Ikki noma`lumli tenglamalar - Algebra - Referatlar

Ikki noma`lumli tenglamalar

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

482.5 KB

Ko'chirib olish

Ikki noma`lumli tenglamalar Reja: 1. Ikki noma`lumli tenglamaning geometrik ma`nosi 2. Tenglamalar sistemasining geometrik ma`nosi 3. Tenglamalar sistemasini yechishning turli usullari 4. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar 5. Chiziqli tenglamalar sistemasini Kramer usulida yechish 6. Tengsizliklar sistemasini yechish 7. Modul qatnashgan tenglama va tengsizliklar 8. Matnli masalalarni yechish

Ikki noma`lumli tenglamaning geometrik ma`nosi Umumiy qilib aytganda, har qanday ikki x va y noma`lum ga bog`- liq bo`lgan tenglama tekislikda shunday nuqtalarning geometrik o`rnini bildiradiki, bu nuqtalarning koordinatalari shu tenglamani qanoatlantiradi. x va y ga bog`liq bo`lgan tenglamani F(x,y)=0 (1) ko`rinishida yozish mumkin. Bu tenglama qanday bo`lganda, qanday chiziq aniqlanishini misollarda ko`rib chiqamiz. 1. (1) tenglama Ax+By+C=0 ko`rinishidagi chiziqli tenglama bo`l - sin. Bu holda o`zgaruvchi x ning har bir qiymatiga y ning bitta qiymati mos keladi. Bunday (x,y) juftlardan bir nechtasini topib tekislikda belgi- laymiz va ularni tutashtirib, to`g`ri chiziqni hosil qilamiz. Misol. 1) y=x tenglama birinchi va uchinchi koordinatalar burcha- gining bissektrisasini bildiradi (AB to`g`ri chiziq). 2. y=-x tenglama esa ikkinchi va to`rtinchi koordinatalar burchagi- ning bissektrisasini aniqlaydi (CD to`g`ri chiziq) (6-rasm). -2 6-rasm. 7-rasm. Tenglamada o`zgaruvchilardan faqat bittasi qatnashishi mumkin. Bu holda ham tenglama biror chiziqni bildiradi. Misol. x+2=0 tenglama berilgan bo`lsin. Bundan x=-2 ni topamiz. Bu tenglama shunday nuqtalarning geometrik o`rnini aniqlaydiki, ularning har birining abssissasi x=-2 bo`lib, ordinatasi ixtiyoriy bo`ladi, bunday nuqtalar abssissa o`qidan – 2 ga teng nuqtadan o`tadi va 0y o`qiga parallel bo`lgan to`g`ri chiziq bo`ladi (7-rasm). 0D A B C xy 0 y x

Shunga o`xshash, y – 3=0 tenglama ordinata o`qidan 3 ga teng kes- mani ajratuvchi va 0x o`qiga parallel bo`lgan to`g`ri chiziqni bildiradi (8-rasm). y 4 8-rasm. 9-rasm. 2. Ikkinchi darajali noma`lum qatnashgan tenglamani ko`rib chiqamiz. Misol. 1) x 2 -y=0 tenglama uchi koordinatalar boshida va tarmoqlari yuqoriga qaragan parabolani bildiradi (9-rasm). 2) x 2 +y 2 =4 tenglama markazi koordinatalar boshida, radiusi R=2 bo`lgan aylanani bildiradi (10-rasm). 10-rasm. 3. Agar (1) tenglamaning chap tomoni ko`paytuvchilarga ajralsa, har bir ko`paytuvchini alohida-alohida nolga tenglashtirib, bir nechta chiziqlarni hosil qilamiz. Misol. x 2 -y 2 =0 yoki (x+y) (x-y)=0 tenglama x+y=0 va x-y=0 to`g`ri chiziqlar juftini aniqlaydi. 1. Xususiy holda F(x,y)=0 tenglama bitta yoki bir nechta nuqtalar- dan iborat bo`lgan to`plamni aniqlashi mumkin. Misol. x 2 +y 2 =0 tenglama faqat O(0,0) nuqtani ifodalaydi (x 2 -4) 2 + (y 2 -1) 2 =0 tenglama to`rtta nuqta (-2;-1), (-2;1), (2;-1), (2;1) ni aniq-laydi. y 3 0 x 0 y x 2 -2 -1 1 2 1 x

5. F(x,y)=0 tenglama bironta ham nuqtani aniqlamasligi mumkin. Misol, x 2 +y 2 +1=0 tenglamani haqiqiy sonlar juftining birontasi ham qanoat- lantirmaydi, demak bu tenglamaga hech qanday nuqta mos kelmaydi. Mashqlar Quyidagi tenglamalarga mos keluvchi chiziqlarni yasang: 139. 1) y+3x-6=0 2) 2y-x+4=0 140. 1) x-3=0 2) y+2=0 141. 1) x=0 2) y=0 142. 1) y 2 -x=0 2) y+2x 2 =0 143. 1) y+x 2 -3=0 2) y-2x 2 +4=0 144. 1) x 2 +y 2 -2x=0 2) x 2 +y 2 +2x=0 145. 1) x 2 +y 2 +4x-6y-3=0 2) x 2 +y 2 -6y-4x-3=0 146. 1) 2x 2 +4y 2 =0 2) 2x 2 +3y 2 =0 147. 1) (x 2 -9) 2 +y 2 =0 2) x 2 +(y 2 -4) 2 =0 7.2. Tenglamalar sistemasining geometrik ma`nosi Chiziqli        00 2 2 2 1 1 1 c y b x a c y b x a tenglamalar sistemasi berilgan bo`lsin. Ma`lumki, sistemadagi har bir tenglama to`g`ri chiziqni bildiradi. Sistemaning yechimi ikkala to`g`ri chiziqqa umumiy bo`lgan nuqtasi- ning koordinatalaridan iborat bo`ladi. Bu nuqta to`g`ri chiziqlarning ke- sishish nuqtasidir. Isbotsiz quyidagini keltiramiz. 1. Agar 2 1 2 1 b b a a  bo`lsa, sistema yagona yechimga ega bo`ladi (to`g`ri chiziqlar kesishadi). 2. Agar 2 1 2 1 2 1 c c b b a a   bo`lsa, sistema yechimga ega emas (to`g`ri chi- ziqlar parallel) 3. Agar 2 1 2 1 2 1 c c b b a a   bo`lsa, sistema cheksiz ko`p yechimga ega bo`- ladi (to`g`ri chiziqlar ustma-ust tushadi). Misol. 1)        0 7 3 0 5 2 y x y x sistema yagona yechimga ega, chunki 3 1 1 2  

2)        0 5 2 2 0 3y x y x sistema yechimga ega emas, chunki 5 3 2 1 2 1      3)         0 1 3 2 0 1 3 2 y x y x sistema cheksiz ko`p yechimga ega, chunki 1 1 3 3 2 2      Agar   0 ) , ( 0 ) , (21 y x F y x F sistemada tenglamalar har xil darajali bo`lsa, har bir tenglama biror chiziqni anglatadi. Sistemaning yechimi esa bu chi-ziqlarning kesishish nuqtalarining koordinatalaridan iborat bo`ladi. Misol.      4 12 2 y x y x sistema nechta yechimga ega? Yechish: x+y=1 to`g`ri chiziq va x 2 +y 2 =4 aylanani bitta chizmada tasvirlaymiz. Ularning kesishish nuqtalari A va B ning koordinatalari sistemaning yechimi bo`ladi. Demak, sistema 2 ta yechimga ega ekan (11-rasm). 11-rasm. Mashqlar Quyidagi chiziqli sistemalar yechimga ega yoki ega emasligini aniqlang: 148. 1)      3 5 2 7 4 3 y x y x 2)      3 5 6 5 4 y x y x 3)        2 3 4 1 2 3 y x y x 4)        3 5 2 4 2 y x y x 149. 1)       7 3 2 8 2 3 y x y x 2)       9 10 2 6 5 x yx y 150. 1)       6 2 2 3y xy x 2)      21 23 1 3 2 y x y x Quyidagi sistemalar nechtadan yechimga ega? 151. 1)      02 2 2 y x y x 2)      02 2 2x y y x 152. 1)      4 52 2 y x y x 2)      5 52 2 y x y xy 2A B0 x21

Javoblar: 148. 2) ega; 4) ega. 149. 2) ega emas. 150. 2) ega emas. 151. 2) 2 ta yechimga ega. 152. 2) yechimga ega emas. 7.3. Tenglamalar sistemasini yechishning turli usullari Tenglamalar sistemasini yechishda turli usullar: noma`lumlarni ketma-ket yo`qotish, o`rniga qo`yish, o`zgaruvchilarni almashtirish va boshqalar qo`llanilishi mumkin. Bularni misolda ko`rib chiqamiz. 1-misol      1 3 8 3 2 y x y x . Sistemani o`zgaruvchini yo`qotish yo`li bilan yeching. Yechish. Birinchi tenglamani o`zgarishsiz qoldirib, ikkinchi teng- lamani 3 ga ko`paytiramiz va ularni qo`shsak, hosil bo`lgan tenglama fa- qat x ga nisbatan bo`ladi, ya`ni:      3 3 9 8 3 2 y x y x bo`lib, qo`shib 11x=11 va x=1 ni topamiz. Ikkinchi tenglamada x ning o`rniga x=1 ni qo`yib, y ning qiymatini topamiz: 3  1-y=1; y=3-1=2 Yechim; (1;2) 2-misol.     12 7 xy y x sistemani o`rniga qo`yish usuli bilan yeching. Yechish: Birinchi tenglamadan y=7-x ni topib, ikkinchi tenglamadagi y ning o`rniga qo`yib topamiz: x(7-x)=12; 7x-x 2 -12=0 x 2 -7x+12=0; 2 1 7 2 48 49 7 2,1      x ; x 1 =3; x 2 =4. y=7-x da x ning o`rniga topilgan qiymatlarni qo`yib, y 1 =4 va y 2 =3- ni topamiz. Yechim: (3,4); (4,3). 3-misol.      7 13 3 y x y x sistemani o`rniga qo`yish usuli bilan yeching. Yechish: Birinchi tenglamadan x=y+1ni topib, ikkinchi tenglamaga qo`yamiz:

; 2 31 02071337)1( 2,1232333   yyyyyyyyy y 1 =1; y 2 =-2. x 1 =2, x 2 =-1. Yechim: (2;1), (-1; -2). 4-misol.       3011 2 2 xy y x xy y x sistemani belgilab yeching. Yechish: Sistemani       30 ) ( 11 y x xy xy y x shaklda yozib, x+y=u, xy=v, deb belgilab,     30 11 uv v u sistemani hosil qilamiz. Viyet teoremasiga ko`ra u va v z 2 -11z+30=0 kvadrat tenglamaning ildizlari bo`ladi: 2 1 11 1 2 120 121 11 2,1       z ; z 1 =5, z 2 =6. Bundan u 1 =5, v 1 =6 va u 2 =6, v 2 =5 ni topamiz va ikkita sistema     6 5 xy y x va     5 6 xy y x ni hosil qilamiz. Bularni yechib, sistemaning yechimi (2;3), (3;2) (5; 1), (1; 5) ni hosil qilamiz. 5-misol.      4 22 2 y x y x sistemani grafik usulda yeching. Yechish: x+y=2 to`g`ri chiziqni va x 2 +y 2 =2 2 aylanani bitta chizma- da chizamiz va ularning kesishish nuqtalari A (2;0) va B (0; 2) ni topa- miz. Sistemaning yechimi (2; 0) va (0; 2) bo`ladi (12-rasm).

12-rasm. Mashqlar Quyidagi sistemalarni qulay usul bilan yeching: 153. 1)        0 10 3 2 0 5y x y x 2)        0 4 2 3 0 7 3 2 y x y x 154. 1)          0 213 4 0 1 3 2 y x y x 2)          0 31 3 2 0 2 5 23 y x y x 155. 1)      9 3 2 5 4 3 y x y x 2)      9 5 5 3 2 y x y x 156. 1)      5 12 3 2 y x y x 2)      13 3 2 3 2 y x y x 157. 1)        3 4 6 2 y x y x 2)      322 2 x y y x 158. 1)      41 2 2y x y x 2)      27 3 2 xy x x y 159. 1)      3 2 2 3 2 y x x y 2)     6 5 xy y x 160. 1)    17 42 2 y xxy 2)    10 32 2 y xxy 161. 1)        xy y x xy y x 45 41 2 2 2)       13 4 2 2 y xy x y x 162. 1)        11 180 ) ( 2 2 2 2 y xy x xy y x 2)       5 10 5 35 5 2 3 2 2 2 2 y x y xy x Javoblar: 153. 2)     13 29; 13 2 ; 154. 2) (6; 35); 155. 2) (4; 1); 156. 2) (5; 1); 157. 2) (7; -5); (-4; 6); 158. 2)     4 31;4 1 , (-2; 1); 159. 2) (2; 3), (3, 2); 60. 2) (1; 3), (3, 1); 161. 2) (1; 3), (3; 1); 162. 2) (3; 2), (-3; -2),       113 16 ; 113 25 ,        113 16 ; 113 25 . 7.4. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar y B 0 A x

1221 22 11 baba ba ba  son ikkinchi tartibli determinant deyiladi.231 312 123 213 132 321 333 222 111 cba cbacba cba cba cba cba cb a cba       son uchinchi tartibli deter- minant deyiladi (hisoblash qoidasi o`ng tomonida tuzilgan hadlar tuzilishi qoidasidan iborat). Misol. 172151)2(535 1 2 3  . 97407215106)3(0345)2()2(00463)3(51304 650 231   7.5. Chiziqli tenglamalar sistemasini Kramer usulida yechish      2 2 2 1 1 1 c y b x a c y b x a sistema berilgan bo`lsa, uning yechimi     y x y x , bo`ladi, bu yerda 22 11 22 11 22 21 , , ca ca bc bc ba ba y x    Misol .      5 2 6 3 2 y x y x sistemani yeching. ;461051 62;27151225 36;731)2(221 32  y x 7 4 ;7 63 7 27      y x Javob.      7 4 ;7 63 .           3 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1 d z c y b x a d z c y b x a d z c y b x a sistemaning yechimi       zy x zyx ,, bo`lib, 333 222 111 333 222 111 333 222 111 333 222 111 , , , dba dba dbaz cda cda cda y cbd cbd cbdx cba cba cba     Keltirilgan usul chiziqli tenglamalar sistemasini Kramer usulida yechish deyiladi. Misol.           4 2 4 2 11 5 3 2 14 3 2 z y x z y x z y x Yechish: 56 20 8 18 20 24 6 2 4 2 5 3 2 3 2 1           56 280 44 36 40 132 84 2 4 4 5 3 11 3 2 14           x 112 56 20 66 140 24 22 2 42 5 112 3 141          y 168 44 16 84 112 44 12 4 4 2 113 2 142 1          z 3 56 168 ,2 56 112 ,1 56 56       z y x

Javob: (1; 2; 3) Mashqlar Quyidagi sistemalarni Kramer usulida yeching: 163. 1)      7 1 3 2 y x y x 2)      2 3 4 2 5 3 y x y x 3)       2 2 18 5 4 y x y x 4)      7 4 7 2 3 y x y x 5)      2 3 0 5y x y x 6)       6 5 1 3 2 y x y x                                       1 3 2 2 2 3 5 )4 1 4 3 2 11 3 2 1 2 3)3 9 4 1 3 5 6 2 )2 8 5 2 4 2 3 2 2 )1. 164 z y z y x z y x z y x z y x z y x z x y x z y x z y x z y x z y x Javoblar: 163. 2)     29 7; 29 31 , 4) (3; -1), 6) (1; -1) 164. 2) (1; -2; 2), 4) (2; 2; -1) 7.6. Tengsizliklar sistemasini yechish Tengsizliklar sistemasida qatnashgan bir noma`lumli har bir teng- sizlik alohida-alohida yechilib, ularning yechimlarini umumiy qismi sis- temaning yechimi bo`ladi. Buni misollarda ko`ramiz. 1)       0 2 3 4 1 22 x xx tengsizliklar sistemasini yeching. Yechish: )2;5,1[ 2 15,1 0)2)(1(32     x xx xxx . Yechim: )2;5,1[ x . 2) 5 1 5 3 1     x x y funksiyaning aniqlanish sohasi topilsin. Yechish: Birinchi kasr mavjud bo`lishi uchun 3x-5>0 bo`lishi, ikkinchi kasr mavjud bo`lishi uchun 0 5 x bo`lishi zarur. Bularni birlashtirib      0 5 0 5 3xx sistemaga ega bo`lamiz. Bu sistemani yechib, ),5()5,35( 535         x x x yechimni topamiz. 3) 6 5 4 2 2     x x x x y funksiyaning aniqlanish sohasini toping. Yechish: Ildiz mavjud bo`lishi uchun, 0 6 5 4 2 2     x x x x bo`lishi zarur. Kasr mavjud bo`lishi uchun, maxraj noldan farqli bo`lishi zarur, demak:       0 4 0 6 5 22 x x x x sistemani hosil qilamiz.

Har bir tengsizlikni alohida-alohida yechib, topamiz:         42 0 )4 ( 0 )3 )(2 ( xx xx x x 0 3   x x Bu yechimlarni umumiy qismi ) ;3( )2;0[ ]4 ; (      x ni topamiz. Bu sistemaning yechimi funksiyaning aniqlanish sohasini beradi. Mashqlar Sistemalarni yeching:           025 2 2 21213)4 02303 )3 3 215413 631 21 )2 63152)1 .165 2 22 x x x x x x x x x x x x xx Funksiyaning aniqlanish sohasini toring: 166. 1) )5 2(2 )2 ,)3 (1       x x y x x y 167. 3 2 ) 4( )2 , 2 )3 ( )1       x x y x x y 168. 2 2 4 )3 ( )2 , 1 )2 ( 1 )1 x x x x y x x y       169. 8 6 1 1 )2 ,2 3 1 5 1 )1 2 2          x x x y x x y Javoblar: 165. 2) (-6,5;-0,5) 166. 2) [2,5; ∞), 167. 2) [-1,5; 4 168. 2) (0; ∞). 169. 2) ) ,2( )2,1( )1,1 ( )1 , (        7.7. Modul qatnashgan tenglama va tengsizliklar Tenglamada modul qatnashgan bo`lsa, modul belgisidan qutulish lozim. Buning uchun umumiy qoida: 1) ) ( ) ( x F x f  bo`lsa       )( )( )( )( 0 )( x F xf x F xfx F dan 2) ) ( ) ( x F x f  bo`lsa,    ) ( ) ( ) ( ) ( x F x f x F x f dan foydalanish kerak. Misol: 1) 9 5 4  x tenglamani yeching. Yechish: Bu tenglama quyidagi ikki holga ajraladi: 1)     954 054)2 954 054 xx xx Bularni yechamiz: 1)           5,345 )2 145 x x x x

Ikkala yechim ham tenglamani qanoatlantiradi. Yechim: -3,5 va 1 2) 3 2 4 2     x x tenglamani yeching. Yechish: Modul ostidagi ifodalarni nolga tenglashtirib x 1 =-2, x 2 =2 qiymatlarni topamiz. Bu qiymatlar yordamida sonlar o`qini qismlarga ajratamiz (13-rasm). Har qismda tenglamani alohida-alohida yechamiz: I II III -2 2 13-rasm. I) 3 )2 ( )4 2( ;2       x x x 9 ,9 3 2 4 2 1         x x x x II) 3 2 4 2 ;2 2        x x x 3 1 ,1 3 2  x x III) 3 2 4 2 2      x x x 3 x Javob: 3 1 ;9 2 1   x x 3) 3 7 2 3 7 2 2 2      x x x x tenglamani yeching. Yechish: Ikkala tomonda bir xil ifoda turibdi. Bir tomonda modul ostida, boshqa tomonda modulsiz. Tenglik o`rinli bo`lishi uchun bu ifo- da manfiy bo`lmasligi yetarli, ya`ni: 3 ;2 1 0 )3 )(2 1 (2 0 3 7 2 2           x x x x x x Yechim: ) ,3[ ]2 1, (    x . 4) 6 2  x tengsizlikni yeching. Yechish: 8 4 6 2 6         x x Javob: ]8,4 [ x . 5) 1 3  x tengsizlikni yeching.

Yechish: Agar modul ostidagi ifoda manfiy bo`lsa, x+3<-1 , bun- dan x<-4 bo`lishi, agar modul ostidagi ifoda musbat bo`lsa, x+3>1 bo`- lishi, bundan x>-2 bo`lishi lozim. Yechim: ) ,2 ( )4 , (      x . 6) 0 4 5 2    x x tengsizlik 0 4 5 2    x x tenglamaning ildizlaridan tashqari x ning barcha qiymatlarida o`rinli bo`ladi, ya`ni 4 ,1   x x . Yechim: ) ,4( )4,1( )1, (     x 7) 5 1 3 2    x x tengsizlikni yeching. Yechish: Bu tengsizlik quyidagi ikkita tengsizlikka teng kuchli. a) 5 1 3 2    x x b) 5 1 3 2    x x Birinchisini yechamiz: 0 6 3 2    x x D=9-24<0 bo`lgani uchun 6 3 2   x x ifoda hamma vaqt musbat bo`ladi. Ikkinchi tengsizlikni yechamiz: 0 4 3 2    x x yoki 0 )1 )(4 (    x x Bundan ) ,1( )4 , (     x yechimni topamiz. Mashqlar Tenglamalarni yeching. 170. 9 4 5)4 ;7 3 2)3 ;6 5 3)2 ;4 2 )1         x x x x ; 171. ; 9 1 2)3 ;1 7 2 4)2 );1 (2 3 )1 x x x x x x          . 3 4 2 3)6 ;3 2 5)5 ; 2 10 1 4)4 x x x x x x          172. ;3 1 4 )2 ;4 2 2 )1         x x x x .4 2 6 2)4 ;2 1 3 )3         x x x x 173. ;6 )2 ;6 5 6 5 )1 2 2 2        x x x x x x =x 2 -x-6 .5 8 3 5 8 3 )4 ;5 2 7 5 7 2)3 2 2 2 2            x x x x x x x x . 3 3 )6 ;1 4 3 )5 2 2 x x x x x x        Tengsizliklarni yeching : 174. .7 2 3)4 ;6 4 5)3 ;6 4 )2 ;5 3 )1         x x x x 175. .9 7 3)4 ;5 3 2)3 ;6 5 )2 ;2 4 )1         x x x x 176. ; 3 2 )2 ;3 2 3 )1 2 2 2 x x x x x x        .6 3 6 4 )4 ;5 3 2 )3 2 2        x x x x x

177. ;5 1 3)2 ;1 2 )1       x x x x .4 2 1 )4 ;2 3 1 )3        x x x x Javoblar: 170. 2) .3 1 , 3 11  4) -1, 5 13 . 171. 2) ; 6 11;5,4 )4; 11 1  , 6) 1. 172. 2) 0, 4) 0;12; 173. 2) ) ,3[ ]2 , (     x ; 4) [1, 2, 5]; 6) 1, 3. 174. 2) ]3 5,3 [ )4 ); 10,2 (     x x . 175. 2) ) , 3 16[ ]3 2 , ( )4 ); , 11( )1 , (           x x . 176. 2) )4 );2 , (   x Ø 177. 2) ) ,5[ ]3 ,2 5 [ )4 ];3,1 [        x x

7. 8. Matnli masalalarni yechish 1-masala. Korxonadagi ayollar hamma ishchilarning 35% i ni tash - kil qiladi. Agar korxonada erkaklar ayollardan 252 kishiga ortiq bo`lsa, korxonada ayollar soni nechta? Yechish: Korxonada erkaklar umumiy ishchilarning 100-35=65% ni tashkil etadi. Erkaklar ayollardan 65-35=30% ga ortiq. 30% ishchilar 252 tani tashkil etsa, 35% i nechta b o` ladi ?294 30 252 35  x Javob: Korxonada ayollar soni 294 ta ekan. 2-m asala . Ikki sonning yi g` indisi 90 ga, nisbati esa 8 ga teng b o` lsa, bu sonlarni toping . Yechish: Masala shartiga k o` ra     8 90 yx y x sistemaga ega b o` lamiz. Bu sistemani yechib x=80, y=10 ni h osil q ilamiz. Javob : 80 va 10. 3-masala. Shaxsiy korxona chiqargan mahsulotni 3348 so`mga so - tib 4% zarar ko`rdi. Bu mahsulotning tannarxi qancha bo`lgan? Yechish : Mahsulotning tannarxi 100% deb qabul qilinadi, u holda ko`rilgan zarar tannarxiga nisbatan hisoblanadi. Demak, 3348 so`m tannarxining 100-4=96%ini tashkil qiladi. Tannarxni x bilan belgilasak, uni topish uchun 3348:96=x:100 proporsiyaga ega bo`lamiz, buni yechib 5, 3487 96 100 3348   x so`mni topamiz. Javob: 3487 so`m 50 tiyin. 4-masala. Mahsulotning 1 kilogrammi 640 so`m turar edi. Narxi tushirilganidan keyin u 570 so`m bo`ldi. Mahsulotning narxi necha foiz tushirilgan? Yechish: Mahsulot narxi 640-570=70 so`mga kamaytirildi. Bu 640- ning necha foizini (x%) tashkil qilishini topish uchun 640:100=70:x proporsiyaga ega bo`lamiz. Buni yechib 94, 10 640 70 100   x x ni topamiz. Javob 10,94 %.

5-masala. Mayiz quritiladigan uzum og`irligining 32%ini tashkil qiladi. Necha kg uzum quritilganda 2 kg mayiz chiqadi? Yechish: Masala shartiga ko`ra 2 kg mayiz quritiladigan uzumning 32%ini tashkil qiladi. Shuning uchun 2:32=x:100 bo`lib, bundan25,6 32 100 2   x Javob: 6,25 kg. 6-masala. Mahsulot 30% ga arzonlashtirildi. Yangi narx yana 15% ga kamaytirildi. Mahsulotning dastlabki narxi necha foizga arzonlashtirildi? Yechish : Mahsulotning dastlabki narxini x deb belgilaymiz. Uning narxi 30% kamaygan bo`lsa, endi x-0,3x=0,7x bo`ladi. Bu narx yana 15%ga kamaytirilgan bo`lsa, uning narxi 0,7x-0,15  0,7x=0,595x ni tash-kil etadi. Avvalgi narx x , oxirgi narx 0,595x bo`lsa, mahsulot narxi x-0,595x =0,405x ga arzonlashtirildi. Bulardan foydalanib, 0,405x ni necha foiz (P) ekanligini topamiz. %5, 40 405,0 100    x x P Javob: 40,5%. 7-masala. Guruhdagi talabalarning 12%i matematikadan yozma ishni umuman bajarmagan, 32%i xatolar bilan bajargan, qolgan 14 tala- ba hammasini ishlagan. Guruhda nechta talaba bo`lgan? Yechish: 14 ta to`g`ri ishlagan talabalar, talabalar umumiy soni- ning 100-12-32=56%ni tashkil qiladi. Agar talabalarning umumiy soni x bo`lsa, 56: 14 100:  x bo`ladi. Bundan 25 56 14 100   x ni topamiz. Javob: 25 tа tаlаbа. 8-masala. Kemа oqim bo`ylаb А portdаn B portgаchа 2 sutkа, B dаn А gаchа 3 sutkаdа yetаdi. Sol А dаn B gаchа nechа sutkаdа yetаdi? Yechish: А dаn B gаchа mаsofа a gа teng bo`lsin. Bu mаsofаni sol x sutkаdа bosib o`tsin, demаk uning tezligi x a km/sutkа bo`lаdi. Shаrtgа ko`rа, oqim bo`ylаb hаrаkаt qilаyotgаn kemаning tezligi 2 a km/sutkа, turg`un suvdаgi tezligi esа ) 2( x a a  km/sutkа bo`lаdi. Shungа o`xshаsh, oqimgа qаrshi hаrаkаtdаgi kemаning tezligi 3 a km/sutkа bo`lib, turg`un suvdagi tezligi 3(a + )x a km/sutka bo`ladi. Bularni

tenglashtirib x a a x a a    3 2 tenglаmаni hosil qilаmiz. Uni yechib x =12 ni topаmiz. Jаvob: 12 sutkа. Mаshqlаr 178. Mаhsulotni 138600 so`mgа sotib, 10% foydа olindi. Mаhsu- lotning tаnnаrxi qаnchа? 179. Bir quti sigаret 800 so`m turаr edi. Nаrxi tushirilgаndаn keyin u 704 so`m bo`ldi. Nаrxi nechа foizgа аrzonlаshdi? 180. Ekskursiya uyushtirish uchun hаr bir qаtnаshchidаn 225 so`mdаn yig`ilsа, hаmmа xаrаjаtlаr uchun 1320 so`m yetmаydi. Аgаr hаr bir qаtnаshchidаn 240 so`mdаn yig`ilsа, 1320 so`m ortib qolаdi. Ekskursiya qаtnаshchilаri nechtа bo`lgаn? 181. Kollej tаlаbаlаrining 55% i qizlаr. Qizlаr o`g`il bolаlаrdаn 120 tаgа ortiq. Bаrchа tаlаbаlаrning soni nechtа? 182. Bir nechа kishi 8100 so`m yig`ishi lozim edi. Аgаr ulаr 3 kishiga kаm bo`lgаndа, hаr bir kishi 450 so`mdаn ortiq to`lаshi lozim bo`lаr edi. Ulаr nechа kishi bo`lgаn? 183. А vа B shаhаrlаr orаsidаgi mаsofа suv bo`ylаb 20 km. Qаyiq А dаn B gа vа B dаn А gа borib kelishi uchun 10 soаt vаqt sаrf qildi. Аgаr qаyiqni oqim bo`ylаb 3 km gа sаrf qilgаn vаqti, oqimgа qаrshi 2 km gа sаrf qilgаn vаqtigа teng bo`lsа, kemаning turg`un suvdаgi tezligi- ni toping. 184. Kemа oqim bo`ylаb 36 km vа oqimgа qаrshi shunchа yo`l bo- sib, hаmmаsi bo`lib 5 soаt vаqt sаrf qildi. Аgаr oqim tezligi 3 km/soаt bo`lsа, kemаning turg`un suvdаgi tezligini toping. 185. Yo`lovchi poyezd stаnsiyasigа ketа turib, аvvаlgi 1 soаtdа 3,5 km mаsofаni o`tdi. Shu tezlikdа hаrаkаtlаnаyotgаn yo`lovchi 1 soаt kechikishini sezib, tezligini 5 km/soаtgаchа oshirdi vа stаnsiyagа 30 mi- nut oldin yetib keldi. Yo`lovchi qаnchа mаsofаni o`tishi kerаk edi? Jаvoblаr: 178. 126 000; 180. 176; 182. 9; 184. 15

ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o`rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

Teskari matritsa va uni qurish

Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Qadimgi va O`rta asr Xitoyi va Hindistonida matematika Sharq matematikasi

Tenglamalar referat