ko`pyoqlar

Bir necha ko`pburchak birlaшmasidan iborat notekis figuralarga doir misollar VIII sinf kursidan ma`lum. Bunday figuralar- ga to`g`ri prizmaning yon sirti (1- rasm), piramidaning sirti (2- rasm) kiradi. Bu figuralar solda ko`p yoqli sirtlarga misol- lardir. Чekli sondagi ko`pburchaklarning quyidagi шartlarni qanoat- lantiruvchi birlaшmasi solda ko`p yoqli sirt deyiladi: 1) bu ko`pburchaklarning ixtiyoriy ikkita uchi uchun ularning- «tюnlaridan tuzilgan siniq chiziq mavjud bo`lib, olingan uch- шr шu siniq chiziqning uchlari bo`ladi; 2) ko`pburchaklar birlaшmasining ixtisriy nuqtasi yo beril- gan ko`pburchaklardan faqat birining nuqtasi bo`ladi, ski ikki- ta va faqat ikkita ko`pburchakning umumiy tomoniga tegiшli bo`ladi, >ki ko`pyoqli burchakning tekis burchaklari vazifasini utovchi birgina ko`p yoqli burchakning uchi bo`ladi. Ko`rsatilgan talablarni 1 va 2- rasmlarda tasvirlangan ko`p- burchaklarning birlaшmasi qanoatlantiradi, lekin 3- rasmda tasvirlangan figuralar qanoatlantirmaydi (nima uchun qanoatlan- tirmasligini tuшuntiring). Bundan keyin sodda ko`p yoqli sirtlar haqida so`z юritganda qisqalik uchun «sodda» so`zini tuшirib qoldiramiz. Ko`p yokli sirtni taшkil qiluvchi ko`pburchaklar uning yoqlari I deyiladi; bu ko`pburchaklarning tomonlari ko`p yoqli sirtning qir- ralari, uchlari esa ko`p yoqli sirtning uchlari deyiladi. 1 – rasm 2 – rasm 3 – rasm

Agar ko`pyoqli sirtшшg har bir qirrasi uning ikkita yog`ida bo`lsa, u xolda bu ko`p yoqli sirt yopiq ko`p yoqli sirt deyiladi. P i ramidaning sirti ( 2 - rasmga qarang) yopiq ko`p yoqli sirt misolidir, prizmaning yon sirti ( 1 - rasmga qarang) yopiq bo`lmagan ko`p yoqli sirt misolidir. Yopiq k o ` p yoqli sirt fazonnng шu sirtga tegiшli bo`lmagan barcha nuqtalari to`plamini 4 - rasm ikkita qism to`plamga ajratadi. Bu qism to`plamlardan biri uchun шu qism to`plamga tegiшli to`g`ri chiziqlar mavjud; ikkinchisi uchun esa bunday to`g`ri chiziqlar mavjud emas. Ko`rsatilgan qism to`plamlardan birinchisi ko`p yoqli sirtning taшqi sohasi, ik kinchisi uning ichki sohasi deyiladi. T a ` r i f . Yopiq ko`p yoqli sirt bilan uning ichki sohasinikg birlaшmasi ko`pyoq deyiladi. Bunda ko`p yoqli sirt va uning ichki sohasi mos raviшda kupyoqning sirti va ko`p yoq ning ichki sohasi deyiladi. Ko`pyoq sirtining rasm yoqlari, qirralari, uchlari mos raviшda ko`pyoqning yoqlari, qirralari va uchlari deyiladi. Ko`pyoqning bir yog`iga tegiшli bo`lmagan ikki uchini birlaшti- ruvchi kesma ko`pyoqning diagonali deyiladi. 19-rasmda AVSOEG` oltiyoq va uning VG` diagonali tasvirlangan. Ko`pyoqlar, ko`pburchaklar singari, qavariq (19- rasm) va noqava- riq ( 5 - rasm) bo`liшi mumkin. Biz faqat qavariq ko`pyoqlarni o`rgan am iz. 4 – rasm 5 – rasm

Agar ko`pyoq sirtining modeli cho`zilmaydigan puxta material (qog`oz, юpqa karton va hokazolar) dan taysrlangan bo`lsa, u holda bu modelni bir iecha qirrasi bo`yicha qirqiш va u biror ko`pburchakning modeliga aylanadigan qilib yoyiш mumkin bo`ladi. Bu ko`pburchak ko`pyoq sirtiningyoyilmasi deyiladi. 6 - rasmda, 4 - rasmda tasvirlangan ko`pyoq sirtining yoyilmasi ko`rsatilgan. Hosil qilingan yoyilmalar kongruent emas, lekin juft-juft kongruent bo`lgan ko`pburchaklardan tuzilgan. Ko`pyoqning modelini tayyorlaш uchun avval sirtining yoyilmasini tayyorlaш qulaylik tug`diradi. 6 - rasm Masalalar 1 °. Yoqlarining soni eng kam bo`lgan ko`pyoqni ayting. Unda nechta qirra, nechta uch, nechta diagonal boryu 2 ) To`rtburchak; 2) beшburchak beшyoqning yog`i bo`liшi mum- kinmiyu 3 Ko`pyoqning yoqlaridan biri oltiburchak. Shu ko`pyoqning qirralari soni eng kamida nechta bo`liшi mumkinyu 4 ) 8 ta qirrasi; 2) 9 ta qirrasi bo`lgan ko`pyoq chizing. 5 Uшbu da`volar to`g`rimi: 1) agar ikki qavariq ko`pyoqning kesiшmasi ko`pyoq bo`lsa, bu ko`pyoq qavariq ko`pyoq bo`ladi; 2) agar ikki qavariq ko`pyoqning birlaшmasi ko`pyoq bo`lsa, u qavariq ko`pyoq bo`ladiyu PRIZM A

T a ` r i f . Ikki yog`i parallel tekisliklarda yotuvchi p burchaklar, qolgan p ta yog`i parallelogrammlar bo`lgan ko`pyoq p burchakli prizma deyiladi. Prizmaning mavjudligini isbot qilamiz. Aytaylik, F x ko`pburchak va unga parallel a tekislik b erilgan bo`lib, bo`lsin ( 7 -rasm). 7 – rasm F^ ko`pburchakni a te k islikka proekiiyalaшni (proeksiyalaш or t ogonal bo`liшi шart emas) ko`rib chiqamiz. Berilgan ko`pburchak tomonlarining xar biri va uning proekaiyasi parallelogrammning qarama-qarшi tomonlari bo`ladi. Shu parallelogramm di r, F 2 ko`pburchak, uning F proeksiyasining birlaшmasi yopiq ko`p yoqli sirtdir. Ana шu sirt aniqlaydigan ko`pyoq prizma bo`ladi. Fl va F ko`pburchaklar prizmaning asoslari deyiladi. Prizmaning asoslari kon 8 – rasm gruent, chunki ulardan birini ikkinchisiga akslantiruvchi AA X (F) = F x siljiш mavjud ( 7 - rasmga qarang). Prizmaning qolgan yoqlari uning yon yoqlari, ularning bnrlaшmasi prizmaning yon sirti deyiladi. Prizmani tasvirlaшni uning asoslaridan birini tasvirlaш- dan boшlaш qulay . So`ngra prizmaning yon qirralari (asoslarida yotmagan qirralari) parallel va kongruent kesmalar шaklida tasvirlanadi va ularning bo`ш uchlari ketma-ket birlaш- tiriladi. To`g`ri va og`ma prizmalar bir-biridan farq qilinadi. En qir- ralari g a os tekisliklariga perpendikulyar bo`lgan prizma to`gri prizma deyiladi ( 8 -rasm). Agar prizmaning yon qirralari gsos tekisligiga perpendikulyar bo`lmasa, u og`ma prizma deyiladi.

Uchlari prizmaning asos tekisliklariga tegiшli bo`lgan perpendikulyar prizmaning balandligi deyiladi. 9 - rasmda AVSOA^VuS^O^ to`rtburchakli og`ma prizma va uning MM baland- ligi tasvirlangan. Asosi muntazam ko`pburchak Go`lgan to`g`ri prizma muntazam prizma deyiladi. 10 -rasmda olti burchakli muntazam prizma va шu prizma sirtining yoyilmasi tasvirlangan. 8 - rasm 9 – rasm 10 – rasm Masalalar 1 ) Prizmaning yoqlari eng kamida nechta bo`liшi mumkinyu Bunday prizmada nechta uch, nechta qirra, nechta yon qirra bo`lad"yu 2 ) To`rt burchakli muntazam prizmaning diagonali 25 sm ga, yon yog`ining diagonali 20 sm ga teng. Prizmaming balandligini toping. 3 ) To`rt burchakli muntazam prizma asosшшng diagonali a, yon sgining diagonali . Prizmaning diagonalppi toping. 4 ) Olti burchakli muntazzm prizmaning har bir qirrasi a g;! tepg. Prizmaning diagonalpni togшng. 5 )To`gri prizmaning asos i tomonp a va o`tkir burchagi f bo`lgan romb, шu prizmaning katta diagonali asos tekisligiga r burchak ostida og`iшgan. Shu prizmaning dpagonallarinn toping. 6 )Prizmannng bnr yog`ida yotmagan ikkn qirrasidan o`tuvchi tekislik bilan hosil qilgan kesimn prizmaning diagonal kesimi deyiladi ( 11 -rasm). Agar prizmaning diagonal kesimlari kesiш- si, ularning umumiy kesmasi yon qirrasiga parallel bo`liшini isbot qiliig.

7 ) To`rt burchakli muntazam prizma diagonal kes imni юzi- ning yon yog`i юznga nisbatini toping. 8 ) Olti burchakli muntazam prpzma yon yog`iniig юzi f ga teng. Uning diagonal kesimlariiiig юzlarini toping. 9 )To`rt burchakli prizmaning turln yon qirralariga tegiшli M, M, R nuqtalardan o`tuvchi tekislik bilai kesimi yasalsin ( 12 -rasm). E c h i ш . MN va N R kesmalar izlangan kesimning tomonlari bo`ladi. Qesimning to`rtinchi 00 x qirraga (yoki uning davomiga) tegiшli uchini topamiz. Buning uchun prizmaning AA 1 SS 1 va BB 1 diagonal kesimlarini yasaymiz, so`ngra M ra R nuqtalar- ii birlaшtiramiz. Diagonal kesimlarinnng umumiy EE 1 , kesmasi ni izlangan kesimga tegiшli bo`lgan G` nuqtada kesadi. ni bilan kes i шguncha davom ettirib, Q n uqtani hosil qilamiz. MN R Q to`rtburchak izlangan kes i m bo`ladi. Agar Q nuqta DD 1 qirranipg davomida yotsa, u holda kesim beшburchak bo`ladi 11 – rasm 12 – rasm KO`PBURЧ A K ORTOGONLL PROEKSIYASINING ЮZI Avval R tekislikda yotuvchi to`g`ri chiziq va kesmalarning a tekislikka orgogonal proeksiyalaшni ko`rib chiqamiz. bo`lsin ( 13 - rasm). r tekislikda a ga parallel to`g`ri chiziqni qaraymiz. Parallel proeksiyalaш to`g`ri chiziqlarning parallelligini saqlaydi, шuning uchun a

va to`g`ri chiziqlar a va l 1 parallel α va ι to`g`ri chiziqlarga akslanadi, bundan ekani chiqadi. to`g`ri chiziqning A 1 V 1 , kesmasi va uning obrazi parallelogrammning qarama-qarшi tomonlari bo`ladi, chunki proeksiyalovchi go`g`ri chiziqlar parallel ( 14 - rasmga qarang). Demak, Endi tekislikda a ga perpendikulyar m 1 to`g`ri chiziqni kurib chiqamiz. t 1 to`gri chiziqning t proeksiyasi ham a ga perpendikulyar (uch perpendikulyar haqidagi teorema), шuning uchun Bundan a ga perpendikulyar bo`lgan S 1 D 1 kesma va uning obrazi uchun tenglik bajariliшi kelib chiqadi. 13 – rasm 14 – rasm

T e o r e m a . Ko`pburchakning шekislikdagi ortogonal proeksiyasining юzi proeksiyalanuvchi ko`pburchak юzini ko`pburchak tekisligi bilan uning proeksiyasi orasidagi burchak kosinusiga ko`paytirilganiga teng. I s b o t . r tekislikda yotuvchi R 1 Q 1 R 1 uchburchak bilan uning a tekislikdagi ortogonal proeksiyasi ni ko`rib chiqamiz 14 – rasm bo`lsin, bunda 0 ° < a < 9 0 ° . Agar R 1 Q 1 R 1 , nuqtalardan a ga parallel to`g`ri chiziqlar o`tkazilsa, ulardan biri uchburchakning qarama-qarшi yotgan tomoni bilan umumiy nuqtaga ega bo`ladi. Bunday to`g`ri chiziqni R nuktadan o`tuvchi l to`gri chiziq, deb hisoblaymiz: va kesmalar R 1 va nuqtalardan Q 1 to`g`ri chiziqqacha masofalar bo`lsin. M g , K g , nuqtalarning M 1 , K 1 , L 1 proeksiyalarni yasab, RQR uchburchakning юzini uchburchak юzi bilan ifodalaymiz. Shu paragrafning boшida chiqarilgan xulosalarga muvofiq: u holda: Demak, (1) Agar bo`lsa, u holda uchburchak va uning proeksiyasi kongruent bo`ladi. (1) formula bu holda ham to`g`ri. Har qanday ko`pburchakni uchburchaklarga ajratiш mumkin, шuning uchun teorema ko`pburchak uchun ham to`g`ridir. PRIZM A SIRTIN IN G ЮZI

Ko`pyoqning barcha yoqlari юzlarining yig`indisi ko`pyoq sirti- ning юzi deyiladi. Prizma sirtining юzini topamiz (15 - rasm). Prizmaning asoslari kongruent ko`pburchaklar bo`lgani uchun, ularning юzlari teng. Shuning uchun: bunda —prizma yon sirtining юzi. ni hisoblaш qoidasini keltirib chiqaramiz. Ixtiyoriy prizma berilgan bo`lsin (15- rasm). Uning yon qirralaridan bi riga tegiшli A 2 nuqtadan шu qirraga perpendikulyar qilib a tek i slik o`tkazamiz. Agar a tekislik prizmaning barcha yon qirralarini kesib o`tsa, hosil bo`lgan A 2 V 2 S 2 0 2 £ 2 ko`pburchak prizma- niig pernendikulyar kesimi deyiladi (agar bunday ko`pburchak mavjud bo`lmasa ( 16 - rasm), u holda prizmaning perpendikulyar kesimi uchun uchlari a tekislikning yon qirralar yotgan to`g`ri chiziqlar bilan kesiшiш nuqtalarida bo`lgan ko`pburchak olinadi). Prizmaning yon yoqlari bo`lgan parallelogrammlarning asoslari uchun uning yon qirralarini qabul qilamiz. Bu parallelogrammlarning balandliklari perpendikulyar kesimning tomonlaridir. Barcha yon yoqlarining юzlarini qo`шib, quyidagi xulosaga kelamiz: prizma yon sirtining юzi perpendikulyar kesim perimetrining yon qirraga ko`- paytirilganiga teng. 15 – rasm 16 – rasm

Jumladan, to`g`ri prizma yon sirtining юzi asosining perimetri bilan prizma balandligining motetiya A 1 nuqtani A nuqtaga, pirami da kesimnning tekisligini unga para lel tekislikka akslantiradi Ammo A nuqtadan kesim tekis ligiga parallel birgina tekislik o`tadi demak, piramidaning A 1 V 1 S 1 D 1 kesimi uning AVSD asosiga akslanadi. ABCDEA 1 B 1 C 1 D 1 E ko`pyoqni ko`rib» chiqamiz (17-rasm), uning uchlari pira mida asosining uchlari va шu piramida asosiga parallel qilib o`tkazilgan tekislik bilan kesimining uchlari bo`la di. Bu n day ko`pyoq kesik piramida deb ataladi. Kesik piramidaning gomotetik ko`p burchaklardan iborat ikkita asosi! ( AVSDE va A 1 S 1 D 1 E 1 , 17- rasm) bo`lad i . Kesik piramidaning asos ts-kislnk- lariga o`tkazilgan, uchlari шu tekislik! larga tegiшli perpendikulyar kesik piramidaning balandligi deyiladi. Kesik piramidaning yon yoqlari trapesiyalardan iborat. Agar kesik piramida muntazam piramidaning qismi bo`lsa, muntazam kesik piramida deyiladi. Muntazam kesik piramidaning yon yoqlari kongru ent teng yonli trapesiyalardir ( 17 - rasm ga qarang). Shu trapesiyalardan har birining balandligi kesik pi-Ш ramidaning apofemasi deyiladi ( 1 7-rasm, MM 1 - apofema). Muntazam kesik piramidaning yon yoqlaridan birining юzini шu yoqlar soniga ko`paytirib, uшbu formulani hosil qilamiz: Muntazam kesik piramida yon sirtining юzi asoslari peri• $ metrlari yig`indisining yarmi bilan apofemasining ko`paytmaiga teng 17 – rasm

M UNTAZA M KO`PY O QLAR HAQID A TUSHUNЧA T a ` r i f . Agar ko`pyoqning barcha yoqlari kongruent muntazam ko`pburchaklar va uning barcha ko`p yoqli burchaklari yoqlarinikg so n i bi r xil bo`lsa, bunday ko`nyoq muntazam ko`pyoq deyilaai. Ta`rifdan muntazam ko`pyoqning barcha qirralari kongruent x .amda barcha tekis burchaklari kongruentligi kelib chikadi. Mun- tazam ko`pyoqlarning misollari snzga ma`lum: bular—kub ( 18 -rasm), muntazam tetraedr ( 19 -rasm). Muntazam ko`pyoqlarning yana uch tu- ri mavjud ekanligini isbotlaш mumkin. Bular — muntazam sak- kizyoq (yoki muntazam oktaedr, 20 -rasm), muntazam yigirmayoq (ikosaedr, 21 -rasm), muntazam o`n ikkiyoq (dodekaedr, 22 -rasm). Mungazam ko`pyoqlarning aytib o`tnlgan beшta (qa v ariq) turidan boшqa hech qanday turi mavjud emas (buni qadim юnon faylasufi Platon kaшf qilgan deb taxmin qilinadi). Barcha turdagi muntazam ko`pyoqlar sirtlarnning yoyilmalari 23 - rasmda tasv i rlangan. 18 – rasm 19 – rasm 20 – rasm 21 – rasm 22 – rasm 23– rasm

K O ` P Y OQ LA R HAJM LA R I N I NG UM UM I Y xossalar i . TO ` G ` RI BU RCH AKL I PA RA LLELEP I PED ning hajmi Hajmlarni o`lchaш masalasi V Ш sinf geometr i ya kursida qo`yilgan edi. Uni ko`pbu r chaklarning юzlarini o`lchaш masalasiga o`xшaш ravi ш da ko`pyoqlarga tatbiq qiladigan qilib ifodalaymiz. Har bir F ko`pyoqqa hajm deb ataladigan aniq bir V musbat kattalikni mos qo`yiш kerakki, bunda quyidagi xossalar bajarilsii: 1) qirsasinikg uzunligi uzunlik o`lchovi birligi uchun qzbul qilingan kubching hajmi hajmlarning o`lchov birligi d ir; 2) koigruent ko`pyoqlarning hajmlari teng; 3) aga r ko`pyoq ixtiyoriy ikkitasining umumiy ichki nuqtala;i bo`lmagach bir n echta ko`pyoq n i n g birlaшmasi d an ibo r at bo`lsa, u hol a berilgan ko`pyoqning hajmi uni taшkil etuvchi ko`pyoqlar hajmlaining y ig`indisiga teng. 3- xossadan quyidagi natija kelib chiqadi: agar V 1 x a jmli ko`p- yoq V 2 hajmli ko`pyoq ichida bo`lsa va u bilan batamom ustma-ust t uшmasa, u holda V 1 < V 2 bo`ladi. Berilgan uzunlik birligida qo`yilgan masala birgina echimga ya ni har bir ko`pyoq aniq hajmga ega bo`liшini isbotsiz qabul qilamiz. T e o r e m a . To`g`ri bu r chakli parallelepipedning Hajmi uning uchala o`lchovining ko`paytmasiga teng. Bu teoremaning isboti, o`lchovlarning son qiymatlari rasional sonlardan iborat bo`lgan hol uchun V I I I sinf darslig i da q aralgan. a, b , s o`lchovlarning son qiymatlari orasida eng kamida bittasi irrasional son bo`lgan holda ham teorema to`g`ridir.

Eyler teoremasi Elementar geometriyaga oid materiallar joylaшgan Eylerning ilmiy asari: “Turlicha geometrik isbotlar” deyilib, bunda u bir qator yangi teoremalarni e`lon qilib, mavjud teoremalar uchun yangi isbotlarni tavsiya qiladi. Ana шu asardan uning ikkita teoremasini ko`raylik. 1. 1-teorema. Orientirlangan to`g`ri chiziqda turlicha D C B A , , , nuqtalar qanday joylaшgan bo`lmasin har vaqt uшbu munosabat o`rinli: 0      BD CA AD BC CD AB . Isbot. Shal  Myobius teoremasiga asosan 0   CA BC AB va 0   DA BD AB , chunki AC BC AB   va DB BA DA   . Oxirgi ikki tenglikni hadlab ko`paytirsak, uшbuni olamiz: DB AC BA AC DA BC DA AB        yoki   0       DB CA DA BC AC DA AB . Lekin ; , , BD DB AD DA CD DC AC DA        Demak, 0      BD CA AD BC CD AB . Teorema isbot bo`ldi. 2. 2-teorema. Har qanday to`rtburchakda tomonlar kvadratlarining yig`indisi uning diagonallari kvadratlari yig`indisiga ular o`rtalarini tutaшtiruvchi kesma uzunligining to`rtlanganining qo`шilganiga teng: 2 2 2 2 2 2 2 4PQ AC BD AD CD BC AB       . D AB C Q P 1- чизма чизма B CR 2 - чизма A Q P

P va Q lar AC va BD diagonallarning o`rtalari. ABD va  BCD . 2 2 , 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 BP CP CD BC BP AP AD AB       Bu tengliklarni qo`шsak:   ,24 2222222 CPAPBPDACDBCAB  lekin APC dan 2 2 2 2 2 2 PQ AQ CP AP    . Shuning uchun     2 2 2 2 DA CD BC AB 2 2 2 2 2 2 4 4 4 4 PQ AC BD PQ AQ BP       . Teorema isbot bo`ldi. 3. “Geron formulasi”ni keltirib chiqariшdagi Eyler usuli. Dastlab, uchburchakning юzi uning yarim perimetri bilan ichki chizilgan doira radiusining ko`paytmasiga teng ) 2 ( r c b a S     ligi isbotlanadi. 2-chizmaga ko`ra R Q P , ,  doiraning uriniш nuqtalari bo`lsa: 1) s CQ BP AR    , bunda ; 2 BC AC AB s    2) 2 OP s CQ BP AR     . Oxirgi tenglik uchburchaklar o`xшaшligiga tayanadi. Nihoyat, CQ BP AR s OP s      bo`liшidan     BC s AC s AB ss S ABC      . Hozirgi adabiyotlarda ichki chizilgan to`rtburchak юzi uchun Geron formulasi:     d p c p b p a p S      dan iborat. 4. O`quvchilar uchun qiziqarli bo`lgan uшbu faktni L.Eyler tavsiya qilgan:  r O ,  ixtiyoriy doiraga ichki chizilgan ABCD to`rtburchakda qarama-qarшi tomonlar uchun, masalan, AB va CD tomonlarni E nuqtada kesiшguncha (3- chizma) davom ettirsak, u holda:   2 2 2 :: BCBCADSS BCE ABCD   (Isbotni mustaqil bajaring). 5. R  to`rtburchakka taшqi chizilgan aylana radiusi, r  unga ichki chizilgan aylana radiusi va d  aylanalar orasidagi masofa bo`lsa, Rr R d 2 22  bo`liшini isbotlang.E A DC .O 3- чизма B

Bu teoremadan kelib chiqadigan natijalar: 1) ,0 2 2   Rr R 2) 2 R r . 6. “Eyler teoremasi”. Ixtiyoriy qavariq ko`pyoqlida 2  P B tenglik o`rinli. Bunda B  ko`pyoqlining uchlari soni,   ko`pyoqlining yoqlari soni va P  ko`pyoqlining qirralari soni  . Lekin bu bog`laniшni birinchi bo`lib Dekart payqagan. Shuning uchun Eylerning ko`pyoqlar to`g`risidagi teoremasini Dekart  Eyler teoremasi deb ataш to`g`ri bo`ladi. P Г B   son ko`pyoqning Eyler bergan xarakteristikasi deb ataladi. Eyler teoremasini muntazam ko`pyoqlar (muntazam metrik ko`pyoqlar) dan umumiyroq muntazam kombinatorik ko`pyoqlar (metrik ko`pyoqlar bu erda kombinatorik ko`pyoqlar bo`lsada, aksincha xol bo`la olmaydi) ni qarab o`tamiz. Ko`pyoqlardagi iB uchlar darajasi undan chiqadigan qirralar soni bo`lib (bu son 3 dan kam bo`la olmaydi), 5 4 3 , , B B B lar mos holda darajasi 3, 4, 5 ga tengdir.  i ko`pyoqdagi yoqlar qavariq bo`lib, undagi tomonlar sonini ifoda etadi; ular , , , 5 4 3    bo`ladi. ) ( yoqlar va  B uchlarni ifodalovchi 12 2 3 5 4 3      yoki 12 2 3 5 4 3    B B B ifodalarda 0 5 4    bo`lsa, 4 3  bo`lib, 0 5 4    , 4 3  da tetraedrni; agarda 0 5 3    bo`lsa, 6 4  bo`lib, bunda 6 4  da u kubni, agarda 0 4 3    bo`lsa, 12 5  bo`lib, 12 5  da u dodekaedrni ifoda etadi. Ko`pyoqlining nomi. m n B P  S  sirti  V hajmi

Tetraedr 3 3 4 6 4 a qirra 3 2a  a qirra 12 2 3a Kub (Geksaedr) 4 3 8 12 6 2 6a 3a Oktaedr 3 4 6 12 8 3 2 2a 3 2 3a Dodekaedr 5 3 20 30 12 5 10 25 3 2  a  5 7 15 4 3  a Ikosaedr 3 5 12 30 20 3 5 2a  5 3 12 5 3  a

Ta`rif. Agar qavariq ko`pyoqlida har bir yoq bir xil sondagi tomonlarga ega bo`lsa (m ) va uning barcha uchlari bir xil darajaga ( n ) ega bo`lsa, bunday ko`pyoqlini muntazam kombinatorik ko`pyoq deyiladi. Bunday ko`pyoqli ta`rifga ko`ra yoqlar teng muntazam ko`pburchak yoki ko`pyoqli burchaklarning teng bo`liшi talab etilmaydi. Shu sifati bilan muntazam kombinatorik ko`pyoqli muntazam metrik ko`pyoqlidan farqlidir. Har qanday metrik ko`pyoqli o`z vaqtida muntazam kombinatorik ko`pyoqli bo`ladi. Demak, muntazam kombinatorik ko`pyoqlida har bir yoq m burchakli, har bir uchning darajasi n ga teng. 6 chizmadan ko`ramizki, m va n lardan har biri 3, 4 yoki 5 ga teng bo`liшi mumkin. 7.2. Muntazam ko`pyoqlar va Eyler teoremasi. Muntazam ko`pyoqlardagi  (yoqlar), P (qirralar) va B (uchlar) soni orasidagi munosabatni o`rganiшga harakat qilaylik. n burchakli prizmada B (uchlar) n2 ga (ustki va ostki asoslarning har birida n tadan uch), P qirralar soni n3 (ustki, ostki asoslarda n tadan va n ta yon qirralar).  yoqlar soni 2n ta ( n ta yon yoq va 2 ta asos). n burchakli piramidada B (uchlar) soni 1n ta (asosda n ta va 1 ta piramida uchi), P (qirralar) soni n2 ta ( n tadan asosda va yon sirtda),  (yoqlar) soni 1n ta ( n ta yon yoqlar va asos). Ikkita bir xil n yoqli piramidani asoslari bo`yicha birla ш tirsak, bipiramida hosil bo`ladi. Unda B (uchlar) soni 2n ta, P (qirralar) soni n3 ta,  (yoqlar) soni n2 ta. Agar n burchakli prizma asoslariga n yoqli piramidalar birla ш tirilsa, prizmali piramidalar kombinasiyasi hosil bo`ladi. Unda B (uchlar) soni 2 2 n ta, P (qirralar) soni n5 ta,  (yoqlar) soni n3 ta. Agar kubning barcha yoqlariga bir xil muntazam piramidalar birla ш tirilsa, piramidal kub hosil bo`ladi. Unda B (uchlar) soni 14 ta, P (qirralar) soni 36 ta,  (yoqlar) soni 24 ta.

N A C BL 112 3 4 567 8 9 101112 13 14 7-чизмаBu aytilganlarni u ш bu jadvalda qayd etamiz: Ko`pyoqliB P  Prizma n2 n3 2n Piramida 1n n2 1n Bipiramida 2n n3 n2 Prizmali piramidalar 2 2 n n5 n3 Piramidal kub 14 36 24 Bu ko`pyoqlarning har biri uchun 2  P B Eyler teoremasi o`rinli. Agar kubning barcha uchlaridan bir xil uch yoqli burchaklarni qirqib olsak, qirqiшdan 14 yoqli, 24 uchli va 36 qirrali figura hosil bo`ladi ki, bunda ham 24+14-36=2 o`rinlidir. Eyler teoremasi. Agar ko`pyoqli bir bog`lamli sirt bilan chegaralangan bo`lsa, uning uchlari va yoqlarining soni qirralari sonidan 2 taga ortiq. Isbotni eng sodda usulda, geometrik isbotla ш bilan ko`rsatamiz. B ta uch,  ta yoq va P ta qirrali bir bog`lamli sirt bilan chegaralangan biror ko`pyoq (prizma) ni qaraymiz. Qaysidir yoqda uning konturi bo`ylab berk kesim o`tkazamiz (7 chizma). Ko`pyoqning sirti bir bog`lamli bo`lgani uchun qirqilgan yoqni olib qo`yamiz. Sirtning qolgan qismini endi elastik materialdan, masalan, rezina deb tasavvur etamiz (cho`zi ш ga munosib deb). Qolgan sirtni B (uchlari), P (qirralari),  (yoqlari) ni saqlagani holda cho`zib, tekislikka yoyamiz (qo`yamiz). U holda tekislikda to`g`ri chiziqli to`r hosil bo`ladi (7 - chizma). To`rdagi uchlar ( B ) sonini p , alohida sohalar sonini f , uchlar orasidagi kesmalar sonini a deymiz. Bunda P a f B p    ,1 ; . To`rda ba`zi bir alma ш tiri ш larni qilib, a f p   sonning o`zgarmasligini isbotlaymiz. Dastlab, agar to`rdagi ixtiyoriy ko`pburchaklardan diagonal o`tkazilsa, a f p   soni o`zgarmaydi. f lar soni 1 taga ortadi va a lar soni ham 1 taga ortib, a f p   ifodaning qiymati o`zgarmay qoladi. Bundan foydalanib, chizmada ko`rsatilganidek, to`rdagi

ko`pburchaklarda diagonallar o`tkazib, uchburchakli to`r hosil qilamiz. Bundaa f p   ifoda o`zgarmas qiymatini saqlaydi. Bu son qiymati o`zgarmay qoli ш i uchun kesmalardan biriga, masalan, AB kesmaga qo` ш imcha ABC ni yasab qo`шamiz. Bunda p lar soni 1 taga ortadi, f ham 1 taga, a lar soni esa 2 taga ortib, a f p   ifoda o`zgarmay qoladi. Shuningdek, LMN yangi uchburchakni qo`шganda ham p o`zgarmaydi, f lar soni 1 taga va a lar soni ham 1 taga ortib, a f p   ifoda o`zgarmay qoladi. Endi teskari amalni bajarsak, ya`ni chegaradagi uchburchaklarni olib taшlaganimizda ham a f p   ifoda o`zgarmay qoladi. Masalan, chizmadagi №1 dan №13 gacha barcha uchburchaklarni ketma ket yo`qotsak, to`rda yagona 14 uchburchak qoladi, bunda 3 ,1 ;3    a f p bo`lib, 1   a f p ga ega bo`lamiz. To`rning dastlabki sirtiga (holatiga) qaytarsak va olib qo`yilgan yoqni qo`шsak, 2  P B tenglikni olamiz. Teorema isbot bo`ldi. Oxirgi formulani qo`llab, 6 chizmada keltirilgan jadvalni qayta iшlab chiqiш mumkinligini eslatamiz.

Koshi teoremasi Koshi masalasi va uning qo`yilishida xarakteristikalarning roli. (1) tenglama uchun Koshi masalasi bunday qo`yiladi: Koshi masalasi: )0 ( )0 (2    tc t c sinfga tegishli, 0t yarim fazoda (1) tenglamani va 0t da ) ( , ) ( 1 0 0 0 x u t u x u u t t       (4) boshlang`ich shartlarni qanoatlantiruvchi ), ( t x u funksiya topilsin. (2) tenglama uchun Koshi masalasi quyidagicha qo`yiladi. Koshi masalasi: )0 ( )0 (2    tc t c sinfga tegishli, 0t yarim fazoda (2) tenglamani va ) (0 0 x u u t   (5) boshlang`ich shartlarni qanoatlantiruvchi funksiya topilsin. Keltirilgan Koshi masalasini umumlashtirish mumkin. Shu maqsadda nx x x , , , 2 1  o`zgaruvchili ikkinchi tartibli ushbu kvazichiziqli differensial tenglamani tekshiramiz: 0 ,..., , , ) ( 1 2 1 , ,                n j i n ji ji x u x u u x Ô x x u x A (6)

Etarli siliq S : ) , , , ( 2 1 nx x x   sirt va bu sirtga urunma bo`lmagan, uning har bir nuqtasida biror  yo`nalish berilgan bo`lsin. Koshi masalasi: S sirtning biror atrofida (6) tenglamani va ) ( , ) ( 1 0 x u e u x u u s s     (7) Koshi shartlarini qanoatlantiruvchi ) (x u funksiya topilsin. Bu umumlashtirilgan Koshi masalasidir. Koshi masalasi qo`yilishida S sirtni xarakteristik sirt bo`lmasligi muhimdir. Agar S sirt xarakteristik sirt bo`lsa, boshlang`ich shartlarda verilgan ) (0 x  va ) (1 x  funksiyalar o`zaro bog`langan bo`lib qoladi. Demak xarakteristik sirtda boshlang`ich shartlarni ixtiyoriy berilishi mumkin emas. Bu holda Koshi masalasi umuman echimga ega bo`lsa ham u yagona bo`lmaydi. Misol: Ushbu 0 2     y x u (8) tenglamaning ) ( , ) ( ) ( 1 0 0 0 x y u x x u y y         (9) boshlang`ich shrtlarni qanoatlantruvchi echimi topilsin. Ravshanki, const y const x   , to`g`ri chiziqlar oilasi, jumladan 0 y ham berilgan tenglamaning xarakteristikalardan iborat. Demak boshlang`ich shartlar xarakteristikada berilyapti tekshirilayotgan tenglamaning umumiy echimi ) ( ) ( ) , ( 2 1 x f x f y x u   (10) dan iborat. Umumiylikka ziton etkazmay 0 )0(2  f deb hisoblashimiz mumkin. Boshlang`ich shartlarga asosan ) ( ) ( ;) ( ) ( ) ( 1 0 2 0 0 1 0 x y f y u x x f x u y y y             Agar const x ) (1 bo`lsa oxirgi tenglikning bajarilishi mumkin amas, bu holda Koshi masalasi echimga ega bo`lmaydi. Shunday qilib, a const x  ) (1 bo`l gandagina Koshi masalasi echimga ega bo`ladi. Bu holda ) ( ) (2 y c ay y f  

bu erda )0 ( ) ( 2   y c y c sinifga tegishli va 0 )0( )0( 2  c c shartlarni qanoat- lantiruvchi funksiya. Agar 2 0 ) ( c x   bo`lsa, Koshi masalasining echimi mavjud bo`lib, u echim ) ( ) ( ) , ( 0 y c ay y y x u    (11) formula bilan aniqlanadi lekin echim yagona emas. 3. Koshi Kovalevskaya teoremasi. N ta noma`lumli Nu u u , , , 2 1  funksiyasi ) , , , , ,, ( 0 2 1   i x t N i k i k u D D u u utx Ô t u i i      (12) differensial tenglamalar sistemasini qaraymiz 1 , ,1 0    ik N i  i n k          2 1 . Bu holad (12) tenglamalar sistemasi t o`zgaruvchiga nisbatan normal sistema deyiladi. Agar ) , , , ( ), ( 2 1 nx x x x x f   funksiya, 0  nuqtaning biror atrofida tekis yaqinlashuvchi        ) ( ! ) ( ) ( ) ( 0 0 0 0 0 x x x f D x x c x f         n n n n x x x x x x c c       ) ( ) ( ) (, 0 01 1 0 ,,, 1 21        darajali qator bilan ifodalansa 0x y nuqtada analitik funksiya deyiladi. Agar ) (x f funksiya G sohaning har bir nuqtasida analitik bo`lsa G sohada analitik deyiladi. t ga nisbatan normal sistema uchun Koshi masalasi bunday qo`yiladi: (12) sistemaning 0t t da ushbu. N i k k x t u ki ki k ,....,1 ,1 ,..1,0 ), (        (13) boshlang`ich shartlarni qanoatlantiruvchi Nu u u , , , 2 1  echim topilsin. Bu erda ) (x ik -biror nR G  sohada berilgan funksiyalar.

Berilgan (13) boshlang`ich shartlarga asosan j  funksiyalarida ishtirok etayotgan barcha hosilalarni hisoblash mumkin. ) ( ) , ( ), ( ) , ( 0 0 0 0 00 0 00 x D t x u D D x D t x u D j x xtt j x t j x xtt j x             Koshi-Kovalevskaya teoremasi: Agar barcha ) (x ki funksiyalan 0x nuqtaning biror atrofida analitik, ) ,...,, ( ,..., ,1 0 j i u t x Ô funksiya esa )...) ( ,... , ( 0 0 0 0 x D t x i  nuqtaning biror atrofida analitik bo`lsa, u holda (12), (13) Koshi masalasi ) , ( 0 0 t x nuqtaning biror atrofida analitik achimga ega bo`ladi, shu bilan bu echim analitik funksiyalar sinifida yagona bo`ladi. Bu teorema analitik funksiyalar sinfida Koshi masalasining echimi etarli kichik sohada mavjud va yagona ekanligini tasdiqlaydi.

Muntazam qavariq ko’pyoqlar Tetraedr Geksaedr DotekaedrIkosaedr

Yarim muntazam ko’pyoqlar

KEPLER - PUANSO KO’PYOQLARI KO’PYOQLARNING AYIRIM TURLARI Didekagrammatik antiprizma Katta ikosododekaedr

Muntazam ko’pyoqlar Geksaedr ( KUB ) Kub oltita kvadratdan tashkil topgan. Har bir uchida uchta qirra birlashgan. Uchidagi burchaklar yigindisi 270 gradus. Kubning 6 tomoni, 8 uchi va 12 qirrasi bor.

DODEKAEDR Dodekaedr 12 ta muntazam beshburchakdan tashkil topgan.Har bir uchida uchta qirra birlashadi. Har bir uchidagi burchaklar yig’indisi 324 gradus. Dodekaedrning 12 ta tomoni, 20 ta uchi va 30 ta qirrasi bor. TETRAEDR Tetraedr to’rtta muntazam uchburchakdan tashkil topgan. Har bir uchida uchta qirra birlashgan.Har bir uchidagi burchaklar yig’indisi 180 gradusga teng. Tetraedrning 4 ta tomoni, 4 ta uchi va 6 ta qirrasi bor .

ОКТА EDR Окта edr sakkizta muntazam uchburchakdan tashkil topgan. Har bir uchida to’rtta qirra birlashgan. Har bir uchidagi burchaklar yig’indisi 240 gradus. O кта edrning 8 ta tomoni, 6 ta uchi va 12 ta qirrasi bor.

IKOSAEDR Ikosaedr o’n ikkita muntazam uchburchakdan tashkil topgan. Har bir uchida beshta qirra birlashgan. Har bir uchidagi burchaklar yig’indisi 300 gradus. Ikosaedrning 20 ta tomoni, 12 ta uchi va 30 ta qirrasi bor. PIRAMIDA Piramida – asosi ko’pburchak bo’lib, yon tomonlari uchburchaklardan iborat bo’lgan ko’pyoq. n- burchakli piramida n+1 tomonga ega . Agar piramidaning asosi muntazam ko ’ pburchakdan iborat bo ’ lsa muntazam piramida deyiladi , uning balandligi asos markaziga proeksiyalanadi . PIRAMIDA

Prizma – Asoslari parallel ko`chish natijasida hosil bo`lgan ikkita ko`pburchak, yon tomonlari parallelogrammlardan iborat ko`pyoq. Asosi uchburchak bolgan prizma uchburchakli prizma deyiladi. Uani asosidagi ko`pburchak nomi bilan nomlanadi. PRIZMA

Prizma – Asoslari parallel ko`chish natijasida hosil bo`lgan ikkita ko`pburchak, yon tomonlari parallelogrammlardan iborat ko`pyoq. Asosi uchburchak bolgan prizma uchburchakli prizma deyiladi. Uani asosidagi ko`pburchak nomi bilan nomlanadi. KO`PYOQLAR YOILMASI

O'xshashlar

Ko`phadlar

Ko`phadlar halqasida ko`paytuvchilarga ajratish

Ko`rsatkichli funksiya va ko`rsatkichli tenglama

Ko`phadlar halqasi

Simmetrik ko`phadlar