logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Sonlar ketma – ketligining limiti

Sonlar ketma – ketligining limiti

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

387 KB
Ko'chirib olish
Sonlar ketma – ketligining limiti Reja: 1. Nuqtaning atrofi. 2. Sonli to’plamning limit nuqtasi. 3. Sonlar ketma-ketligi tushunchasi. 4. Sonlar ketma – ketligining limiti 5. Cheksiz kichik hamda cheksiz katta miqdorlar. 6. Yaqinlashuvchi ketma – ketliklar va ularning хossalari 7. Sonlar ketma-ketliklari limitini hisoblash. Funksiya limiti matematik tahlilning muhim tushunchalaridan biri. Dastlab, nuqtaning atrofi, sonli to’plamning limit nuqtasi tushunchalarini, so’ngra natural argumentli funksiyalar (sonlar ketma-ketligi) ning limitini qaraymiz. Nuqtaning atrofi. Terminologiyaga doir quyidagi izohni beramiz. Haqiqiy sonlarni sonlar o’qidagi nuqtalar bilan tasvirlaganimiz sababli, nuqta deganda sonni tushunamiz va aksincha. Bunda geometrik termin arifmetik ma’noga ega; nuqta so’zi bunda son so’zi o’rnida ishlatiladi. Yuqorida aytib o’tilganlarni e’tiborga olib, quyidagi ta’rifni beramiz. a c b x 1 – s h a k l. Har bir C nuqtaning cheksiz ko’p atrofi bo’ladi, chunki u cheksiz ko’p intervalning o’rtasidir. Arifmetika nuqtai nazaridan qaraganda C nuqtaning atrofini (c-  , c +  ) interval shaklida tasvirlash mumkin, bunda  ixtiyoriy musbat son yoki ikkinchi xil aytganda c-  < х < c +  (  > 0) shartni qanoatlantiruvchi х sonlarning to’plamidir (2-shakl).   c -  c c +  x 2 – s h a k l. Masalan, koordinatasi 4 ga teng nuqtaning atroflari (4-  , 4+  ) intervaldan iborat;  ga istalgan musbat qiymatlarni berib, koordinatasi 4 ga teng nuqtaning hamma atroflarini hosil qilamiz. Tanlangan  uchun 4-  < x < 4 +  , yoki | x–4 | <Ta’rif. C nuqtaning atrofi deb, o’rtasi C nuqta bo’lgan istalgan (a, b) intervalga aytiladi. (1-shakl)  bajarilsa, х nuqta ko’rsatilgan atrofga tegishli bo’ladi.  ni atrofning radiusi deb, atrofning o’zi esa  atrof deb ataladi. Sonli to’plamning limit nuqtasi. Sonlarni O х sonlar o’qida nuqtalar bilan tasvirlaymiz. 1 o . M 1 sonlar to’plami (3-shakl): 1, 2 1 , 3 1 , 4 1 , . . . , n 1 , . . . 2  4 1 3 1 2 1 1 3 – s h a k l. 2 o . M 2 sonlar to’plami (4-shakl): 1, 2 1 , 4 1 , 4 3 , 8 1 , 8 7 , 16 1 , 16 15 , . . . , k2 1 , k2 1 1 , … 2  1 2  2 8 1 4 1 2 1 4 3 8 7 1 4 – s h a k l. 3 o . M 3 : (a , b) interval (5-shakl) a 0 b 5 – s h a k l. 4 o . M 4 :  b a ; segment (6-shakl) x x 2  x 2  x0 0 0 a b 6 – s h a k l. 5 o . M 5 : 1,2,3, …, n, … (7-shakl) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 7 – s h a k l. Chunonchi, O nuqta M 1 to’plamning limit nuqtasidir, chunki O nuqtaning istagan atrofida M 1 to’plamga qarashli nuqtalar cheksiz ko’pdir (3-shakl). O nuqtaning o’zi M 1 to’plamga kirmaydi. M 2 to’plam O nuqta va 1 nuqtadan iborat ikkita limit nuqtaga ega (4-shakl). O limit nuqta to’plamga kirmaydi; 1 limit nuqta M 2 to’plamga kiradi. Shuning uchun 1 nuqta M 2 to’plamning nuqtasidir. (a ; b) intervalning barcha nuqtalari M 3 to’plamning limit nuqtalaridir. Intervalning a va b uchlari ham uning limit nuqtalaridir (5- chizma), ammo a va b nuqtalar intervalga kirmaydi. [a , b] segmentning hamma nuqtalari bu segmentning limit nuqtalaridir. [a , b] segmentning o’ziga kirmagan limit nuqtalari bo’lmaydi. M 5 to’plamning limit nuqtalari yo’q. Shuningdek, sonlarning istagan chekli to’plami ham limit nuqtalarga ega emas. Sonlar ketma-ketligi tushunchasi. x Ta’rif. Agar a nuqtaning istalgan atrofida M sonlar to’plamiga tegishli cheksiz ko’p nuqtalar yotsa a nuqta M sonlar to’plamining limit nuqtasi deb ataladi. Aytaylik , N={1,2,3, …} to’plamda biror  ( n ) funksiya berilgan bo’lsin. Bu funksiya qiymatlarini х n bilan belgilaymiz.  ( n ) = х n (1). (  (1) = х 1 ,  (2) = х 2 , … ,  ( n ) = х n , … ). Qaralayotgan funksiya qiymatlaridan tashkil topgan ushbu х 1 , х 2 , … , х n, , … to’plam sonlar ketma – ketligi deyiladi. (1) ketma-ketlikni tashkil etgan х n (n = 1,2,3, …) sonlar uning hadlari deyiladi: x 1 – ketma – ketlikning birinchi hadi, х 2 – ketma-ketlikning ikkinchi hadi va hokazo, х n – ketma – ketlikning n – hadi (yoki umumiy hadi). (1) ketma-ketlik qisqacha х n yoki {x n } kabi belgilanadi. Ko’p holda ketma-ketliklarning umumiy hadi formula bilan ifodalanadi. Uning barcha hadlari shu formula orqali topiladi. M a s a l a l a r. 1. n xn 1  : 1, 2 1 , 3 1 , … , n 1 , … 2. n xn : 1, 2, 3, … , n , … 3. 1nx : 1, 1, 1, … , 1, … 4.   1 1    n nx : 1, -1, 1, … ,   1 1   n , … Biror {x n }: x 1 , x 2 , … , x n , … ketma- ketlik berilgan bo’lsin. 1 -ta’rif. Agar shunday o’zgarmas M son mavjud bo’lsaki, { x n } ketma – ketlikning har bir hadi shu sondan katta bo’lmasa, ya’ni  n  N uchun х n  M tengsizlik o’rinli bo’lsa, { x n } yuqoridan chegaralangan ketma – ketlik deyiladi. 2-ta’rif . Agar shunday o’zgarmas m son mavjud bo’lsaki, { x n } ketma – ketlikning har bir h adi shu sondan kichik bo’lmasa, ya’ni  n  N uchun х n  m tengsizlik o’rinli bo’lsa, { x n } quyidan chegaralangan ketma – ketlik deyiladi. M i s o l l a r. 1. n n xn 1  ketma – ketlik quyidan va yuqoridan chegaralangan, chunki 1 1   n n xn , ya’ni ketma-ketlik quyidan chegaralangan. Ikkinichi tomondan, n n n 1 1 1    ga egamiz, bu yerda n 1 to’g’ri kasr, demak, 2 1 1  n , ya’ni ketma – ketlik yuqoridan chegaralangan. (m=1, M=2). 2. 1 2 1   n nx ketma – ketlik quyidan chegaralangan, chunki ketma – ketlikning har bir hadi O dan kichik emas (m=0). 3. 0, -1, -2, … ,-n, … ketma – ketlik yuqoridan chegaralangan, chunki ketma – ketlikning har bir hadi O dan katta emas. (M=0).3-ta’rif . Agar ketma – ketlik ham quyidan, ham yuqoridan chegaralangan bo’lsa, ya’ni shunday o’zgarmas m va M sonlar topilsaki,  n  N uchun m  х n  M tengsizliklar o’rinli bo’lsa, { x n } chegaralanagan ketma – ketlik deyiladi. 4- ta’rif. Agar { x n } ketma – ketlikning h adlari quyidagi х 1  х 2  …  х n  …( х 1 < x 2 < …< x n < …) tengsizliklarni qanoatlantirsa, ya’ni  n  N uchun x n  x n +1 ( x n < x n +1 ) bo’lsa, { x n } o’suvchi (qat’iy o’suvchi) ketma – ketlik deyiladi.5-ta’rif . Agar { x n } ketma – ketlikning h adlari quyidagi х 1  х 2  …  х n  … ( х 1 > х 2 > … > х n > …) tengsizliklarni qanoatlantirsa, ya’ni  n  N uchun x n  x n +1 ( x n > x n +1 ) bo’lsa, { x n } kamayuvchi (qat’iy kamayuvchi) ketma-ketlik deyiladi. O’suvchi (qat’iy o’suvchi), kamayuvchi (qat’iy kamayuvchi) ketma – ketliklar monoton ketma – ketliklar deyiladi. M i s o l. 1 1 2  n xn ketma – ketlik monoton kamayuvchi ketma – ketlikdir, chunki kamayuvchi ketma – ketlik uchun 11 1    nn nn xx xx , tengsizlik bajariladi. Ketma – ketlikning (n+1) hadini yozamiz: n n n xn 2 1 1 )1 ( 1 2 2 1       . U holda 1 2 1 2 2 1      n n n x x n n , chunki  n  N uchun n n n 2 1 2 2    bo’ladi. Berilgan ketma – ketlik kamayuvchidir. Sonlar ketma – ketligining limiti Biror {x n }: x 1 , x 2 , … , x n , … ketma – ketlik hamda biror a nuqta (son) berilgan bo’lsin. Bu ketma – ketlikning hadlari a nuqtaning biror atrofiga tegishli bo’ladimi, tegishli bo’lsa, nechta hadi tegishli bo’ladi – shularni aniqlash ketma – ketlikning limiti tushunchasini kiritishda muhim ahamiyatga ega. M i s o l l a r . 1. Ushbu {x n }={n}: 1,2,3, … , n, … ketma – ketlikni hamda a=4 nuqtaning (4-2; 4+2)=(2 ; 6) atrofi (  =2) olinsa, unda ketma – ketlikning 3 ta hadi (3;4;5-hadlari) shu atrofga tegishli bo’ladi. (8-shakl). 0 1 2 3 4 5 6 7 8 8 – s h a k l. Agar a=2 nuqta olinsa va uning     4 1;4 1 atrofi qaralsa, unda berilgan x n =n ketma – ketlikning bitta ham hadi shu atrofga tegishli bo’lmasligini ko’ramiz. x 2. Ushbu       1 n n xn : 2 1 , 3 2 , 4 3 , ... , 1n n , ... ketma – ketlikda a=1 nuqtaning               5 4 5 9;5 1 5 4 1;5 4 1  atrofi olinsa, unda berilgan ketma – ketlikning 4-hadidan boshlab keyingi barcha hadlari shu atrofga tegishli bo’ladi. (9-shakl). 0 2 1 3 2 4 3 5 4 6 5 7 6 1 5 4 1 9 – s h a k l. Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinadiki, biror nuqta atrofga ketma – ketlikning chekli sondagi hadlari tegishli bo’lishi, biror hadidan boshlab keyingi barcha hadlari, jumladan ketma – ketlikning barcha hadlari (cheksiz sondagi hadlari) tegishli bo’lishi, bitta ham hadi tegishli bo’lmasligi mumkin ekan. Bu holda {x n } ketma – ketlik a ga intiladi deb ham yuritiladi. {x n } ketma – ketlikning biror hadidan boshab keyingi barcha hadlari a nuqtaning iхtiyoriy (a-  , a+  ) atrofiga tegishliligi,   >0 son olinganda ham shunday natural n 0 son topilib, barcha n > n 0 uchun a-  <x n < a+  tengsizliklarning o’rinli bo’lishidan iboratdir. Ravshanki, a-  < x n < a +   -  < x n – a <    x n – a  <  . Bu hol ketma – ketlik limitini quyidagicha ta’riflash imkonini beradi. x T a’ r i f . Agar a nuqtaning i х tiyoriy (a-  , a +  ) atrofi (   >0) olinganda ham { x n } ketma – ketlikning biror h adidan boshlab, keyingi barcha h adlari shu atrofga tegishli bo’lsa, a son { x n } ketma – ketlikning limiti deyiladi va a xn n  lim  a x yoki n lim  a x yoki n kabi belgilanadi. 1–i z o h. O’zgarmas miqdor c ko’pincha hamma qiymatlari bir хil: х=c bo’lgan o’zgaruvchi miqdor deb qaraladi. O’zgarmas miqdorning limiti shu o’zgarmas miqdorning o’ziga teng, chunki   > 0 da  x – c  =  c – c  = 0 <  tengsizlik doimo bajariladi. 2–i z o h. Limitning ta’rifidan o’zgaruvchi miqdor ikkita limitga ega bo’la olmasligi kelib chiqadi. ( Isboti [2], 29-bet) 3–i z o h. Har bir o’zgaruvchi miqdor limitga ega deb o’ylash yaramaydi. Cheksiz kichik hamda cheksiz katta miqdorlar. Agar o’zgaruvchi miqdor a limitga intilsa, u holda a o’zgarmas son ekani limitning ta’rifidan ko’rinadi. Ammo, «intiladi» tushunchasi o’zgaruvchi miqdorning boshqacha o’zgarish usulini tavsiflash uchun ham ishlatiladi. Agar oldindan berilgan har bir musbat M son uchun shunday n 0  N son topilsaki, barcha n > n 0 uchun  x n  >M tengsizlik o’rinli bo’lsa, {x n } ketma – ketlikning limiti   deb qaraladi va   n n x lim yoki  nx kabi belgilanadi. Agar har qanday M > 0 son berilganda ham shunday n 0  N son topilsaki, barcha n > n 0 uchun x n > M(x n < – M ) tengsizlik o’rinli bo’lsa, {x n } ketma – ketlikning limiti +  (–  ) deb qaraladi.T a’ r i f. Agar   >0 son olinganda ham shunday natural n 0 son (n 0  N) topilsaki, barcha n>n 0 uchun  x n – a  <  tengsizlik bajarilsa, a son {x n } ketma – ketlikning limiti deyiladi va yuqoridagidek a xn n  lim kabi belgilanadi. Masalan, 1 1   n xn ketma – ketlik cheksiz kichik miqdor bo’ladi, chunki 0 1 1 lim    n n . M i s o l .       1 n n xn ketma – ketlikda: 1 1 1 1      n n n xn . Ravshanki, 1 1   n n cheksiz kichik miqdor. Demak, berilgan ketma – ketlikning limiti 1 ga teng: 1 1 lim    n n n .T a’ r i f. Agar {x n } ketma – ketlikning limiti cheksiz   n n x lim , bo’lsa, u holda {x n } cheksiz katta miqdor deyiladi. Masalan, x n =2n ketma – ketlik cheksiz katta miqdor bo’ladi, chunki   n n 2 lim T a’ r i f. Agar {x n } ketma – ketlikning limiti 0 ga teng bo’lsa, 0 lim   n n x , u holda {x n } cheksiz kichik miqdor deyiladi. T a’ r i f. Agar {x n } ketma – ketlikning limiti chekli son bo’lsa, uni yaqinlashuvchi ketma – ketlik, agar ketma – ketlikning limiti cheksiz yoki ketma – ketlik limitga ega bo’lmasa, uni uzoqlashuvchi ketma – ketlik deyiladi. T e o r e m a. {x n } ketma – ketlikning a limitga ega bo’lishi u ch un a xn n    ch eksiz ki ch ik miqdor bo’lishi zarur va etarli. Demak, {x n } ketma – ketlikning limiti a bo’lsa, uning umumiy hadi nx ni n n a x   ko’rinishda yozish mumkin, bunda n  ch eksiz ki ch ik miqdor va aksin ch a. 1–Lemma. Ikki cheksiz kichik miqdor yig’indisi yana cheksiz kichik miqdor bo’ladi. 2–Lemma. Chegaralangan ketma – ketlik bilan cheksiz kichik miqdor ko’paytmasi cheksiz kichik miqdor bo’ladji. (Lemmalar isboti [4] 86-betda berilgan.) Endi cheksiz kichik hamda cheksiz katta miqdorlar orasidagi bog’lanishni keltiramiz: 1 0 . Agar  nx   ,...2,1 ,0   n xn cheksiz kichik miqdor bo’lsa,   nx 1 cheksiz katta miqdor bo’ladi. 2 0 . Agar  nx cheksiz katta miqdor bo’lsa,   nx 1 cheksiz kichik miqdor bo’ladi. Yaqinlashuvchi ketma – ketliklar va ularning хossalari . Ketma – ketlik limitining mavjudligi (ya’ni yaqinlashuvchi) haqidagi masala muhim masalalardan biridir. Bu masalani hal qilib beruvchi teoremalar mavjud. Biroq ular matematik tahlilning nozik faktlariga asoslanib isbotlanadi. (Isboti [3], 194-bet). 1–teorema . Agar  nx ketma – ketlik o’suvchi bo’lib, yuqoridan chegaralangan bo’lsa, ketma – ketlik chekli limitga ega (ya’ni yaqinlashuvchi) bo’ladi. 2–teorema . Agar  nx ketma – ketlik kamayuvchi bo’lib, quyidan chegaralangan bo’lsa, ketma – ketlik chekli limitga ega (ya’ni yaqinlashuvchi) bo’ladi . Har qanday yaqinlashuvchi ketma – ketlik fundamental ketma – ketlik bo’ladi. 3–teorema . (Koshi teoremasi). Agar  nx ketma – ketlik fundamental ketma – ketlik bo’lsa, u yaqinlashuvchi bo’ladi. Yaqinlashuvchi ketma – ketliklar qator хossalarga ega. Bu хossalarni isbotsiz keltiramiz. 1 0 . Agar  nx ketma – ketlik yaqinlashuvchi bo’lsa, uning limiti yagona bo’ladi. 2 0 . Agar  nx ketma – ketlik yaqinlashuvchi bo’lsa, chegaralangan bo’ladi. 3 0 . Agar  nx va  ny ketma – ketliklar yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda  n n y x  ketma – ketlik ham yaqinlashuvchi va   n n n n n n n y x y x       lim lim lim bo’ladi. 4 0 . Agar  nx va  ny ketma – ketliklar yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda  n n y x  ketma – ketlik ham yaqinlashuvchi va   n n n n n n n y x y x       lim lim lim bo’ladi. N a t i j a. Agar  nx ketma – ketlik yaqinlashuvchi bo’lsa,  nx c ketma – ketlik ham yaqinlashuvchi va n nn n xcxc   limlim bo’ladi, bu yerda c – o’zgarmas son.T a’ r i f . Agar 0   son olganda ham shunday n 0 ЄN topilsaki, barcha n > n 0 , barcha m > n 0 uchun   m n x x tengsizlik bajarilsa,  nx fundamental ketma-ketlik deyiladi. 5 0 . Agar  nx va  ny ketma – ketliklar yaqinlashuvchi bo’lib,   ,...3,2,1 0   n yn va 0 lim   n n y bo’lsa, u holda       n n y x ketma – ketlik ham yaqinlashuvchi va n n n n n n n y x y x     lim lim lim bo’ladi. 6 0 . Agar  nx va  ny ketma – ketliklar yaqinlashuvchi bo’lib,  n  N da  n n n n y x y x   bo’lsa, u holda  n n n nn n n n y x y x       lim lim lim lim bo’ladi. 7 0 . Agar  nx va  nz ketma – ketliklar yaqinlashuvchi va azx n nn n   limlim bo’lib  n  N da n n n z y x   bo’lsa, u holda  ny ketma – ketlik ham yaqinlashuvchi va a yn n  lim bo’ladi. 8 0 . Agar  nx ketma – ketlik yaqinlashuvchi bo’lib, a xn n  lim bo’lsa, u holda n n a x   bo’ladi va aksincha, bunda n  cheksiz kichik miqdor. Sonlar ketma-ketliklari limitini hisoblash. Sonlar ketma – ketligi mavzusining asosiy masalalaridan biri uning limitini topishdan iborat. Ketma – ketliklarning limitlarini topishda ta’rifdan va ketma – ketlik limitining хossalaridan foydalaniladi. 1 – m i s o l . Ketma – ketlik limitining ta’rifidan foydalanib isbotlang. a) 1 lim nx , agar 1 2 1 2    n n xn ; b) 5 3 lim nx , agar 1 5 1 3 2 2    n n xn bo’lsa va qaysi n nomerdan boshlab 01,0 5 3  nx tengsizlik bajarilishi ko’rsatilsin. n ta raqamY e c h i s h . a) Har qanday 0 uchun shunday ) ( N son topiladiki, ) ( N n da  1 nx tengsizlik bajariladi. Buning uchun absalyut qiymat ayirmasini topamiz: 1 2 2 1 2 2 1 1 2 1 2         n n n n Demak,  1 nx tengsizlik bajariladi, agar  1 2 2 n , bundan 2 1 1  n . Shuning uchun ) ( N sifatida 2 1 1  sonning butun qismi, ya’ni       2 1 1  N ni olamiz. Shunday qilib, har qanday 0 uchun N son topiladiki, n>N bo’lganda  1 nx bajariladi, bu esa 1 1 2 1 2 lim     n n n . b) Endi 5 3 nx absalyut miqdor farqini topamiz: )1 5(5 8 5 3 1 5 1 3 2 2 2      n n n . 0 berilgan n ni shunday tanlaymizki   )1 5(5 8 2n tengsizlik bajarilsin. Bu tengsizlikni yechib:    5 8 5 1 5 1 25 8 2      n n .          5 8 5 1 N deb, Nn  da   5,3 nx . Agar 01,0   bo’lsa, 5 805 5 1 5 8 5 1              N , bundan ketma – ketlikning 6-hadidan boshlab barcha hadlari       01,0 5 3 ; 01,0 5 3 intervalda yotadi. 2 – m i s o l. Ushbu 0,1; 0,11; 0,111; … ketma – ketlikning limiti 9 1 ga teng. I s b o t. Buning uchun 10 1 10 9 1 1,0 9 1     ; 100 9 1 11,0 9 1    < 100 1 … , n n 10 1 10 9 1 1... 11,0 9 1     ekanligini e’tiborga olib, na 9 1 ayirma 0,11… davriy kasrda o’nli kasr хonalarini yetarli darajada ko’proq olish bilan iхtiyoriy kichik 0 sondan ham kichik bo’lishi mumkin ekanligini ko’rish oson. Demak, berilgan ketma – ketlik limiti 9 1 ga teng. 3 – m i s o l . a) 3 ) ( x x f  funksiya 0 x da (ya’ni nol atrofida); b) 2)3 ( ) (   x x f funksiya 3 x nuqta atrofida; c) ) sin( ) ( a x x f   funksiya 2x nuqta atrofida va shuningdek 2-kП nuqtalardan istalgan birining atrofida cheksiz kichik funksiyalardir. 4 – m i s ol .            1 5 5 1 3 2 2 lim 2 2 3 n n n n n ni toping. Y e c h i s h. Agar yig’indining limiti хossasidan foydalansak, har bir qo’shiluvchi cheksiz katta miqdor bo’lib, chegaralanmagan. Shuning uchun ular limitga ega emas; kasrlarni qo’shsak: 3 15 2 10 3 13 2 2 3 2 3       n n n n n xn . Bundan 5 1 3 15 2 10 3 13 2 lim lim 3 2 3          n n n n n x n n n I z o ҳ. Limitni hisoblashda kasrning surat va maхrajini n ning eng yuqori darajasi (n=3) ga bo’ldik. 5 – m i s o l . 5,2 2 5 2 1 2 3 5 lim 2 2 3 5 lim 2 2 2 2            n n n n n n n n .

O'xshashlar

Sonlar ketma – ketligi
Sonli ketma-ketlik haqida tushuncha. Ketma-ketlik limiti
Monoton ketma-ketlik limiti. e soni
Sonli ketma-ketlik haqida tushuncha. Ketma-ketlik limiti. Cheksiz kichik
Fundamental ketma-ketliklar. Koshi kriteriyasi Funksiyaning limiti