Funksiyaning qavariqligi va botiqligi. Asimptotalari - Algebra - Referatlar

Funksiyaning qavariqligi va botiqligi. Asimptotalari

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

373.5 KB

Ko'chirib olish

Funksiyaning qavariqligi va botiqligi. Asimptotalari. Funksiya grafigini yasash differensial hisobning tadbiqi Reja: 1 . Egri chiziqning qavariqligi va botiqligi. Egri chiziqning burilish nuqtasi. 2. Asimptotalar 3 . Funksiyani to`la tekshirish va grafigini yasash

1. Egri chiziqning qavariqligi va botiqligi. Egri chiziqning burilish nuqtasi. Aytaylik f(x) funksiya x=x 0 nuqtada f`(x 0 ) hosilaga ega, ya`ni funksiya grafigining M(x 0 ,f(x 0 )) nuqtasidan novyertikal urinma o`tkazish mumkin bo`lsin. Ta`rif. Agar x=x 0 nuqtaning shunday atrofi mavjud bo`lib, y=f(x) egri chiziqning bu atrofdagi nuqtalarga mos bo`lgan bo`lagi shu egri chiziqqa M(x 0 ,f(x 0 )) nuqtasidan o`tkazilgan urinmadan pastda (yuqorida) joylashsa, u holda f(x) funksiya x=x 0 nuqtada qavariq (botiq) deyiladi. Agar egri chiziq biror intervalning barcha nuqtalarida qavariq (botiq) bo`lsa, u holda bu chiziq shu intervalda qavariq (botiq) deyiladi. 33-rasmda qavariq va 34- rasmda botiq egri chiziqlar chizilgan. Egri chiziq nuqtasining ordinatasini y bilan, shu egri chiziqqa M(x 0 ,f( x 0 )) nuqtasida o`tkazilgan urinmaning x ga mos ordinatasini Y bilan belgilaylik. Ravshanki, agar x 0 nuqtaning biror atrofidan olingan barcha x lar uchun y-Y £ 0 (y-Y ³ 0) tengsizlik o`rinli bo`lsa, u holda egri chiziq x=x 0 nuqtada qavariq (botiq) bo`ladi. (35-,36- rasmlar) 1-teorema. Faraz qilaylik, f(x) funksiya X oraliqda aniqlangan va x 0 Î X nuqtada ikkinchi tartibli hosilasi mavjud bo`lsin. Agar f``(x 0 )>0 bo`lsa, u holda funksiya grafigi x 0 nuqtada botiq; agar f``(x 0 )<0 bo`lsa, u holda funksiya grafigi x 0 nuqtada qavariq bo`ladi. Isboti. Faraz qilaylik f``(x 0 )>0 bo`lsin. Quyidagicha yordamchi funksiya kiritamiz: F(x)=y-Y, ya`ni F(x)=f(x)-f(x 0 )-f`(x 0 )(x-x 0 ). Ravshanki F(x 0 )=0, F`(x)=f`(x)-f`(x 0 ), F``(x)=f``(x) bo`ladi. Bundan F`(x 0 )=f`(x 0 )- f`(x 0 )=0 va F``(x 0 )=f``(x 0 )>0 ekanligi kelib chiqadi. Demak, (ekstremum mavjudligining yetarli shartiga ko`ra) x 0 nuqta F(x) funksiyaning minimum nuqtasi bo`ladi, ya`ni x 0 nuqtaning biror atrofida F(x) ³ F(x 0 )=0 bo`ladi. F(x)=y-Y bo`lganligidan y ³ Y tengsizlik o`rinli bo`ladi. Bu esa x 0 nuqtaning aytilgan atrofida funksiya grafigi urinmadan yuqorida joylashishini, ya`ni funksiya grafigi x 0 nuqtada botiq bo`ladi. Teoremaning ikkinchi qismi shunga o`xshash isbotlanadi. Agar biror intervalda f``(x)>0 ( f``(x)<0 ) bo`lsa, u holda y=f(x) egri chiziq shu intervalda botiq (qavariq) bo`ladi. Misol. Ushbu y=x 5 funksiya grafigining botiqlik, qavariqlik oraliqlarini aniqlang.

Yechish. Funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasini topamiz: y``=20x 3 . Bundan, agar x>0 bo`lsa, y``>0, agar x<0 bo`lsa y``<0 bo`ladi. Demak, (- ¥ ;0) oraliqda egri chiziq qavariq, (0;+ ¥ ) oraliqda esa botiq bo`ladi. Egri chiziqning burilish nuqtasi. Endi egri chiziqning burilish nuqtasi tushunchasini kiritamiz. Ta`rif. Agar x 0 nuqtaning shunday (x 0 - d ;x 0 + d ) atrofi topilib, f(x) funksiya (x 0 - d ;x 0 ) oraliqda botiq (qavariq), (x 0 ;x 0 + d ) oraliqda esa qavariq (botiq) bo`lsa, u holda x 0 nuqta y=f(x) egri chiziqning burilish nuqtasi deyiladi. Agar burilish nuqtasida urinma mavjud bo`lsa, u egri chiziqni kesib o`tadi. (37-rasm) 2-teorema . Aytaylik y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo`lsin. Agar x=x 0 nuqta funksiyaning grafigining burilish nuqtasi bo`lsa, u holda shu nuqtada funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasi mavjud va nolga teng yoki mavjud bo`lmaydi. Isbot . Faraz qilaylik x 0 nuqta f(x) ning burilish nuqtasi bo`lsin. Teskarisini faraz qilamiz: f``(x 0 ) mavjud va f``(x 0 ) ¹ 0 . U holda f``(x 0 )<0 yoki f``(x 0 )>0 bo`ladi. f``(x 0 )<0 (f``(x 0 )>0) bo`lgan holda 1-teoremaga binoan x 0 nuqtaning biror (x 0 - d ;x 0 + d ) atrofi topilib, bunda f(x) funksiya qavariq (botiq) bo`ladi. Bu x 0 ning burilish nuqta bo`lishiga zid. Demak, burilish nuqtada f``(x 0 ) nolga teng bo`ladi yoki mavjud bo`lmaydi. f``(x 0 )=0 bo`lishi yoki f``(x) ning mavjud bo`lmasligi burilish nuqtasi mavjudligiinng faqat zaruriy sharti bo`lib, yetarli shart bo`la olmaydi. Masalan, y=x 4 funksiya uchun y`=4x 3 , y``=12x 2 va y``(0)=0 bo`ladi. Lekin, x=0 burilish nuqtasi emas. Endi burilish nuqtasi mavjudligining yetarli shartini tayinlovchi teoremani keltiramiz. 3-teorema . Aytaylik f(x) funksiya x=x 0 nuqtada differensiallanuvchi va x 0 nuqtaning shunday (x 0 - d ; x 0 + d ) atrofi topilib, (x 0 - d ;x 0 ) va (x 0 ; x 0 + d ) intervallarda f``(x) mavjud, hamda har bir intervalda f``(x) ishorasi o`zgarmas bo`lsin. Agar x 0 nuqtaning chap va o`ng tomonlarida f``(x) har xil ishorali bo`lsa, x 0 nuqta f(x) funksiyaning burilish nuqtasi bo`ladi; agar f``(x) bir xil ishorali bo`lsa, u holda x 0 nuqtada burilish bo`lmaydi.

Isboti . Haqiqatan ham, x 0 - d <x<x 0 bo`lganda f``(x)<0 (f``(x)>0) bo`lsa, x 0 <x<x 0 + d bo`lganda esa f``(x)>0 (f``(x)<0) bo`lsa, 1-teoremaga ko`ra x 0 dan chapda f(x) funksiya qavariq (botiq), x 0 dan o`ngda esa botiq (qavariq) bo`ladi. Demak, x 0 nuqta f(x) funksiyaning burilish nuqtasi bo`ladi. Agar (x 0 - d ;x 0 ) va (x 0 ; x 0 + d ) intervallarda f``(x) bir xil ishorali, masalan f``(x)<0 bo`lsa, u holda bu intervallarda f(x) funksiya qavariq bo`lib, burilish bo`lmaydi. Shunday qilib, f(x) funksiyaning burilish nuqtasini aniqlash uchun f``(x)=0 tenglamani yechamiz hamda f``(x) mavjud bo`lmagan nuqtalarni topamiz. Hosil qilingan har bir x 0 nuqtadan chapda va o`ngda f``(x) ning ishorasini tekshiramiz. Misol. Ushbu3 5 ) ( x x f  funksiyaning burilish nuqtasini toping. Yechish. Funksiyaning aniqlanish sohasi - (- ¥ ;+ ¥ ). Birinchi va ikkinchi tartibli hosilalarini topamiz: f`(x)= 3 2 3 5 x , 3 1 9 10 ) ('' x x f   . Ikkinchi tartibli hosila x=0 nuqtadan boshqa barcha nuqtalarda mavjud. Bu nuqta atrofida 3-teorema shartlarini tekshiramiz. Agar x<0 bo`lsa f``(x)<0; x>0 bo`lsa f``(x)>0 bo`ladi. Demak, grafikning (0;f(0)) nuqtasi burilish nuqtasi bo`ladi. Misol. , 0 ),0 ( ln ¥    x a a x х а у funksiyaning burilish nuqtasini toping. Yechish. Bu funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasi )2 3 (ln 2 '' 3   a x x a y ga teng. Agar 0 2 3 ln  a x bo`lsa, u holda f``(x)=0 bo`ladi. Demak, 2 3 ae x bo`lganda y``=0. Bu nuqtadan chapda va o`ngda y`` ning ishorasini tekshiramiz: 0<x< 2 3 ae bo`lganda y``<0, x> 2 3 ae bo`lganda y``>0 bo`ladi. Demak, grafikning ( 2 3 ae ; 23 2 3  e ) nuqtasi burilish nuqtasi bo`ladi. Misol. Quyidagi funksiyalarning qavariqlik, botiqlik va burilish nuqtalarini toping: a) y=x 4 +x 3 -18x 2 +24x-15; b) y=x+x 5/3 Yechish. a) funksiyaning birinchi va ikkinchi tartibli hosilalarini topamiz: y`=4x 3 +3x 2 -36x+24, y``=12x 2 +6x-36=12(x 2 +x/2-3). Ushbu y``=0 tenglamani yechib, x 1 =-2, x 2 =1,5 ekanligini topamiz. Bundan (- ¥ ;-2) va (1,5; ¥ ) orali qlarda y``>0, demak bu oraliqlarda grafik botiq bo`ladi; (-2;1,5) oraliqda y``<0, demak bu oraliqda grafik qavariq bo`ladi. x 1 =-2 va x 2 =1,5 nuqtalardan o`tishda ikkinchi tartibli hosila ishorasini o`zgartiradi. Shu sababli (-2;-127) va (1,5; -11,0625) nuqtalar burilish nuqtalari bo`ladi. b) funksiyaning hosilalarini topamiz: y`=1+ 32 3 5 х , y``= 39 10 х (x ¹ 0). x=0 bo`lganda ikkinchi tartibli hosila mavjud emas. x<0 bo`lganda y``<0, demak funksiya grafigi qavariq, x>0 bo`lganda y``>0, demak

grafik botiq bo`ladi. Ikkinchi tartibli hosila x=0 nuqtadan o`tganda ishorasini o`zgartiradi, shu sababli (0;0) nuqta burilish nuqtasi bo`ladi. Funksiyani cheksizlikda, ya`ni x ® + ¥ va x ® - ¥ da, yoki uning ikkinchi tur uzilish nuqtasi atrofida o`rganish ko`p hollarda funksiya grafigi nuqtalari bilan biror to`g`ri chiziqning nuqtalari orasidagi masofa yetarlicha kichik bo`lishini ko`rsatadi. Bunday to`g`ri chiziq grafikning asimptotasi deyiladi. (-rasm) Ta`rif: Agar y=f(x) egri chizi qda olingan o`zgaruvchi nuqta koordinatalar boshidan cheksiz uzoqlashganda shu nuqtadan biror to`g`ri chiziqqacha bo`lgan masofa nolga intilsa, u holda bu to`g`ri chiziq egri chiziqning asimptotasi deyiladi. Asimptotalar vyertikal (ordinatalar o`qiga parallel) va og`ma (ordinatalar o`qiga parallel emas) bo`lib ikkiga ajraladi. Og`ma asimptotalar ichida abssissalar o`qiga parallel bo`lganlari ham mavjud bo`lib, ular gorizontal asimptota deyiladi.

2. Asimptotalar Vertikal asimptotalar . Faraz qilaylik a nuqtadagi bir tomonli limitlarning kamida biri cheksizga teng bo`lsin. U holda y=f(x) egri chiziqdagi M(x,y) nuqta x ® a da koordinatalar boshidan cheksiz uzoqlashadi, shu nuqtadan x=a to`g`ri chiziqqacha bo`lgan masofa MN=|x-a| nolga intiladi. Demak, ta`rifga ko`ra x=a to`g`ri chiziq y=f(x) egri chiziqning (funksiya grafigining) vyertikal asimptotasi bo`ladi. Ravshanki, haqiqiy sonlar to`plamida uzluksiz bo`lgan funksiyalar uchun vyertikal asimptota mavjud emas. Vyertikal asimptota faqat ikkinchi tur uzilish nuqtalarida bo`lishi mumkin. Misol. Ushbu funksiyaning f(x)= 4 9 2 2   x х x vyertikal asimptotalarini toping. Yechish. Funksiyaning aniqlanish sohasi, ravshanki x 2 -4=0 tenglama ildizlaridan boshqa barcha haqiqiy sonlar to`plamidan iborat. Bu nuqtalarda funksiya ikkinchi tur uzilishga ega. Haqiqatan ham 0 2 lim  ®x 4 9 2 2   x х x =- ¥ ; 02lim  ®x 4 9 2 2   x х x =+ ¥ ; 0 2 lim  ®x 4 9 2 2   x х x =- ¥ ; 0 2 lim ®x 4 9 2 2   x х x =+ ¥ , demak x=-2 va x=2 to`g`ri chiziqlar vyertikal asimptota bo`ladi. (39-rasm) Og`ma asimptota. Og`ma asimptota tenglamasini y=kx+b ko`rinishda izlaymiz. Bir xil abssissali egri chiziq ordinatasi va asimptota ordinatasi orasidagi masofa x ® + ¥ yoki x ® - ¥ da nolga intilishini ko`rsatamiz. 39-rasm Faraz qilaylik, M va N abssissasi x ga teng bo`lgan egri chiziqdagi va asimptotadagi nuqtalar, (40-rasm) MP esa M nuqtadan asimptotagacha bo`lgan masofa, a ( a¹p /2) asimptotaning Ox o`qining musbat yo`nalishi bilan hosil qilgan burchagi bo`lsin. U holda D MNP uchburchakdan MP=MNcos a , bundan esa MN=MP/cos a tenglikkaegabo`lamiz. Bu tenglikdan, agar MP nolga intilsa, u holda MN ham nolga intilishi, va aksincha, agar MN nolga intilsa, u holda MP nolga intilishi kelib chiqadi. Shunday qilib, agar x ® + ¥ yoki x ® - ¥ da 40-rasm

f(x)-kx-b ayirma nolga intilsa, u holda y=kx+b to`g`ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining asimptotasi bo`lar ekan. Bundan ¥®xlim (f(x)-kx-b)=0 shart y=kx+b to`g`ri chiziqning y=f(x) funksiya grafigining og`ma asimptotasi bo`lishi uchun zaruriy va yetarli shart ekanligi kelib chiqadi. Xususan, y=b gorizontal asimptota bo`lishi uchun ¥®xlim (f(x)-b)=0, ya`ni ¥®xlim f(x)=b shartning bajarilishi zarur va yetarli. Amalda og`ma asimptotalarni topish uchun quyidagi teoremadan foydalaniladi. Teorema . y=f(x) funksiya grafigi y=kx+b og`ma asimptotaga ega bo`lishi uchun x x f k x ) ( lim ¥®  va b= ) ) ( ( lim kx x f x  ¥® chekli limitlarning mavjud bo`lishi zarur va yetarli. Isboti . Zaruriyligi. y=kx+b to`g`ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining x ®¥ dagi asimptotasi bo`lsin, ya`ni ¥®xlim (f(x)-kx-b)=0. U holda f(x)-kx-b= a (x) tenglik o`rinli, bu yerda a (x) x ®¥ da cheksiz kichik funksiya. So`ngi tenglikni kuyidagicha yozib olish mumkin: f(x)=kx+b+ a (x). Demak, x x f x ) ( lim ¥® = )) ( ( lim x x x b k x a  ¥® =k, ) ) ( ( lim kx x f x  ¥® = ¥®xlim (b + a (x) ) =b tengliklar o`rinli bo`ladi. Yetarliligi. Aytaylik x x f k x ) ( lim ¥®  va b= ) ) ( ( lim kx x f x  ¥® chekli limitlar mavjud bo`lsin. So`ngi ¥®xlim (f(x)-kx)=b tenglikni quyidagicha yozib olish mumkin: f(x)-kx=b+ b (x), bu yerda b (x) x ®¥ da cheksiz kichik funksiya. Demak, f(x)-kx-b= b (x), ya`ni ¥®xlim (f(x)-kx-b)=0. Bu esa y=kx+b to`g`ri chiziq y=f(x) funksiya grafigining x ®¥ dagi asimptotasi ekanligini bildiradi. Misol. Ushbu )1 ln( ) ( x e x x f   funksiyaning asimptotalarini toping. Yechish. Avval bu funksiyainng ani q lanish sohasini topamiz. Buning uchun 0 1 x e tengsizlikni yechib, ) ;0( )1 ; ( ) ( ¥   ¥  e y D ni hosil q ilamiz. Endi chegaraviy nu q talardagi funksiya holatini ani q laymiz. , )1 ln( lim 01 ¥   ® x e x e x x ® 0+ dagi limitni hisoblashda Lopital qoidasidan foydalanamiz:. 0 1 ) 1 (1 1 lim 1 )1 ln( lim )1 ln( lim 2 2 0 0 0         ® ® ® x x x e x x e x e x x x x Bulardan ko`rinadiki, berilgan egri chizi q ning e x 1  vyertikal asimptotasi mavjud.

Endi og`ma asimptotalar mavjudligini tekshiramiz.,1 )1 ln( lim ) ( lim     ¥® ¥® x e x x f k x x )1 )1 (ln( lim ) ) ( ( lim      ¥® ¥® x e x kx x f b x x =     ¥® x x e x 1 1 )1 ln( lim = e x x x e x 1 1 ) 1 ( 1 1 lim 2 2     ¥® Demak, grafikning e x y 1  og`ma asimptotasi mavjud. Misol. Asimptotalarni toping. a) y=2x+ 3 2 х х b) y=xe 1/x Yechish. a) x=3 da f(x)=2x+ 3 2 х х 4 1 -rasm funksiya ikkinchi tur uzilishga ega va 0 3 lim  ®x (2x+ 3 2 х х )=  ¥ bo`lganligi sababli, x=3 vyertikal asimptota bo`ladi. Og`ma asimptotalarni izlaymiz: k= x y x ¥ ®lim = ¥ ®xlim (2+ 3 2 х )=2; b= ¥ ®xlim (y-kx)= ¥ ®xlim (2x+ 3 2 х х -2x)=2. Demak, y=2x+2 og`ma asimptota bo`ladi. (4 1 –rasm) b) y=xe 1/x funksiyaning aniqlanish sohasi (- ¥ ;0)  (0;+ ¥ ) t o`plamdan iborat. x=0 nuqtada funksiyaning chap va o`ng limitlarini hisoblaymiz. 0 lim ®x xe 1/x =0; 0 lim ®x xe 1/x = (1/x=t belgilash kiritamiz, u holda x ® +0 da t ® + ¥ bo`ladi)=  ¥ ® t et tlim + ¥ . ) Demak, x=0 to`g`ri chiziq vyertikal asimptota bo`ladi. 4 2-rasm Endi og`ma asimptotalarni izlaymiz: k= x y x ¥ ®lim = ¥ ®xlim e 1/x =e 0 =1, b= ¥ ®xlim (y-kx)= ¥ ®xlim ¥ ®xlim (xe 1/x -x)= = ¥ ®xlim x e x /1 1 /1  = |1/x=z, x ®  ¥ , z ® 0|= = 1 1 lim 0   ® z ez z , shunday qilib y=x+1 og`ma asimptota ekan. ( 42 -rasm) 3. Funksiyani to`la tekshirish va grafigini yasash

Funksiyaning xossalarini tekshirish va uning grafigini yasashda q uyidagilarni bajarish ma q sadga muvofi q : 1) Funksiyaning aniqlanish sohasi va uzilish nuqtalari topiladi; funksiyaning chegaraviy nuqtalaridagi qiymatlari ( yoki unga mos limitlari) hisoblanadi. 2) Funksiyaning toq-juftligi, davriyligi tekshiriladi. 3) Funksiyaning nollari va ishora turg`unlik oraliqlari aniqlanadi. 4) Asimptotalar topiladi. 5) Funksiya ekstremumga tekshiriladi, uning monotonlik oraliqlari aniqlaniladi. 6) Funksiya grafigining burilish nuqtalari, qavariqlik va botiqlik oraliqlari topiladi. Misol. y=x(x 2 -1) funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) aniqlanish sohasi - haqiqiy sonlar to`plami. Uzilish nuqtalari yo`q. Funksiyaning chegaraviy qiymatlari: ¥ ®xlim x(x 2 -1)=+ ¥ ; ¥ ®xlim x(x 2 -1)=- ¥ ; 2) funksiya davriy emas, toq funksiya 3) funksiyaning uchta noli bor: x=0; x=-1; x=1. Ushbu x(x 2 -1)>0 tengsizlikni yechamiz, uning yechimi (-1,0)  (1,+ ¥ ) t o`plamdan iborat. Demak, funksiya (- 1,0)  (1,+ ¥ ) to`plamda musbat va (- ¥ ,-1)  (0,1) to`plamda manfiy qiymatlar qabul qiladi. 4) og`ma asimptotaning burchak koeffitsientini topamiz: k= ¥®xlim x y = = ¥®xlim (x 2 -1)= ¥ . Demak, og`ma asimptota mavjud emas. Vyertikal asimtotalar ham mavjud emas (chunki, uzilish nuqtalari yo`q). 5) Funksiya hosilasini topamiz: y`=3x 2 -1. Hosilani nolga tenglashtirib statsionar nuqtalarini topamiz: y`=0 yoki 3x 2 -1=0, bundan x=-1/ 3 , x=1/ 3 . Ushbu ( 43 -a-rasm) sxemani chizamiz, va intervallar metodidan foydalanib funksiya h osilasining ishoralarini ani ы laymiz. Bundan funksiya (- ¥ ,-1/ 3 ) va (1/ 3 ,+ ¥ ) intervallarda monoton o`suvchi, ( -1/ 3 , 1/ 3 ) intervalda monoton kamayuvchi; x=-1/ 3 nuqtada maksimumga, x=1/ 3 nuqtada minimumga ega ekanligi kelib chiqadi. Ekstremum nuqtalarida funksiya qiymatlarini hisoblaymiz: agar x max =-1/ 3 bo`lsa, u holda y max =2/(3 3 ); agar x min =1/ 3 bo`lsa, u holda y min =-2/(3 3 ) bo`ladi. 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y``=6x. Ikkinchi tartibli hosilani nolga tenglashtirib y``=6x=0, x=0 ekanligini topamiz. Sxemani (43-b-rasm) chizamiz va hosil bo`lgan intervallarda ikkinchi tartibli hosila ishoralarini aniqlaymiz. Bundan x=0 nuqtada burilish mavjud, (- ¥ ;0) da funksiya grafigi qavariq, (0;+ ¥ ) da botiq ekanligini topamiz. Burilish nuqtasi ordinatasini topamiz: u(0)=0. Funksiya grafigi 43– c -rasmda keltirilgan.

43 -rasm Misol. y=x x   4 funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) Aniqlanish sohasi – [0,4] kesma. Funksiyaning chegaraviy qiymatlarini topamiz: agar x=0 bo`lsa, u holda u=2; agar x=4 bo`lsa, u=2. Funksiyaning uzilish nuqtalari yo`q. 2) Funksiya toq ham, juft ham emas, davriy ham emas. 3) funksiyaning nollari yo`q, 4) Og`ma asimptotalari yo`q, chunki aniqlanish sohasi kesmadan iborat. 5) Hosilasini topamiz: x x x x y      4 2 4 ' . Hosilani nolga tenglashtirib, kritik (statsionar) nuqtanitopamiz: x=2. 44-rasmdagi sxemani chizamiz. Bundan 44- rasm funksiya (0,2) intervalda o`suvchi, (2,4) intervalda kamayuvchi, x=2 nuqtada funksiya maksimumga yerishishi kelib chiqadi. Maksimum nuqtasining ordinatasi y max =2 2 .

6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: 2/3 2/3 2/3 2/3 ) 4( ) 4( 4 1 '' x x x x y      . (0,4) intervalda ikkinchi tartibli hosila manfiy, demak bu intervalda funksiya grafigi qavariq bo`ladi. Funksiya grafigi 44–rasmda chizilgan. Shuni aytib o`tish kerakki, ¥   ® y x 0 lim , ¥   ® y x 04lim bo`lganligi sababli, funksiya grafigi (0,2) nuqtada ordinatalar o`qiga, (4,2) nuqtada x=4 to`g`ri chiziqqa urinadi. Misol. y=x x . funksiyani tekshiring va grafigini chizing. Yechish. Avval funksiyani quyidagicha yozib olamiz: y=x x =e xlnx . 1) funksiyaning aniqlanish sohasi 45-rasm barcha musbat sonlar to`plami. Chegaraviy qiymatlari:  ®0 limx e xlnx =1, ¥ ®xlim e xlnx =+ ¥ . Uzilish nuqtalari yo`q. 2) Funksiya juft ham, toq ham, davriy ham emas. 3) Funksiyaning nollari mavjud emas. 4) Og`ma asimptotasini izlaymiz: k= ¥ ®xlim x e x xln =+ ¥ , demak og`ma asimptota yo`q. 5) Hosilasini topamiz: y`=x x (lnx+1). y`=0 tenglamadan x=e -1 » 0,367. funksiya (0,1/e) intervalda kamayuvchi, (1/e,+ ¥ ) intervalda o`suvchi bo`ladi. x=e -1 nuqtada funksiya minimumga ega, uning ordinatasi y min =0,692. 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y``=x x ((lnx+1) 2 +1/x). Ikkinchi tartibli hosila (0,+ ¥ ) intervalda musbat, demak funksiya bu intervalda botiq. Funksiyaning x=0 nuqta atrofida tekshiramiz.  ®0 limx y`=  ®0 limx x x (lnx+1)=- ¥ , bundan funksiya grafigi (0,1) nuqtada ordinatalar o`qiga urinishi kelib chiqadi. Funksiya grafigi 45–rasmda berilgan. Misol. f(x)=x+ln(x 2 -1) funksiyani to`la tekshiring va grafigini chizing. Yechish. 1) Funksiya x 2 -1>0, ya`ni (- ¥ ;-1) va (1;+ ¥ ) oraliqlarda aniqlangan va uzluksiz. Funksiyaning chegaraviy qiymatlarini izlaymiz: 01 lim ®x f(x)= 01 lim ®x (x+ln(x 2 -1))=- ¥ ; 01lim  ®x f(x)= 01lim  ®x (x+ln(x 2 -1))=- ¥ . Demak, funksiya grafigi ikkita x=-1 va x=1 vyertikal asimptotalarga ega. 2) funksiya toq ham, juft ham, davriy ham emas. 3) funksiya (- ¥ ,-1) intervalda manfiy, (1,+ ¥ ) intervalda yagona noli mavjud, uni topish uchun taqribiy hisoblash metodlaridan foydalaniladi, natijada x 0 » 1,15 ekanligini aniqlashimiz mumkin. Demak, funksiya (1;1,15) intervalda manfiy, (1,15, + ¥ ) oraliqda musbat. 4) Og`ma asimptotalarini izlaymiz: k= x y x ¥ ®lim = ¥ ®xlim (1+ x x )1 ln( 2 )=1,

b=¥ ®xlim (y-kx)= ¥ ®xlim ln(x 2 -1)=+ ¥ , demak og`ma asimptota mavjud emas. 5) Funksiya hosilasi y`=1+2x/(x 2 -1) funksiyaning aniqlanish sohasida mavjud, shu sababli uning kritik nuqtalari faqat statsionar nuqtalardan iborat bo`ladi. Bunda y`=0 tenglama yechimlari x 1 =-1- 2 va x 2 =-1+ 2 bo`lib, x 2 =-1+ 2 funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli emas. 46-rasm Shunday qilib, yagona kritik nuqta mavjud va (- ¥ ;-1) oraliqqa tegishli. (1;+ ¥ ) oraliqda y`>0 va funksiya o`suvchi bo`ladi. x 1 =-1- 2 nuqtada maksimum mavjud. Uning ordinatasi f(-1- 2 )=-1- 2 +ln(2+2 2 ) » -0,84 ga teng. 6) Ikkinchi tartibli hosilani topamiz: y``=- 2 2 2 )1 ( )1 (2   x x . Bundan y``<0, demak grafik qavariq. Funksiya grafigi 46-rasmda berilgan.

O'xshashlar

Hosila yordamida funksiyani tekshirish

Funksiyani hosila yordamida to`la tekshirish va uning grafigini chizish

Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi

Funksiyaning uzluksizligi

Funksiyaning limiti