Funksiya limiti 2 - Algebra - Referatlar

Funksiya limiti 2

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

826 KB

Ko'chirib olish

Funksiya limiti Reja: 1 Funksiya limiti ta’riflari. 2. Chekli limitga ega bo’lgan funksiyalarning хossalari. 3. Ajoyib limitlar. 4. Ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar. 5. Ekvivalent cheksiz kichik 6. F unksiyalar jadvali. 7. Limitlarni hisoblash yo’llari.

Biz I bobda sonlar ketma – ketligi va uning limitini o’rgandik. Endi haqiqiy argumentli funksiya limiti va ularning хossalari bilan tanishamiz. Funksiya limiti ta’riflari.) (x f funksiya Х to’plamda berilgan bo’lib, a nuqta Х to’plamning limit nuqtasi bo’lsin (umuman aytganda a nuqta Х to’plamga tegishli bo’lishi shart emas). Avvalo bu ta’rifning geometrik ma’nosini tekshirib ko’ramiz. x argumentning barcha qiymatlari ) (x f funksiyaning tegishli qiymatlariga akslantiriladi. Oy o’qda ) (x f funksiya qiymatlarini ko’rsatuvchi nuqtalar to’plamini hosil qilamiz. Oy o’qda ordinatasi ) ( lim x f b ga teng nuqtani olamiz. Argumentning biror qiymatiga to’g’ri kelgan b nuqta funksiyaning qiymati bo’lishi mumkin, lekin bu nuqta funksiya qiymatlarining to’plamiga tegishli bo’lmasligi ham mumkin. (10-shakl). 10 – s h a k l.1 – t a’ r i f . Agar b nuqtaning har qanday  atrofida doimo a nuqtaning shunday δ atrofi topilsaki, unda х argumentning ana shu atrofga tegishli istagan qiymati uchun ) (x f funksiyaning qiymati b nuqtaning  atrofiga tegishli bo’lsa, х o’zgaruvchi a ga intilganda b son ) (x f funksiyaning limiti deyiladi va b x fa x   ) ( lim kabi belgilanadi. x0 y 2 δ2 ε ab y

11 – s h a k l. 12 – s h a k l. x argument a ga intilganda ) (x f funksiya uchun b nuqta (son) limit bo’lishi yoki bo’lmasligini aniqlash uchun: 1) b nuqtaning  radiusli atrofini iхtiyoriy ravishda tanlab olish kerak, bunda  istagan ( shu jumladan, istagancha kichik) musbat son (10-shakl) va 2) a nuqta atrofining shunday δ radiusini izlab topish kerakki, argumentning δ atrofiga tushgan hamma qiymatlari funksiyaning  atrofiga albatta tushadigan qiymatlarini (balki ) (a f qiymatdan boshqa qiymatlarini) aniqlaydigan bo’lsin. (11-shakl). Qisqacha aytganda, a nuqtaning δ atrofidagi argumentning a x hamma qiymatlari b nuqtaning  atrofiga qarashli nuqtalarga aks etiladi (11-shaklda funksiyaning grafigi ko’rsatilmagan). xx af (x) 0b M y y = f (x) x 0 2ε b-ε bb+ε δδ a-δ a+δa

Shuni ham esda tutish zarurki, argument qiymatlaridan iborat to’plamning limit nuqtasi a dir, demak, u shu to’plamga tegishli yoki tegishli bo’lmasligi mumkin; birinchi holda ) (a f mavjud, ya’ni ma’noga ega, ikkinchi holda esa ) (a f ma’noga ega emasdir. Funksiya limitiga berilgan bu ta’rif Geyne ta’rifi deyiladi. Eslatma . Agar a ga intiluvchi ikkita  nx va  ny ketma – ketliklar olinganda mos  ) ( nx f va  ) ( ny f ketma – ketliklarning limiti turlicha bo’lsa, u holda ) (x f funksiya a x da limitga ega bo’lmaydi. Agar a x da b x f ) ( bo’lsa, u holda ) (x f y funksiyaning grafigida bu quyidagicha tasvirlanadi (12-shakl)  a x tengsizlikdan  b x f ) ( tengsizlik chiqar ekan, u holda bu, a nuqtadan δ dan yiroq bo’lmagan masofada turuvchi barcha х nuqtalar uchun ) (x f y funksiya grafigining M nuqtalari  b y va  b y to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan, yoki 2  bo’lgan yo’l ichida yotadi.2 – t a’ r i f . Agar x to’plamning nuqtalaridan tuzilgan a ga yaqinlashuvchi har qanday  nx ketma – ketlik olganda ham, funksiya qiymatlaridan iborat  ) ( nx f ketma – ketlik yagona (chekli yoki cheksiz) b limitga intilsa, shu b ga ) (x f funksiyaning a nuqtadagi ( х ning a ga intilgandagi) limiti deyiladi va b x fa x   ) ( lim kabi belgilanadi. 3 – t a’ r i f . Agar 0  son uchun shunday δ(  )>0 son topilsaki, argument х ning    a x 0 tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida  b x f ) ( tengsizlik bajarilsa, b son ) (x f funksiyaning a nuqtada  a x limiti deyiladi va b x fa x   ) ( lim kabi belgilanadi. Funksiya limitiga berilgan bu ta’rif Koshi yoki “  – δ ” ta’rifi deyiladi.

13 – s h a k l. Agar o’ng limit va chap limit mavjud va teng, ya’ni b 1 =b 2 =b bo’lsa, u holda b , limitning yuqorida berilgan ma’nosida a nuqtadagi limitning o’zi bo’lishini isbotlash mumkin. Funksiyaning o’ng va chap limitlariga uning bir tomonli limitlari deyiladi.4 – t a’ r i f . Agar х biror a sondan kichik qiymatlarnigina qabul qilib, shu a songa intilanda ) (x f funksiya b 1 limitga intilsa, u h olda 1 0 ) ( lim b x f a x    yoziladi va b 1 ga ) (x f funksiyaning a nuqtadagi chap limiti deyiladi. Agar х faqat a dan katta qiymatlarnigina qabul qilsa, u h olda 2 0 ) ( lim b x f a x    yoziladi va b 2 ga funksiyasining a nuqtadagi o’ng limiti deyiladi. (13-shakl) y y = f (x) xb 2 b 1 a 0 5 – t a’ r i f. (Geyne ta’rifi) . Agar Х to’plamning nuqtalaridan tuzilgan, har bir h adi a dan katta (kichik) bo’lib, a ga intiluvchi har qanday  nx ketma – ketlik olinganda ham mos  ) ( nx f ketma – ketlik yagona b soniga intilsa, shu b son ) (x f funksiyaning a nuqtadagi o’ng (chap) limiti deyiladi va quyidagicha belgilanadi: b x f a x    ) ( lim 0 yoki b a f   )0 (  b x f a x    ) ( lim 0 yoki b a f   )0 ( . 6 – t a’ r i f . (Koshi ta’rifi) . Agar 0  son uchun shunday δ>0 son topilsaki, argument х ning tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida  b x f ) ( tengsizlik bajarilsa, b son ) (x f funksiyaning a nuqtadagi o’ng (chap) limiti deyiladi va quyidagicha belgilanadi: b x f a x    ) ( lim 0 yoki b a f   )0 (  b x f a x    ) ( lim 0 yoki b a f   )0 ( .Teorema . Funksiya limiti uchun berilgan Geyne va Koshi (2- va 3-ta’riflar) ta’riflari o’zaro ekvivalentdir.(Isboti [3], 204-bet). Biz yuqorida ) (x f funksiya a x dagi chekli b limitga ega bo’lishining Koshi ta’rifini (3-ta’rif) keltirdik. ) , (    b b b bo’lgan h olda funksiya limitining Koshi ta’rifi quyidagicha ifodalanadi.

7 – t a’ r i f . Agar 0  son uchun shunday δ > 0 son topilsaki, х argumentning    a x 0 tengsizliklarni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida ) )( ; )( ( )(     x f x f x f tengsizlik bajarilsa, ) (x f funksiyaning a nuqtadagi limiti ) , (    deyiladi va        ) ( lim ; ) ( lim) ( lim x f x f x f a x a x a x kabi belgilanadi. Endi ) ; (       x x x da funksiya limiti tushunchasini keltiramiz. 8 – t a’ r i f . (Geyne ta’rifi). Agar x to’plamning nuqtalaridan tuzilgan har qanday cheksiz katta (musbat cheksiz katta; manfiy cheksiz katta)  nx ketma – ketlik olganda ham mos  ) ( nx f ketma – ketlik yagona b ga intilsa, b son ) (x f funksiyaning  x dagi ) ; (     x x limiti deyiladi va  b x f b x f b x f x x a x       ) ( lim ; ) ( lim ) ( lim kabi belgilanadi. 9 – t a’ r i f . (Koshi ta’rifi). Agar 0  son uchun shunday 0 ) (   M dan topilsaki, х argumentning ) ; )( ( M x M x M x      tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida  b x f ) ( tengsizlik bajarilsa, b son ) (x f funksiyaning ) ; (       x x x dagi limiti deyiladi va  b x f b x f b x f x x x       ) ( lim ; ) ( lim ) ( lim kabi belgilanadi. Bu ta’rif ba’zan “  – δ ” ta’rifi deb ham nomlanadi. M i s o l l a r. 1. Limitning Geyne ta’rifidan foydalanib 2 1 4 5 1 3 lim 2     x x x tenglik to’g’riligini ko’rsating. Y e c h i l i s h i:  nx ketma – ketlik: 1) )4 5( )1 3( ) (    x x x f      5 4 nx yani funksiyaning mavjudlik sohasiga tegishli bo’lishi; 2) 2 soniga ketma – ketlik yaqinlashuvchi ya’ni 2 lim   n n x shartlarini qanoatlantiruvchi х ning qiymatlaridan iborat. U holda funksiya qiymatlaridan iborat ketma – ketlik 4 5 1 3 ) (    n n n x x x f bo’ladi. Chekli limitga ega bo’lgan ketma – ketliklar haqidagi teoremalarga asosan 2 1 2 10 1 6 )4 5 lim( )1 3 lim( 4 5 1 3 lim ) ( lim             n n n n n n n x x x x x f .

Funksiya limitining ta’rifiga asosan: 2 1 4 5 1 3 lim 2     x x x 2. Funksiya limitining Koshi ta’rifi (ya’ni “  – δ” ta’rifidan foydalanib) asosida 5 )8 3( lim 1     x x ekanligini ko’rsating. Y e c h i s h. “  – δ” ta’rifiga asosan 0  uchun shunday δ>0 topiladiki  1 x tengsizlikdan      5 ) ( )5 ( ) ( x f x f tengsizlikka kelamiz. Boshqacha aytganda      1 3 5 8 3 x x tengsizlikni yechish kerak. Bu esa      3 1 x bo’lganda  5 ) (x f bajariladi. Bundan 5 )8 3( lim 1     x x tenglik bajariladi. 3. 1 1 sin lim 1   x x ning limiti mavjud emasligini ko’rsating. Y e c h i s h. Ikki ketma – ketlik n xn  1 1  va ,...)2,1 ( )1 4( 2 1     n n yn  lar 1limlim   n nn n yx . Funksiya qiymatlaridan iborat ketma – ketliklar quyidagicha: 0 sin 1 ) ( 1 1 1 sin ) (        n n x f n va             2 1 4 sin 1 )1 4( 2 1 1 sin ) ( n y f n 1 2 2 sin        n bo’lib, 0 ) ( lim 1   n x x f n va 1 ) ( lim 1   n y y f n , ya’ni  nx va  ny ketma – ketliklar har хil limitlarga ega bo’lgani uchun 1 x da 1 1 sin x funksiyaning limiti mavjud emasligini ko’rsatadi. 4.        1 ,5 3 1 ,3 2 ) ( x agar x x agar x x f funksiyaning 1 x dagi bir tomonlama limitlarini toping. Y e c h i s h. 1x bo’lsa, 3 2 ) (   x x f bo’lib, 1 ) ( lim )0 1( 01      x f f x – chap limit. Agar x >1 bo’lsa, 5 3 ) (   x x f bo’lib, 2 ) ( lim )0 1( 01     x f f x – o’ng limit (14-shakl) x13 1 30 -1 -2 y

14 – s h a k l. Chekli limitga ega bo’lgan funksiyalarning хossalari. Chekli limitga ega bo’lgan funksiyalar qator хossalarga ega bo’lib, bu хossalarni o’rganishda asosan funksiya limiti ta’riflaridan foydalaniladi.) (x f funksiya X to’plamda berilgan, a esa Х ning limit nuqtasi bo’lsin. 1 0 . Agar ) (x f funksiyaning a nuqtada limiti mavjud bo’lsa, bu limit yagonadir. 2 0 . Agar b x fa x   ) ( lim bo’lib, b>p (b<q) bo’lsa, u holda a ning yetarli kichik atrofidan olingan ) ( a x x  ning qiymatlarida ) ) ( ( ) ( q x f p x f   bo’ladi. 3 0 . Agar   bxfa x )(lim bo’lsa, u holda a ning yetarlicha kichik atrofidan olingan ) ( a x x  ning qiymatlarida ) (x f funksiya chegaralangan bo’ladi. 4 0 . Agar 1 1 ) ( lim b x fa x   , 2 2 ) ( lim b x fa x   bo’lib, х argumentning    a x 0 tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida ) ( ) ( 2 1 x f x f  tengsizlik o’rinli bo’lsa, u holda 2 1 b b  tengsizlik o’rinli bo’ladi. 5 0 . Agar х argumentning    a x 0 tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida ) ( ) ( ) ( 2 1 x f x f x f   tengsizlik o’rinli bo’lib, b x f x f a x a x     ) ( lim ) ( lim 2 1 bo’lsa, u holda ) ( lim x fa x – mavjud va u ham b ga teng. 6 0 . Agar 1 1 ) ( lim b x fa x   , 2 2 ) ( lim b x fa x   bo’lsa, u holda ) ( ) ( 2 1 x f x f  , ) ( ) ( 2 1 x f x f  , )0 ) ( () ( ) ( 2 2 1  x f x f x f funksiyalar ham limitga ega va 2 1 2 1 )) ( ) ( ( lim b b x f x f a x     , 2 1 2 1 )) ( ) ( ( lim b b x f x f a x     , 2 1 2 1 ) ( ) ( lim b b x f x f a x   )0 ( 2 b munosabatlar o’rinli.

7 0 . Agar ) ( lim x fa x mavjud bo’lsa, u holda )) ( ( lim x f ka x   ham majud va u ) ( lim x f k a x ga teng (k-const) , ya’ni )(lim))((lim xfkxfk axax   . 8 0 . Agar ) ( lim x fa x mavjud va chekli bo’lsa, u holda  m a x x f ) ( lim ham mavjud (mЄN) va    m a x m a x x f x f ) ( lim ) ( lim    munosabat o’rinli bo’ladi. Faraz qilaylik  nx to’plamda ) (x t  funksiya aniqlangan va bu funksiya qiymatlaridan iborat t to’plamda )(t f y funksiya aniqlangan bo’lib, ular yordamida murakkab )) ( ( x f y   funksiya hosil qilingan bo’lsin. 9 0 . Agar 1) c x a x   ) ( lim  bo’lib, a nuqtaning shunday (a –  , a +  ) atrofi mavjud bo’lsaki, bu atrofdan olingan barcha х lar uchun c x ) ( bo’lsa, 2) c nuqta T to’plamning limit nuqtasi bo’lib, b t fct   )( lim bo’lsa, u holda a x da murakkab funksiya )) ( ( x f  limitga ega va b x fa x   )) ( ( lim  bo’ladi. M i s o l l a r. 1. )2 5 3( lim 2 3 1     x x x x limitni ko’phadning limitini topish qoidasiga ko’ra hisoblanadi. 9 2 1 1 5 13 )2 5 3( lim 2 3 2 3 1            x x x x 2. 2 2 lim 2 2 2     x x x x limitning maхraji х = 2 da noldan farqli bo’lgani uchun kasr– rasional funksiyaning limitini hisoblash qoidasiga ko’ra topamiz: 2 2 4 2 2 2 2 2 2 2 lim 2 2 2 2 2           x x x x 3. 8 4 5 lim 2   x x limitda bo’luvchining limiti nolga teng:

0 )8 4( lim 2    x x. Demak, bo’linmaning limiti haqidagi xossani qo’llab bo’lmaydi, chunki 4х – 8 ifoda 2 x da cheksiz kichik miqdordir, unga teskari miqdor 8 4 1 x esa cheksiz katta miqdordir. Shuning uchun 2 x da 5 8 4 1  x ko’paytma cheksiz katta miqdor, ya’ni    8 4 5 lim 2 x x . 4.         8 6 2 1 lim 3 2 x x x x ifoda 2 x da ikkita cheksiz katta miqdorning ayirmasidan iboratdir. Kasrlarni ayirib, surat va maхraji 2 x da nolga intiladigan kasrni hosil qilamiz. Kasrni 2x ga qisqartirib, quyidagiga ega bo’lamiz:               )4 2 )(2 ( )2 ( lim 8 6 2 1 lim 2 2 2 3 2 x x x x x x x x x 0 12 0 4 4 4 2 2 4 2 2 lim 2 2            x x x x 5. 1 2 3 2 lim 4 2 4     x x x x limitni hisoblash uchun kasrning surat va maхrajini argumentning eng yuqori darajasiga, ya’ni 4x bo’lamiz: 2 1 1 2 3 2 1 1 2 3 2 1 lim 1 2 3 2 lim 4 4 2 4 2 4               x x x x x x x x . Ajoyib limitlar . Kelajakda ko’p foydalaniladigan ayni paytda muhim bo’lgan ba’zi funksiya limitlarini keltiramiz.

1. Agar x radian o’lchovi bilan berilgan bo’lsa, 1 sin lim 0   x x x munosabat o’rinli, ya’ni x x sin funksiyaning 0 x dagi limiti х ning 0 ga intilish qonuniga bog’liq emas. Shuning uchun ga – birinchi ajoyib limit deyiladi. Ravshanki,          0 2 2 0 x x   oraliqda olingan iхtiyoriy х larda tgx x x   sin 0 tengsizliklar o’rinli. Endi tgx x x   sin tengsizliklarni x sin ga bo’lib, x x x cos 1 sin 1   va undan x x x x x x cos 1 sin 1 0 1 sin cos        . 2 sin2 cos 1 2x x  va 2 0  x da 2 sin 2 sin 2 x x larni e’tiborga olsak, x x x x      2 2 2 sin2 cos 1 munosabat o’rinli bo’ladi. Demak, iхtiyoriy 2 0  x da x x x   sin 1 0 . Bundan x x x  1 sin tengsizlik o’rinli bo’lishi kelib chiqadi. 0  sonni olib, unga ko’ra 0  sonni (uni olingan  va 2  sonlardan kichik qilib) olinsa, u holda    x x 0 bo’lganda    x x x 1 sin bo’ladi. Bu esa 1 sin lim 0   x x x bo’lishini bildiradi. dan quyidagi tengliklarning to’g’riligini isbotlash qiyin emas: 1 sin lim 0   x x x k x kx x   sin lim 0 1 sin lim 0       k x x x 1 lim 0   x tgx x 1 arcsin lim 0   x x x 1 lim 0   x arctgx x 2. e x x x        1 1 lim tenglik o’rinli ekanligini ko’rsatamiz. 1 1 1 2 3 4 5 6 7 8

Faraz qilaylik, x > 1 bo’lsin. х ning butun qismini n orqali belgilasak, u holda 1   n x n bo’lib, bundan esa n x n 1 1 1    tengsizliklarga ega bo’lamiz. Bu tengsizliklardan 1 1 1 1 1 1 1 1                    n x n n x n tengsizliklar kelib chiqadi. e n n n         1 1 1 lim , e n n n          1 1 1 1 lim hamda tengsizliklardan foydalanib chekli limitga ega bo’lgan funksiya хossalariga ko’ra  x da e x x x        1 1 lim tenglikka ega bo’lamiz. Endi 1 x bo’lsin. y x   belgilash kiritsak, u holda:                        y y y y x x y y x 1 1 1 lim 1 1 lim 1 1 lim e e y y y y y                    1 1 1 1 lim 1 1 1 lim 1 boladi. Demak, e x x x        1 1 lim N a t i j a.   e x x x    1 01 lim tenglik o’rinlidir. Haqiqatdan ham y x  1 belgilash natijasida   y y x x y x            1 1 lim 1 lim 1 0 bo’lib, e y y y        1 1 lim munosabatdan   e x x x    1 01 lim kelib chiqadi. va formulalarga ikkinchi ajoyib limit deyiladi. e=2,7182818 … irasional son bo’lib, asosi e ga teng bo’lgan logarifmga natural logarifm deyiladi, ya’ni x x x e a ln log log   ; M x M x , ln lg  ... 43429,0  Masalalarni yechishda «ajoyib limitlar» deb ataluvchi ushbu limitlardan foydalanishga to’g’ri keladi: e x x aa x log ) 1( log lim 0   1 ) 1 ln( lim 0    x x x a x x x a ln 1 lim 0          x x x 1 ) 1( lim 0 9 9 10 8 10 11 12 13 14

1 ln ) 1 ln( lim 0     e x x x 1 ln 1 lim 0     e x ex x Bularda 0 ,1   a a . Logarifmik funksiyaning aniqlanish sohasida uzluksizligidan        x f x f x x x x 0 0 lim ) ( lim tenglik o’rinli bo’lishligini e’tiborga olib topamiz:             x a x a x a x x x x x x x 1 0 0 ) 1( log lim ) 1( log1 lim ) 1( log lim 0 e x a x a x a log ) 1( lim log 1          . Demak, e x x aa x log ) 1( log lim 0   tenglik bajariladi. Хususan, 1 ln ) 1 ln( lim 0     e x x x limitni hioblash uchun t ax  1 deb almashtirish olamiz. Ravshanki, 0 x da 0 t va           a x t a t a t a a a x a x x log ) 1( log log 1 1 ) 1( log ) 1( log t x t a a      . Natijada ushbu tenglikka ega bo’lamiz: t t t t x a a t a t x a x ) 1( log 1 lim ) 1( log lim 1 lim 0 0         . Agar a e t t t t a a t a t ln log 1 ) 1( log lim 1 ) 1( log 1 lim 0 0        bo’lishini hisobga olsak, u holda )0 ,1 ( ln 1 lim 0      a a a x ax x ekanligini topamiz. Yuqoridagiga o’хshash mulohaza bilan tenglikning to’g’riligini ko’rsatish mumkin. 15 16 17 11 15 13 13 14

M i s o l l a r . 1) d c b a dx dx d cx cx c bx e b ax e a dx cx e e bx ax x bx ax x                 sin sin 1 1 lim sin sin lim 0 0 2) a t a t t a a t a x a x t t a x 1 1 ln lim ln ) ln( lim ln ln lim 0 0                3) 4 1 2 )2 sin( lim 2 1 lim 2 )2 sin( 2 1 lim 4 )2 sin( lim 2222 2               x x x x x x x x xxxx 4)   e x x x xx x        11 111 1 )1 ( 1 lim lim Ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar . 1 – t a’ r i f. Agar 0 ) ( lim   x a x  bo’lsa, u holda ) (x  a x da cheksiz kamayuvchi funksiya deyiladi. Ba’zan «cheksiz kichik» ham deyiladi. 2 – t a’ r i f. Agar ) (x  va ) (x  lar cheksiz kichik bo’lib, 0 ) ( ) ( lim   x x a x   bo’lsa, u holda ) (x  ni ) (x  ga nisbatan yuqori tartibli cheksiz kichik deyiladi va )) ( (0 ) ( x x    ko’rinishda yoziladi. 3 – t a’ r i f . Agar c x x a x   ) ( ) ( lim   ) ,0 (   c c bo’lsa, u holda ) (x  va ) (x  lar bir хil tartibli cheksiz kichiklar deyiladi. 1 sin lim ;1 1 lim 0 0            e t a x   bo’lsin u holda a t x   va a x da 0 t

Agar c=1 bo’lsa, u holda ) (x  va ) (x  lar ekvivalent cheksiz kichiklar deyiladi va ) (x  ~ ) (x  lar ko’rinishda yoziladi. T e o r e m a. Agar х=a nuqta atrofida ) (x  , ) (x  , ) (1 x  , ) (1 x  lar cheksiz kichik va ) (x  ~ ) (1 x  , ) (x  ~ ) (1 x  bo’lsa, u holda ) ( ) ( lim ) ( ) ( lim 1 1 x x x x a x a x        bo’ladi. Q o i d a. Agar a x da ) (x  cheksiz kamayuvchi funksiyaning ) (x  cheksiz kamayuvchi funksiyaga nisbatining limiti 1 soniga teng bo’lsa, u holda ) (x  va ) (x  cheksiz kamayuvchi funksiyalar ekvivalent bo’ladi, aks holda ekvivalent bo’lmaydi. M i s o l l a r. 0 x da quyidagi funksiyalarning qaysilari ekvivalent cheksiz kichikdir: 1) 1 1 ) (   n x x  va xn x 1 ) (   2) x x x x 2 sin 1 1 ) ( 2     va x x sin ) (   ? Y e c h i l i s h i. 1)                    1 0 1 , 1 , 1 0 0 1 1 1 lim ) ( ) ( lim t da x t x t x t x x n x x x n n n n a x a x   1 )1 ... )(1 ( )1 ( lim 0 0 )1 (1 1 lim 2 1 0 1                     n n t t t t n t t n t n n t n t , demak, 0 x da x n x n    1 ~1 1 2)                  0 0 2 sin sin 1 1 lim sin 2 sin 1 1 lim ) ( ) ( lim 2 0 2 0 x x x x x x x x x x x x a x                        x x x x x x x x x x x x x x x x 2 sin 1 lim 1 1 1 lim sin lim 0 0 1 1 2 sin sin ) 1( lim 0 2 0 0 2 0

    2 1 1, demak, o’zaro ekvivalent emas. Ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar jadvali. Agar k x fa x   ) ( lim ,   k 0 bo’lsa, u holda ) ( ~) ( ) ( x k x x f   . Agar ) ( ~) ( x x   , ) ( ~) ( x x   bo’lsa, u holda ) ( ~) ( x x   . a x da ) (x  «cheksiz kichik» uchun ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar jadvali: 1. ) ( ~) ( sin x x   ; 6.   ) ( ~ ) ( 1 ln x x   ; 2. ) ( ~) ( x x tg   ; 7. )0 ( ln) ( ~1 )(   a a x a x   ; 3.   2 ) ( ~) ( cos 1 2 x x    ; 8. ) ( ~1 )( x e x    ; 4. ) ( ~) ( arcsin x x   ; 9.   ) ( ~1 ) ( 1 x p x p     ; 5. ) ( ~) ( x x arctg   ; 10. n x x n ) ( ~1 ) ( 1     ; M i s o l l a r. 1. 0 x da 3 2 ~ sin x x x x  bo’lishligini ko’rsating. Y e c h i s h: Jadvaldagi 1 – formulaga asosan: 43 ~ sin x x x x x  ; 43 21 43 32 ~1 xxxxx  . Bundan 3 2 ~ sin x x x x  to’g’riligi kelib chiqadi. 2. Quyida berilgan «cheksiz kichik» larni ekvivalentlariga almashtiring: a) 3 sin   b a  ; b) 5 4 3 2 5 2 12 ) cos 1(         ; Y e c h i s h: a) ) (x  va ) (x  «cheksiz kichik» lar har хil tartibli, ya’ni   sin ) ( a x  miqdor 1– tartibli, ) ( ) ( 3  b x   – 3–tartibli bo’lgani uchun:

    3~ sin3~) ( sin 3 b a  . b) 5 4 3 4 5 4 3 2 5 2 12 2 sin4 5 2 12 ) cos 1(                 qo’shiluvchilarning eng kichik tartibli 3 12  bo’lgani uchun: 3 5 4 3 2 12~ 5 2 12 ) cos 1(          . 3. Quyidagi limitlarni ekvivalent cheksiz kichiklardan foydalanib hisoblang: a) 1 lim 0 0 ) 1 ln( sin lim 0 0         kx kx kx kx x x (Jadvalga asosan: kx kx ~ sin va ) ~) 1 ln( kx kx b)   2 1 2 lim4 1 1 cos lim4 1 )1 (cos 1 ln 4 lim cos ln 1 1 lim 2 2 0 2 0 2 0 4 2 0              x x x x x x x x x x x x Limitlarni hisoblash yo’llari. Funksiyaning limiti uning argumentining intilgan sonida aniqlangan bo’lishiga bog’liq emas. Amalda esa funksiya limitini topishda bu munosabat katta ahamiyatga ega. I. Agar berilgan ) (x f funksiya elementar bo’lib, х intilgan son uning aniqlanish sohasiga tegishli bo’lsa, u holda funksiyaning limiti ) (x f ning х intilgan son qiymatidagi xususiy qiymatiga teng bo’ladi, ya’ni ) ( ) ( lim a f x fa x   . 1 – m i s o l . 2 1 4 6 4 1 4 3 lim 2 2         x x x x , chunki elementar funksiya bo’lib, argument intilgan son uning aniqlanish sohasiga kirganligi uchun uning limiti funksiyaning argumenti intilgan son qiymatidagi хususiy qiymatiga teng. Agar funksiyada argument  ga yoki uning aniqlanish sohasiga tegishli bo’lmagan songa intilsa, bu holda funksiya limitini topishda alohida tekshirish olib borish kerak bo’ladi. Yuqorida bayon qilingan limitlar хossalariga suyanib, quyidagi ko’p uchraydigan limitlar topilgan: 1.   ax xlim 3. 0 lim   x a x

2.    x a x 0 lim 4.           1 , 1 , 1 ,0 lim a agar a agar a agar ax x 5.   a x xlim 8.              0 1 , 1 0 , 1 ,0 lim a agar a agar a agar ax x 6.   x a x 0 lim 9.         1 0 , 1 , log lim a agar a agar xa x 7.   x a x 0 lim 10.         1 0 , 1 , log lim 0 a agar a agar xa x Bu oddiy limitlardan formula tariqasida foydalanish mumkin, ularda qatnashgan 0a o’zgarmas sondir. Funksiya limitini topishda 0 0 ,  , 0 ,   , 1 , 0 kabi aniqmasliklarni «ochib» limitlarni hisoblash limitlar nazariyasining asosiy vazifasidir. Bunda misollarga qarab, ma’lum algebraik va trigonometrik almashtirishlar bajarib, so’ngra limitlarni hisoblaymiz. II. a x yoki  x da ) (x f funksiya ikki cheksiz kichik miqdorning nisbatidan     0 0 iborat bo’lgan hol. I z o ҳ . 0a bo’lganda х faqat butun son qiymatlarini qabul qilishi mumkin, х ning hamma qiymatlari uchun 0a bo’lganda xa aniqlanmagan.

2 – m i s o l. 3 1 3 2 lim )3 (3 )3 )(2 ( lim 0 0 9 3 6 5 lim 3 3 2 3                 x x x x x x x x x x 3 – m i s o l .                  x x x x x x x x x x 2 2 2 2 lim 0 0 2 2 lim 0 0 2 2 2 2 2 2 lim 0        x x x ; Bundagi 2–misolda ) )( ( 2 1 2 x x x x a c bx ax      dan foydalanildi, 1x , 2x lar 0 2    c bx ax kvadrat tenglamaning ildizlaridir; 3–misolda esa kasrning surat va maхrajini  x x    2 2 ga ko’paytirib, maхrajdagi irrasionallikni yo’qotamiz, so’ngra х ga qisqartirdik. 4 – m i s o l. 5 1 5 5 5 sin lim 0 0 5 sin lim 0 0         x x x x x x ; III. a x yoki  x da ) (x f funksiya ikki cheksiz katta miqdorning nisbatidan   iborat bo’lgan hol. 5 – m i s o l . 2 1 1 1 5 2 1 1 1 5 2 lim 1 5 2 lim 4 2 4 2 3 4                       x x x x x x x x x ; Bu misolda   ko’rinishdagi aniqmaslikni ochish uchun surat va maхrajini noma’lumning eng katta darajasiga bo’ldik. IV. a x yoki  x da ) (x f funksiya cheksiz kichik va cheksiz katta miqdorlar ko’paytmasi  0 dan iborat bo’lgan hol. Bu hol ma’lum almashtirishlar yordamida I I yoki III holga keladi. 6 – m i s o l .                  sin cos lim lim )0 ( lim 0 0 ctg arcctgx x x  arcctgx deb belgilasak,  ctg x ga ega bo’lamiz, bundan  x da 0  

1 11 sin lim cos lim 0 0            V. a x yoki  x da ) (x f funksiya ikki cheksiz katta miqdorlar ayirmasi    dan iborat bo’lgan hol. Bu holda funksiyani kasr bilan almashtirilsa, II yoki III hollardan biriga keladi. 7 – m i s o l .                    8 12 6 9 4 2 lim ) ( 2 3 4 3 lim 2 3 2 3 2 2 3 x x x x x x x x x x x 9 2 8 12 6 9 4 2 lim 3 2        x x x x x VI. a x yoki  x da ) (x f funksiya asosi 1 ga, ko’rsatkichi  ga intiladigan daraja  1 bo’lgan hol. Bunday funksiyalarning limitini topishda 2 – ajoyib limitdan foydalaniladi. 8 – m i s o l.     8 0 4 0 224 2 1 lim ) 1( 2 1 lim e x x x x x x          VII. Ekvivalent cheksiz kichiklardan foydalanib yechiladigan hol. 9 – m i s o l. 3 2 3 2 lim 3 arcsin 2 sin lim 0 2 2 0       x x x x arctg x x x x Ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar jadvaliga asosan: x x x arctg x x 2~ 2 sin~ arcsin 2 sin 2 2  

O'xshashlar

Kompleks o`zgaruvchili funksiya va uning limiti

Funksiya

Funksiyaning limiti

Vektor funksiya. Vektor funksiya hosilasi va differensiali

Sonlar ketma – ketligining limiti