logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Graflar nazariyasi

Graflar nazariyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB
Ko'chirib olish
Graflar nazariyasi Dastlab graflar haqida qisqacha tarixiy ma&#39;lumotlar, grafning abstrakt matematik tushuncha sifatidagi ta&#39;rifi va u bilan bog&#39;liq boshlang&#39;ich tushunchalar, graflarning geometrik ravishda, maxsus turdagi ko&#39;phad yordamida, qo&#39;shnilik va insidentlik matritsalari vositasida berilishi yoritiladi. So&#39;ngra grafning elementlari ustida sodda amallar, graflarni birlashtirish, biriktirish va ko&#39;paytirish amallari, mar- shrutlar va zanjirlar, grafning bog&#39;lamliligi tushunchasi, Eyler va Gamilton graflari, graflarda masofa tushunchasi, minimal masofali yo&#39;l haqidagi masala, daraxt va unga ekvivalent tushunchalar, grafning siklomatik soni bayon qilinadi. Tarmoq tushunchasi, tar- moqdagi oqimlar, maksimal oqim haqidagi masala va bu masalalarni hal qilish uchun Ford algoritmi ham ushbu bobda keltiriladi. Graflar nazariyasming boshlang&#39;ich ma&#39;lumotlari Graf, uch, qirra, yoy, yo&#39;nalish, orgraf, qo&#39;shni uchlar, yakkalangan uch, karrali qirralar, multigraf, psevdograf nolgraf, to &#39;la, belgilangan va izomorf graflar, grafning geometrik ifodalanishi, uchlar, qirralar va yoylar insidentligi. Graflar nazariyasi haqida umumiy ma&#39;lumotlar. 1736-yilda L. Eyler tomonidan o&#39;sha davrda qiziqarli amaUy masalalardan bin hisoblangan Kyonigsberg 1 ko&#39;priklari haqidagi masalaning qo&#39;yi- lishi va yechilishi graflar nazariyasining paydo bo&#39;lishiga asos bo&#39;ldi. Kyonigsberg shahridagi Pregel daryosi ustida qurilgan yetti ko&#39;prikning joylashuvi 1-shakldagi qadimiy xaritada tasvirlangan. Graflar nazariyasi bo&#39;yicha tadqiqotlar natijalari inson faoliyatining turli sohalarida qo&#39;llaniladi. Ulardan ba&#39;zilari quyidagilardir: boshqotirmalarni hal qilish; qiziqarli o&#39;yin-lar; yo&#39;llar, elektr zanjirlari, integral sxe-malari va boshqarish sistemalarini loyiha-lashtirish; avtomatlar, blok-sxemalar va kompyuter uchun programmalarni tadqiq qilish va hokazo. 1.2. Grafning abstrakt ta&#39;rifi va и bilan bog&#39;liq boshlang&#39;ich tushunchalar. Awalo, grafning abstrakt matematik tushuncha sifatidagi ta&#39;rifini va boshqa ba&#39;zi sodda tushunchalarni keltiramiz. Fqandaydir bo&#39;shmas to&#39;plam bo&#39;lsin.Uning VjeFva v 2 eK elementlaridan tuzilgan <v p v 2 > ko&#39;rinishdagi barcha iuftliklar (k orteilar) to&#39;plamini (^to&#39;plamning o&#39;z-o&#39;ziga Dekart ko&#39;paytmasini) VxV bilan belgnaymiz. Graf deb shunday <V, U> juftlikka aytiladiki, bu yerda ¥ Ф 0 va U —<v p v 2 > (v,e V, v 2 e V) ko&#39;rinishdagi juftliklar korteji 1 bo&#39;lib, Vx V to&#39;plamning elementlaridan tuzilgandir. Bundan buyon grafni belgilashda <V, U> yozuv o&#39;rniga (V, U) yozuvdan foydalanamiz.Grafning tashkil etuvchilarini ko&#39;rsatish muhim bo&#39;lmasa, u holda uni lotin alifbosining bitta harfi bilan belgilaymiz. Д &#39;=(V, U) graf berilgan bo&#39;lsin. V to&#39;plamning elementlariga G grafning uchlari, V to&#39;plamning o&#39;ziga esa, graf uchlari to&#39;plami deyiladi. Graflar nazariyasida «uch» iborasi o&#39;rniga, ba&#39;zan, tugun yoki nuqta iborasi ham qo&#39;llaniladi. Umuman olganda, hanuzgacha graflar nazariyasining ba&#39;zi iboralari bo&#39;yicha umumiy kelishuv qaror topmagan.Shuning uchun, bundan keyingi ta&#39;riflarda, imkoniyat boricha, muqobil (alternativ) iboralarni ham keltirishga harakat qilamiz. G=(V, U) grafning ta&#39;rifiga ko&#39;ra, U bo&#39;sh kortej bo&#39;lishi ham mumkin. Agar U bo&#39;sh bo&#39;lmasa, u holda bu kortej (a, b ) (ae V, be I 7 ) ko&#39;rinishdagi juftliklardan 2 tashkil topadi, bundaa=b bo&#39;lishi hamda ixtiyoriy (a,b ) juftlik U kortejda istalgancha marta qatnashishi mumkin. (a,b)t C/juftlikni tashkil etuvchi a va b uchlarning joylashish tartibidan bog&#39;liq holda, ya&#39;ni yo&#39;nalishning borligi yoki yo&#39;qligiga qarab, uni turiicha atash mumkin. Agar (a,b) juftlik uchun uni tashkil etuvchilarning joylashish tartibi ahamiyatsiz, ya&#39;ni (a,b)=~{b,a) bo&#39;lsa, (a,b) juftlikka yo&#39;naltirilmagan (oriyentirlanmagan) qirra (yoki, qisqacha, qirra) deyiladi. Agar bu tartib muhim, ya&#39;ni {а,Ь)ф{Ь, a) bo&#39;lsa, u holda {a,b) juftlikka yoy yoki yo&#39;naltirilgan (oriyentirlangan) qirra deyiladi. U kortejning tarkibiga qarab, uni yo grafning qirralari korteji yo yoylari korteji, yoki qirralari va yoylari korteji, deb ataymiz. Grafning uchlari va qirra (yoy)lari uning elementlari, deb ataladi. G=(V, U) graf elementlarining soni (|F|+|f/l)ga tengdir, bu yerda G grafning uchlari soni | V\^0 va | Цbilan uning qirralari (yoylari) soni belgilangan. Grafning qirrasi (yoyi), odatda, uni tashkil etuvchi uchlar yordamida (a,b) yoki ab, yoki (a; b) ko&#39;rinishda belgilanadi. Boshqa belgilashlar ham ishlatiladi: masalan, yoy uchun (a, b) yoki (a, b), qirra uchun (a, b), yoy yoki qirra uchun и (ya&#39;ni uchlari ko&#39;rsa-tilmasdan bitta harf vositasida) ko&#39;rinishda.Graf yoyi uchun uning chetki uchlarini ko&#39;rsatish tartibi muhim ekanligini ta&#39;kidlaymiz, ya&#39;ni (a,b) va (b,a) yozuvlar bir- biridan farq qiluvchi yoylarni ifodalaydi. Agar yoy (a,b) ko&#39;rinishda ifodalangan bo&#39;lsa, u holda a uning boshlang&#39;ich uchi, b esa oxirgi uchi, deb ataladi. Bundan tashqari, yoy (a,b) ko&#39;rinishda yozilsa, u haqida a uchdan chiquvchi (boshlanuvchi) va b uchga kiruvchi (uchda tugovchi) yoy, deb aytish ham odat tusiga kirgan. Qirra uchun uning (a,b) yozuvidagi harflar joylashish tartibi muhim rol o&#39;ynamaydi va a va b elementlar qirraning uchlari yoki chetlari, deb ataladi. Agar grafda yo (a,b) qirra, yo (a,b) yoy, yoki (b,a) yoy topilsa, u holda ava b uchlar tutashtirilgan deyiladi. Agar grafning ikki uchini tutashtiravchi qirra yoki yoy bor bo&#39;lsa, u holda ular qo &#39;shni uchlar deb, aks holda esa, qo &#39;shni bo &#39;Imagan uchlar, deb aytiladi. Grafning ikki uchi qo&#39;shni bo&#39;lsa, ular shu uchlarni tutash-tiruvchi qirraga (yoyga) insident, o&#39;z navbatida, qirra yoki yoy bu uchlarga insident deyiladi. Grafda ikki qirra (yoy) umumiy chetga ega bo&#39;lsa, ular qo &#39;shni qirralar (yoylar) deyiladi. Shuni ta&#39;kidlash kerakki, qo&#39;shnilik tushunchasi grafning bir jinsli, insidentlik tushunchasi esa uning turli jinsli elementlari &#34;ofasldagi munosabatni ifodalaydi. Ba&#39;zan graf undagi elementlar soniga qarab, ya&#39;ni uchlar soni m va qirralar (yoylar) soni n ga qarab belgilanadi va bu holda grafni (m, n) -graf, deb ataydilar. Agar G=(V,U) grafda i/kortej faqat qirralardan iborat bo&#39;lsa, u holda yo &#39;naltirilmagan (oriyentirlanmagan) va faqat yo&#39;naltirilgan (oriyentirlangan) qirralardan (ya&#39;ni yoylardan) tashkil topgan bo&#39;lsa, u holda u yo &#39;naltirilgan (oriyentirlangan) graf, deb ataladi. Oriyentirlangan graf, qisqacha, orgraf deb ham ataladi./ Oator hollarda oriyentirlanmagan qirralari ham, oriyentirlangan^ С Ти --&#34;tit bi t-Tin -11 truHT-&#34;-—— ~~*^ л -~-^4 т <, —&#34;*■&#34; - 1 7 „i,~-.---&#34;* —■.-- ■-■■ -..i««&#34;.,**i.»s., qirralari ham bo&#39;lgan grafiar bilan ish ko&#39;rishga to&#39;g&#39;ri keladi. Bunday grafiar aralash grafiar, deb ataladi. Agar G=(V,V) graf (orgraf)ning U korteji tarkibida VxV to&#39;plamdan olingan takrorlanuvchi elementlar bo&#39;lsa, u holda ular karrali yoki parallel qirralar (yoylar), deb ataladi. Karrali qirralari yoki yoylari bo&#39;lgan graf multigraf deyiladi. Ikkala chetki (boshlang&#39;ich va oxirgi) uchlari ustma-ust tushgan qirra (yoy), ya&#39;ni grafning (a, a)e U elementi sirtmoq , deb ataladi. Sirtmoq, odatda, yo&#39;naltirilmagan deb hisoblanadi.Qirralari (yoylari) orasida sirtmoqlari bo&#39;lgan graf psevdograf deyiladi. Umumiy holda uchlar to&#39;plami Vva (yoki) qirralar (yoylar, qirxa va yoylar) korteji U cheksiz ko&#39;p elementli bo&#39;lishi mumkin. Bundankeyin V to&#39;plamva U kortej faqat cheklibo&#39;lgan G=(V,U) graflarni qaraymiz. Bunday grafiar chekli grafiar, deb ataladi. Hech qanaqa qirra (yoy) bilan bog&#39;lanmagan uch yakkalangan (ajralgan, xolis L yqlangbch) uch, deb ataladi. &#34;&#39; - Faqat^kk^angan uchlardan tashkil topgan graf (ya&#39;ni grafda qirralar va yoylar bo&#39;lmasa) nolgraf yoki bo&#39;sh graf, deb ataladi. Uchlari soni mga teng bo&#39;lgan bo&#39;sh grafni 0myoki Nmkabi belgilash qabul qilingan. Istalgan ikki uchi qo&#39;shni bo&#39;lgan sirtmoqsiz va karrali qirralarsiz oriyentirlanmagan graf to &#39;la graf, deb ataladi. Uchlari soni m ga teng bo&#39;lgan to&#39;la graf Kmbilan belgilanadi. Ravshanki, Kmgrafning . . 2 m(m-\) qirralar som Lm~ ----------- bo ladi. Agar orgrafning istalgan ikki uchini har bir yo&#39;nalishda tutash- tiravchi faqat bittadan yoy mavjud bo&#39;lsa, u holda unga to &#39;la orgraf, deb ataladi.Ravshanki, to&#39;la grafdagi qirralarning har birini ikki (yo&#39;nalishlari bir-biriga qarama-qarshi bo&#39;lgan) yoyga almashtirilsa, natijada to&#39;la orgraf hosil bo&#39;ladi. Shuning uchun, to&#39;la orgrafdagi yoylar soni oriyentirlanmagan to&#39;la grafdagi qirralar sonidan ikki baravar ko&#39;pdir, ya&#39;ni uchlari m ta bo&#39;lgan to&#39;la orgrafdagi yoylar soni 2C 2 m = m(m-\) bo&#39;ladi. Agar grafning uchlariga qandaydir belgilar, masalan, 1,2,... ,m sonlari mos qo&#39;yilgan bo&#39;lsa, u belgilangan graf, deb ataladi. Agar G=(V,U) va G&#39;=(V&#39;, W) graflarning uchlari to&#39;plamlari, ya&#39;ni V va V to&#39;plamlar orasida uchlarning qo&#39;shnilik munosabatini jsaqlaydigan o&#39;zaro bir qiymatli moslik o&#39;rnatish mumkin bo&#39;lsa, u holda G va G&#39; graflar izomorf graflar, deb ataladi. Bu ta&#39;rifni quyidagicha ham ifodalash mumkin: agar Vx,ye V va ularga mos bo&#39;lgan x&#39;,y&#39;e V (x<e->y, x&#39;<r*y&#39;) uchun xy^x&#39;y&#39; {xy& U, x&#39;y&#39;e If) bo&#39;lsa, u holda G va G&#39; graflar izomorfdir. Agar izomorf graflardan biri oriyentirlangan bo&#39;lsa, u holda ikkinchisi ham, albatta, oriyentirlangan bo&#39;lishi va ulardagi mos yoylarning yo&#39;nalishlari ham bir-birlariga mos bo&#39;lishi shart. Graf uchiga insident qirralar soni shu uchning lokal darajasi yoki qisqacha darajasi yoki valentligi, deb ataladi. Grafdagi a uchning darajasini p(a) bilan belgilaymiz. Sirtmoqqa insident bo&#39;lgan uchning darajasini aniqlashda shuni e&#39;tiborga olish kerakki, qaralayotgan masalaga bog&#39;liq holda sirtmoqni bitta qirra deb ham, ikkita qirra deb ham hisoblash mumkin.Ravshanki, ajralgan uchning darajasi nolga teng.Darajasi birga teng uch chetki (yoki osilgan) uch, deb ataladi.Chetki (osilgan) uchga insident qirra ham chetki (yoki osilgan) qirra, deb ataladi. Agar grafning barcha uchlari bir xil r darajaga ega bo&#39;lsa, u holda bunday graf r damialljreguja^graf, deb ataladi. Uch darajali regular graf kubik (yoki uch valentli) graf, deb ataladi. O m graf nol darajali regular graf ekanligini, K m esa (m—1) darajali regu lar graf ekanligini ta&#39;kidlaymiz. —— - Ko&#39;rinib turibdiki, oriyentirlanmagan grafda barcha uchlar darajalarining yig&#39;indisi qirralar sonining ikki baravariga teng juft son bo&#39;ladi, chunki qirralarni sanaganda har bir qirra hisobda ikki marta qatnashadi. Shunday qilib, XVIII asrdayoq L. Eyler tomonidan isbotlangan quyidagi tasdiq o&#39;rinlidir. 1-lemma («ko&#39;rishishlar» haqida). Ixtiyoriy oriyentirlanmagan grafda barcha uchlar da£^alarijig&#39;indisi qirralar sonining ikki baravariga teng. Agar grafning uchlar to&#39;plamini o&#39;zaro kesishmaydigan shunday ikki qism to&#39;plamlar (bo&#39;laklar)ga ajratish mumkin bo&#39;lsaki, grafning ixtiyoriy qirrasi bu to&#39;plamlarning biridan olingan qandaydir uchni ikkinchi to&#39;plamdan olingan biron uch bilan tutashtiradigan bo&#39;lsa, u holda bunday graf ikki bp &#39;lakli graf (bixromatik yoki Kyonig graft), deb ataladi. Ta&#39;rifdan ko&#39;rinib turibdiki^ ikki bo&#39;lakli grafning har bir bo&#39;lagidagi ixtiyoriy ikki uch qo&#39;shni bo&#39;la olmaydi. Biron bo&#39;lagida faqat bir uch bo&#39;lgan to&#39;la ikki bo&#39;lakli graf yulduz, deb ataladi. Agar ikki bo&#39;lakli graimngturli bo&#39;laklariga tegishli istalgan ikki uchi qo&#39;shni bo&#39;lsa, u holda bu graf to &#39;la ikki bo &#39;lakli graf deb ataladi. To&#39;la ikki bo&#39;lakli grafni K mn bilan belgilaymiz, bu yerda, m va n bilan grafning bo&#39;laklaridagi uchlar sonlari belgilangan. K mn = ( V, U) graf uchun | V\=m+n va | V\^mn bo&#39;lishi ravshan, bu yerda | V\ —K mn grafning uchlari soni, | U[— uning qirralari soni. Grafning ikki bo&#39;lakli graf bo&#39;lishi haqidagi ba&#39;zi qo&#39;shimcha ma&#39;lumotlar (Kyonig teoremasi) ushbu bobning 4-paragrafida keltirilgan. Ikkidan katta ixtiyoriy natural к son uchun к bo &#39;lakli graf tushunchasini ham kiritish mumkin. 1-misol. O&#39;zbekistof Respublikasi hududidagi aeroportlar to&#39;plamini Fbilan, shaharlar orasida belgilangan vaqt mobaynida amalga oshirilayotgan sjraio^^yj.rning uchib-qo&#39;nish hodisalarl kortejini U bilan belgilaymiz. U holda ( V, U) juftlikni graf, deb qarash mumkin. Bu yerda grafning uchlariga aeroportlar, yoylariga esa samolyotlarning uchib-qo&#39;nish hodisalari mos keladi. Tabiiyki, (V,U) grafda karrali yoylar bo&#39;lishi mumkin, agar qandaydir sababga ko&#39;ra, samolyot uchgan aeroportga qaytib qo&#39;nsa, u holda bu hodisaga qaralayotgan grafdagi sirtmoq mos keladi. \ 2-misol. Qadimgi boshqotirma masalalar qatoriga kiruvchi quyidagi masalani qaraymiz. Biron idishdagi hajmi 8 birlik suyuqlikni faqat o&#39;sha idish hamda 5 va 3 birlik hajmli idishlar vositasida teng ikki qismga bo&#39;ling 1 . 8, 5 va 3 birlik hajmli idishlardagi suyuqlik hajmini, mos ravishda, a, b va с Man belgilab, muayyan bir vaqt uchun idishlardagi suyuqlikning hajmlari asosida qaralayotgan sistemaning holatini ifodalovchi <a,b,c> uchliklarni tuzamiz. Masalaning shartiga ko&#39;ra, a, b va с o&#39;zgaruvchilar butun qiymatlar qabul qilgan holda 0 < # < 8 , 0 <Z>< 5 va 0 <c<3 shartlarni qanoatlantirishlari kerak. Bu shartlarni qanoatlantiravchi holatlar quyidagilardir: Holatlar to&#39;plamini V bilan belgilaymiz.Suyuqlikni (yoki uning bir qismini) idishlarning biridan boshqa birontasiga quyish natija- sida sistema bir holatdan boshqa holatga o&#39;tishi mumkiri.Ta&#39;kidlash kerakki, yuqoridagi holatlarning ixtiyoriysidan boshqa birontasiga bevosita yoki bilvosita o&#39;tish imkoniyati mavjud bo&#39;lmasligi ham mumkin.Sistemaning bir holatdan boshqa holatga bevosita o&#39;tishlari to&#39;plamini U bilan belgilaymiz. Natijada hosil bo&#39;lgan (V,U) juftlikni graf, deb qarash mumkin. Bu grafning uchlari sistema holatlariga, yoylari (qirralari) esa, bevosita o&#39;tishlarga mos keladi. Berilgan masalani hal qilish uchun ( V, V) grafning yoylaridan tashkil topgan shunday ketma-ketlik tuzish kerakki, bu ketma-ketlikning birinchi hadi <8,0,0>, oxirgi hadi esa <4,4,0> bo&#39;lsin. Bunday ketma-ketliklardan bin quyida keltirilgan: <8,0,0>, <5,0,3>, <5,3,0>, <2,3,3>, <2,5,1>, <7,0,1>, <7,1,0>, <4,1,3>, <4,4,0>. ■

O'xshashlar

Graflar ustida sodda amallar
Qoldiqlar nazariyasi
Limitlar nazariyasi
O‘yinlar nazariyasi
Xatoliklar nazariyasi