Halqa va algеbralar, yarim halqa,

Halqa va algеbralar, yarim halqa, - algеbra

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167 KB

Ko'chirib olish

Halqa va alg е bralar, yarim halqa,  - alg е bra Reja: 1. To`plamlar halqasi 2. To`plamlar yarim halqasi

$Tayanch tushunchalar: To`plam halqa, to`plamlar algebrasi, to`plamlar yarim halqasi 1-Ta`rif . Agar H sistemaning istalgan ikkita A va B elementi uchunH B A   va H B A   munosabatlar o`rinli bo`lsa, u holda H sistema to`plamlar halqasi (qisqacha halqa ) deyiladi. Izoh . Ushbu ) ( ) ( B A B A B A      va va ) ( \ B A A B A    ayniyatlardan halqaning istalgan ikkita A va B elementi uchun H B A   va H B A  \ munosabatlar kelib chiqadi. Demak, halqaning istalgan ikkita H B A H B A H B A      , \ , va H B A   munosabatlar doimo o`rinli. Bundan, hususan, halqaning elementlari ustida qo`shish (ya`ni B A ) va ko`paytirish (ya`ni B A ) amallarini chekli sonda bajarish natijasida halqaning elementi olinishi kelib chiqadi. 2-Ta`rif. Agar H to`plamlar sistemasining biro E elementi va shu sistemaning istalgan A elementi uchun A A E   tenglik o`rinli bo`lsa, u holda E element H sistemaning birlik elementi deyiladi. Izoh. Halqada birlik element yagonadir. 3-Ta`rif . Birlik elementga ega bo`lgan H halqa to`plamlar algebrasi (qisqacha algebra) deyiladi. Misollar. 1. H sistema  n N n ,...,2,1  to`plamning barcha qism to`plamlaridan tuzilgan sistema bo`lsin. Istalgan ikkita H A va H B uchun H B A   va H B A   munosabatlarning o`rinli ekanligi H sistemaning ta`rifidan ko`rinib turibdi. Demak, sistema halqa tashkil etadi. nN toplam ham H sistemaning elementi bo`lganligidan u H sistema uchun birlik element bo`ladi. Demak, H sistema ayni vaqtda algebra ham ekan.$

2. H sistema  ... ,...,3,2,1 n N  to`plamning chekli qism to`plamlaridan tuzilgan sistema bo`lsin. Bu sistema ham halqa, ammo bu sistemada birlik element yo`q. Demak, H sistema halqa bo`lib, algebra emas. Quyidagi teorema halqa ta`rifidan kelib chiqadi. 1-Teorema . Istalgan sondagi  I H   , halqalar sistemaning ko`paytmasi   H H I  ham halqadir. Faraz qilaylik,   IF   , sistema H to`plamlar sistemasini o`z iciga olgan barcha halqalar sistemasi bo`lsin. Agar  F sistemaning biror sistemaning biror 0 F elementi uchun   F F 0 munosabat har qanday I   uchun bajarilsa u holda oF  halqa H sistemani o`z ichiga olgan minimal halqa deyiladi. 2-Teorema . Har qanday H to`plamlar sistemasi uchun shu sistemani o`z iciga olgan yagona minimal halqa mavjud. Isbot . Avvalo H sistema o`z ichiga olgan halqaning mavjudligini ko`rsatamiz. Buning uchun H sistemaga kiruvchi barcha to`plamlarning yig`indisining X orqali belgilaymiz: A X HA  Agar X to`plamning barcha to`plamlaridan tuzilgan sistemaning M orqali belgilasak, bu sistemani tuzilishiga asosan halqa tashkil etadi. Hamda H sistemani o`z ichiga oladi. Endi H sistemani o`z ichiga olgan har bir M halqada joylashgan barcha halqalardan iborat sistemani T orqali belgilaymiz. U halqa 1- teoremaga asosan GF TG  sistema halqa bo`lib, u teorema shartini qanoatlantiradi. Haqiqatdan, 0 M halqa H sistemani o`z ichiga olgan ixtiyoriy halqa bo`lsin. U holda 1-teoremaga asosan MMM  01 halqa bop`lib, bu halqa T sistemani biror elementi bo`ladi. Shu sababli F halqaning tuzilishiga asosan 0MFH 

munosabatlar o`rinlidir. Bu munosabatdan va 0 M ning H sistemani o`z ichiga olgan ihtiyoriy halqaligidan teoremaning isboti kelib chiqadi. 4-Ta`rif . H to`plamlar sistemasi uchun SH H  va har qanday H A va H B uchun H B A   bo`lib, shu sistemaning A va 1A elementlari A A 1 munosabatni qanoatlantirganda H sistemadagi o`zaro kesishmaydigan soni chekli nA A A ..., , ,3 2 elementlar topilsaki, ular uchun nAAAA  ... 21 tenglik o`rinli bo`lsa, u holda H sistema yarim halqa deyiladi. Yuqorida har qanday H sistema uchun uni o`z ichiga olgan yagona F minimal halqa mavjudligi halqadagi teoremani isbotladik. Agar qaralyotgan H to`plamlar sistemasi ihtiyoriy bo`lsa, u holda F halqa elementlarining ko`rinishi to`g`risida biror narsa aytish qiyin. Lekin H to`plamlar sistemasi yarim halqa tashkil etsa, uni o`z ichiga olgan minimal F halqaning har bir elementi qanday ko`rinishga egaligini aytish mumkin. Aniqrog`i, quyidagi teorema o`rinlidir. 3-Teorema . H yarim halqa o`z ichiga olgan F minimal halqaning har bir A elementi H yarim halqadan olingan son chekli o`zaro kesishmaydigan nA A A ,..., , 2 1 to`plamlarning yig`indisidan iborat ya`ni har bir F A ushbu ko`rinishga ega: nAAAA  ... 21     j i i A A n i H A , ,1 , SH, j i Isbot . G orqali H yarim halqaning o`zaro kesishmaydigan soni chekli elementlarining yig`indisidan tuzilgan to`plamlar sistemasini belgilaymiz. G sistema halqa tashkil etadi. Haqiqatdan, agar G A va G B bo`lsa, holda G sistemaning ta`rifidan asosan ular quyidagi ko`rinishga ega.        jkBBnjHBBB jkAAnkHAAA jkjkm j jkkkn k ,,,1,, ,,,1,, 1 1 (1) Yarim halqaning ta`rifiga asosan HA k  va H Bj munosabatlardan HCBA jkjk  munosabat bevosita kelib chiqadi. Endi jkC to`plamlarning ta`riflanishidan kk j A C j   va jk k BC j   munosabat o`rinli ekanligi ravshan.

Bu munosabatlardan yarim halqaning ta`rifiga asosan quyidagi tengliklarni yozish mumkin )()( ki ikj jk DCA  va ) ( ) ( lj ikj jk E C B     (2) Bu yerda HD ki  va H E lj  bo`lib, ular soni chekli bo`lgan va o`zaro kesishmaydigan to`plamlardir. Endi (1) va (2) munosabatlardan foydalanib, A va B to`plamlarning quyidagi ko`rinishda yozishimiz mumkin: ) ( ) ( ,, ki ikkj jkk D C A     va ) ( ) ( , , lj jl kj jk k E C B     Bu tengliklardan hamda kjC , kiD va ljE to`plamlarning o`zaro kesishmaganligidan quyidagi tengliklar kelib chiqadi kj jk C B A ,  va )()( , , lj jl ki il ECBA  Bundan hamda H С ki  , HD ki  va H E ki  to`plamlarning o`zaro kesishmaydigan soni chekli to`plamlar ekanligidan ushbu G B A   va G B A   Munosabatlar kelib chiqadi. Demak, G sistema halqa tashkil qilar ekan. Bu halqa H sistemaning o`z ichiga olgan barcha halqalar orasida minimal halqa ekanligi uning tuzilishidan ko`rinadi. Chunki H sistemani o`z ichiga olgan har qanday F halqaga (1) ko`rinishidagi barcha to`plamlar kiradi. Ko`pchilik masalalarda H sistemaning soni sanoqli elementlarining yig`indisi va kesishmasini qarashga to`g`ri keladi shu tufayli quyidagi ta`rifni kiritamiz 5-Ta`rif . Agar H to`plamlar halqasida HA n  , ,...2,1n munosabatdan H A A n n     1 munosabat kelib chiqsa, bunday halqa  -halqa deyiladi. Birlik elementga ega bo`lgan  -halqa  - algebra deyiladi. Misol. H sistema  ... ,...,3,2,1 n N  to`plamning barcha qism to`plamlaridan tuzilgan sistema bo`lsin H sistemaning halqa tashkil etishi o`z- o`zidan ravshan. Bundan tashqari N to`plamning soni sanoqli qism

$to`plamlarining yig`indisi ham uning qism to`plami bo`ladi. Demak H sistema  -halqa ekan ayni vaqtda H sistema  - algebra hamdir. Chunki N to`plam H  -halqaning birlik elementi 6-Ta`rif . Agar H to`plamlar halqasida HA n  , ,...2,1n munosabatdan H A A n n     1 munosabat kelib chiqsa, bunday halqa  -halqa deyiladi . 4-Teorema. Har qanday ikki A va B to`plam uchun quyidagi ayniyatlar o`rinli: 1. ) ( ) ( B A B A B A      2. )] (\ [ B A B A B A     3. ) ( \ B A A B A    4. B A CB CA    5. )] (\ [ ) ( B A B B A B     Isbot . Bu ayniyatlarning isboti bir-biriga o`xshash bo`lganigi sababli ulardan birini masalan, ushbu B A CB CA    ayniyatni isbotlash bilan chekanamiz. Buning uchun B A CB CA    va B A CB CA    munosabatni isbotlash kifoya. Faraz qilaylik, CB CA x   ixtiyoriy element bo`lsin bundan simmetrik ayirmaning aniqlanishiga asosan CA x va CB x yoki CA x va CB x munosabastlarning biriga ega bo`lamiz. Bulardan mos ravshda A x va B x yoki A x va B x munosabatlar kelib chiqadi. Bularning har ikkalasi uchun ham B A x   munosabat o`rinli. Bundan va x elementning ixtiyoriyligidan B A CB CA    kelib chiqadi Endi B A x   bo`lib x ixtiyoriy element bo`lsin. Bundan A x va B x yoki A x va B x munosabatlardan biriga ega bo`lamiz. Bulardan mos ravshda CA x va CB x yoki CA x va CB x munosabat kelib chiqadi. Bularning har ikkalasi uchun ham CB CA x   munosabat o`rinli. Bundan x elementning ixtiyoriyligidan CB CA B A    munosabat kelib chiqadi.$

5-Teorema . Har qanday 2 1, , B B B hamda ...,...,, 21 nAAA to`plamlar uchun ushbu 1. ). ( ) ( ) / ( ) / ( 2 2 1 1 2 1 2 1 B A B A B B A A      2. ). ( ) ( ) ( ) ( 2 2 1 1 2 1 2 1 B A B A B B A A        3.            1 )( ]( ) [( ) ( 1 1 1 N A B B A k k N k k k  ihtiyoriy natural son )munosabatlar o`rinli. Agar 1A va 2A to`plamlar o`zaro kesishmasa, u holda ) ( ) ( 2 2 1 1 2 1 B A B A B B      munosabat o`rinli.

O'xshashlar

O`lchоvni lеbеg o`lchоvi bo`yicha davоmi

Ko`phadlar halqasi

Ko‘pburchaklar va aylana

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Xalqa