Функционал ва даражали қаторлар - Algebra - Referatlar

Функционал ва даражали қаторлар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280.5 KB

Ko'chirib olish

Функционал ва даражали қаторлар Режа: 1. Функционал қаторлар ҳақида тушунчалар. 2. Даражали қаторлар ва уларнинг хоссалари. 3. Тейлор ва Маклорен қаторлари. 4. Функцияларни даражали қаторларга ёйиш. 5. Қаторларнинг тақрибий ҳисоблашга татбиқлари.

Т аянч ибора ва тушунчалар Функционал қатор, яқинлашиш интервали, яқинлашиш радиуси, даражали қатор йиғиндиси, даражали қаторни ҳадлаб интеграллаш ва дифференциаллаш, Тейлор қатори, Маклорен қатори, биномиал қатор, тақрибий ҳисоблаш, яқинлашувчи қаторларнинг хоссалари, функцияларни даражали қаторларга ёйиш. 1. Функционал қаторлар ҳақида тушунчалар. ),... ( ),..., ( ), ( ), ( 3 2 1 x u x u x u x u n функциялар кетма-кетлиги бўлсин. 1-таъриф. ... ) ( ... ) ( ) ( ) ( 321      x u x u x u x u n (1) ифодага функционал қатор дейилади. (1) да 0x x бирор сон бўлса, қўйидаги сонли қаторни ҳосил қиламиз ... ) ( ... ) ( ) ( ) ( 0 0 3 0 2 0 1      x u x u x u x u n (2) (2) сонли қатор яқинлашувчи бўлса, (1) функционал қатор 0x x нуқтада яқинлашувчи дейилади ва 0x x нуқтага яқинлашиш нуқтаси деб аталади. 1-мисол. ... ... 1 2      nx x x (3) функционал қатор 2 1 x нуқтада яқинлашувчидир, чунки ... 2 1 ... 2 1 2 1 2 1 1 3 2       n сонли қатор яқинлашувчи. Берилган (3) функционал қатор 2x нуқтада узоқлашувчи, чунки ... 2 ... 2 2 2 1 3 2       n . сонли қатор узоқлащувчи. Функционал қатор яқинлашувчи бўлган нуқталар тўпламига, унинг яқинлашиш соҳаси дейилади. 2. Даражали қаторлар ва уларнинг хоссалари. ... ) ( .... ) ( ) ( 2 2 1 0         n n а x a a x a a x a a (4) функционал қаторга даражали қатор дейилади. ..., ...,, , , 2 1 0 na a a a ўзгармас сонлар, даражали қаторнинг коэффициентлари деб аталади. Даражали қатор шундай хоссага эгаки, у 0b x нуқтада яқинлашувчи бўлса, 0 0 0 x b x x    тенгсизликни қоноатлантирувчи ҳамма x лар учун ҳам яқинлашувчи бўлади. Даражали қатор учун шундай R сон мавжудки, R x x   0 учун, қатор абсолют яқинлашувчи R x x   0 учун қатор узоқлашувчи, яъни R x x R x      0 0 оралиқда даражали қатор абсолют яқинлашувчи, R x x    0 нуқталарда ҳосил бўлган қатор яқинлашувчи ёки узоқлашувчи бўлиши мумкин. Ҳар икки нуқтада қатор яқинлашишини алоҳида текшириш керак бўлади. ) , ( 00 R x R x   интервалга яқинлашиш интервали , R га даражали қаторнинг яқинлашиш радиуси дейилади.

Яқинлашиш радиуси   R yoki R 0 бўлиши мумкин 0  R бўлса, даражали қатор фақат 0х х 0x x нуқтада,  R бўлса, бутун сонлар ўқида яқинлашувчи бўлади. Яқинлашиш интервалини, берилган қаторнинг абсолют қийматидан тузилган қатор учун Даламбер ва Коши белгиларидан фойдаланиб топиш мумкин. Даражали қаторнинг ҳамма коэффициентлари 0 дан фарқли бўлса, яқинлашиш радиусини топишда 1 lim    n n n a a R формуладан фойдаланилади. Бошқа ҳолларда бевосита Даламбер белгисидан фойдаланиб яқинлашиш интервалини топиш мумкин. 2-мисол. ... 3 1 2 1 3 2    x x x даражали қатор яқинлашишини текширинг. Ечиш: )1 ( 1 ,1 1     n a n a n n . Қаторнинг яқинлашиш радиусини топамиз. 1 1 lim )1 (1 1 lim lim 1           n n n n a a R n n n n n . Демак, 1 1    x тенгсизликни қаноатлантирувчи ҳамма x лар учун қатор яқинлашувчи. Қатор яқинлашишини интервалнинг четки нуқталарида текширамиз: 1x бўлсин. Бу ҳолда .... 4 1 3 1 2 1 1     гармоник қатор ҳосил бўлиб, у узоқлашувчидир. 1 x бўлсин, бу ҳолда .... 4 1 3 1 2 1 1      сонли қатор ҳосил бўлиб, у Лейбниц белгиси шартларини қаноатлантиргани учун яқинлашувчи бўлади. Шундай қилиб, берилган қаторнинг яқинлашиш интервали 1 1    x дан иборатдир. 3-мисол. ... )2 ( 1 ... )2 ( 3 1 )2 ( 2 1 )2 ( 2 3 2 2 2          n x n x x x даражали қатор яқинлашишини текширинг. Ечиш. 2 1 2 )1 ( 1 , 1     n a n a n n бўлганлиги учун 1)1 1(lim)1( lim 2 2 2    n nn R nn .

Демак, 3 1 1 2 1       x yoki x интервалда қатор яқинлашувчи. Интервалнинг четки нуқталарида қатор яқинлашишини текширамиз. 3x бўлсин, бунда ... 3 1 2 1 1 2 2    сонли қатор ҳосил бўлиб , интеграл белгидан фойдалансак унинг яқинлашувчилиги келиб чиқади ( бажариб кўринг ). 1x бўлса, ... 3 1 2 1 1 2 2     сонли қатор ҳосил бўлиб, у абсолют яқинлашувчидир. Шундай қилиб, берилган қаторнинг яқинлашиш интервали 3 1   x бўлади. 3. Тейлор ва Маклорен қаторлари. ) (x f y функция a x нуқтада )1 ( n тартибгача ҳосилаларга эга бўлса, у ҳолда қўйидаги Тейлор формуласи ўринлидир: ), ( ) ( ! ) ( .... ) ( !2 ) ( ) ( !1 ) ( ) ( ) ( )( 2 2 x R a x n a f a x a f a x a f a f x f n n n            бу ерда   )1 0( ) ( !)1 ( ) ( ) ( 1 )1 (          Q a x n a x Q a f x R n n n бўлиб, Лагранж шаклидаги қолдиқ ҳади дейилади. 0 a да Тейлор формуласининг хусусий ҳоли - Маклорен формуласи ҳосил бўлади:   ).1 0( , !)1 ( ) ( ),( ! )0( ... !2 )0( !1 )0( )0( )( 1 )1 ( )( 2               Q x n Qx f x R erda bu x R x n f x f x f f x f n n n n n ) (x f y функция а нуқта атрофида исталган марта дифференциалланувчи бўлса ва бу нуқтанинг бирор атрофида 0)(lim  xR n n бўлса, Тейлор ва Маклорен формулаларидан .... ! )0( ... !2 )0( !1 )0( )0( ) ( .... ) ( ! ) ( .... ) ( !2 ) ( ) ( !1 ) ( ) ( ) ( )( 2 )( 2                    n n n n x n f x f x f f x f va a x n a f a x a f a x a f a f x f қаторлар ҳосил бўлади. Буларнинг биринчиси Тейлор қатори , иккинчисига Маклорен қатори дейилади. Бу қаторлар х x нинг 0)(lim  xR n n бўладиган қийматларида ) (x f га яқинлашади. А нуқтани ўз ичига олувчи бирор интервалда исталган n учун , ) ()( M x f n  ( M бирор мусбат сон) тенгсизлик бажарилса, 0 ) ( lim   x R n бўлади ва ) (x f функция Тейлор қаторига ёйилади. 4. Функцияларни даражали қаторларга ёйиш

Айрим функцияларни даражали қаторга ёйямиз. 1) xe x f ) ( , исталган x учун ...,1 )0( ,...,1 )0( ,1 )0( ,1 )0( 0 ,... ) ( ...,, ) ( , ) ( )( )(             n x n x x f f f f deb x e x f e x f e x f Буларни Маклорен қаторига қўйиб, ) ( ... ! ... !3 !2 !1 1 3 2           x n x x x x e n x ҳосил қиламиз. Охирги тенгликдан 1x десак, .... ! 1 ... !3 1 !2 1 !1 1 1        n e бўлиб, е сони қатор йиғиндиси кўринишида ифодаланади. Бундан фойдаланиб е сонининг тақрибий қийматини исталган даражадаги аниқликкача ҳисоблаш мумкин. 2) x x f sin ) (  . Исталган x учун . ,... sin ) ( , cos ) ( , sin ) ( , cos ) ( x x f x x f x x f x x f           Бундан ...,0 )0( ,1 )0( ,0 )0( ,1 )0( ,0 )0(           f f f f f бўлиб,буларни Маклорен қаторига қўйсак, ... !)1 2( )1 ( ... !7 !5 !3 sin 1 2 1 7 5 3            n x x x x x x n n ҳосил бўлади. Бу қатор исталган x учун яқинлашувчи    x . Охирги қаторни ҳадлаб дифференциалласак, ... !) 2( )1 ( !)2 2( )1 ( ... !6 !4 !2 1 cos 2 11 2 1 6 4 2              n x n x x x x x n n n n қатор ҳосил бўлади, бу x x f cos ) (  функция учун Маклорен қатори бўлади. 3) Худди юқоридагидек усул билан m x x f ) 1( ) (   функция учун ... .... !3 )2 )(1 ( !2 )1 ( !1 1 ) 1( 3 2           x m m m x m m x m x m қаторни ҳосил қиламиз. Бу қаторга биномиал қатор дейилади. У )1,1 ( интервалда абсолют яқинлашувчи бўлади. 4) )1ln()( xxf  функция учун юқоридаги усул билан )1 1 ( .... )1 ( ... 4 3 2 ) 1 ln( 1 4 3 2              x n x x x x x x n n ёйилмани ҳосил қилиш мумкин. 5-мисол. x x f cos ) (  функцияни x нинг даражалари бўйича қаторга ёйинг. Ечиш. Юқоридаги x cos учун келтирилган қаторда x ни x билан алмаштирсак,

... !) 2( )1 ( .... !4 !2 1 cos 2        n x x x x n nбўлади . Бу қатор исталган x учун яқинлашувчидир , бироқ x cos функция 0x да аниқланмаганлигини ҳисобга олиб , ҳосил қилинган қатор x cos функцияга   x 0 да яқинлашади . 5. Қаторларнинг тақрибий ҳисоблашга татбиқлари . Бир неча мисоллар қараймиз . 6-мисол. x cos нинг ёйилмасидан фойдаланиб 0 18 cos ни 001,0 аниқликкача тақрибий ҳисобланг. Ечиш. x cos функциянинг қаторга ёйилмасидан фойдаланиб, ... 10 !4 1 10 !2 1 1 10 cos 18 cos 4 2 0                 қаторни ҳосил қиламиз. . 00974,0 10 ; 09870,0 10 ; 31416,0 10 4 2               ва 0001,0 10 !6 1 6       бўлганлиги учун, тақрибий ҳисоблашда қаторнинг биринчи учта ҳади билан чегараланамиз, демак . 9511,0 18 cos ; 24 00974,0 2 09870,0 1 18 cos 0 0     yoki 7-мисол. 0001,0 1,15 ni аниқликкача тақрибий ҳисобланг. Ечиш: 5 1 5 )1,0 1( 1,1   деб, биномиал қатордан фойдалансак: .... 000048,0 0008,0 02,0 1 ... 001,0 !3 )2 51( )1 51( 51 01,0 !2 )1 51( 51 1,0 5 1 1 )1,0 1( 1,1 5 1 5                     бўлади. Тўртинчи ҳад 0001.0 000048.0  бўлганлиги учун, ҳисоблашда биринчи учта ҳадини олиб, ҳисоблаймиз: 0192,1 0008,0 02,0 1 1,15     . 8-мисол. 001,0 1303 ni аниқликкача тақрибий ҳисобланг. Ечиш. 130 53 га энг яқин бутун соннинг куби бўлганлиги учун 5 5 130 3  деб олиш қўлай бўлиб, ... 000032,0 81 255 0016,0 9 1 2,0 3 1 5 ....) 000064,0 !3 ))2 31( )1 31(31( 0016,0 !2 )1 31( 31 04,03 1 1(5 ) 25 1 1(5 ) 25 1 1( 5 5 5 130 3 1 3 3 3 3 3                          охирги қаторда тўртинчи ҳад 001,0 дан кичик бўлганлиги учун, биринчи учта ҳад билан чегараланамиз:

. 066,5 0009,0 0667,0 5 1303    9-мисол. 0001,0 04,1 ln ni гача аниқликда тақрибий ҳисобланг. Ечиш: ) 1 ln( x  функциянинг даражали қаторга ёйилмасидан фойдаланиб, , .... 4 04,0 3 04,0 2 04,0 04,0 ) 04,0 1 ln( 4 3 2       ёки ... 00000064,0 000021,0 0008,0 04,0 04,1 ln      қаторни ҳосил қиламиз, ҳамда учинчи ҳад 0001,0 дан кичик бўлганлиги учун биринчи икки ҳадни ҳисобга олиб ҳисоблаймиз: . 0392,0 04,1 ln 

O'xshashlar

Функционал қаторлар ва уларнинг текис яқинлашувчанлиги

Даражали қаторлар, уларнинг яқинлашиш радиуси ва яқинлашиш интерваллари

Қаторлар сонли қаторлар ва уларнинг яқинлашиш белгилари

Қаторлар сонли қаторлар ва уларнинг яқинлашиш белгилари

Биринчи даражали ва туб модуль буйича юкори даражали таккосламалар