Determinantlar, matritsa va chiziqli tenglamalar matritsalar va ular ustida amallar - Algebra - Referatlar

Determinantlar, matritsa va chiziqli tenglamalar matritsalar va ular ustida amallar

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197.5 KB

Ko'chirib olish

Determinantlar, matritsa va chiziqli tenglamalar matritsalar va ular ustida amallar Reja: 1. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar 2. Matritsa haqida tushuncha. 3. M atritsaning tengligi. matritsalar ustida amallar . 4. Teskari matritsa .

Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar. Quyidagi: a a a a 22 12 21 11 jadvalga ikkinchi tartibli determinant deyiladi. Bu yerda a 11 , a 12 , a 21 , a 22 uning elementlari , a 11 , a 12 – birinchi satr , a 21 , a 22 - ikkinchi satr, a 11 , a 21 - birinchi ustun , a 12 , a 22 ikkinchi uctun elementlari , a 11 , a 22 va a 12 , a 21 diagonal elementlari . II-tartibli determinant ta`rifiga ko`ra asosan quyidagicha hisoblanadi: a a a a a a a a 21 12 22 11 22 12 21 11   (1) va uni ko`rinishdagi sxemada tasvirlash mumkin. III-tartibli determinant uchun unga mos formula a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a 32 23 11 33 2 1 12 31 2 2 13 32 21 13 3 1 2 3 12 33 22 11 33 3 2 23 2 2 1 3 12 31 21 11       (2) ko`rinishda bo`ladi. III-tartibli determinantni hisoblashda Sarrus (uchburchak) qoidasidan, ya`ni simvolik tarzdagi qoidadan foydalanish mumkin 1-misol. Uchburchak qoidasidan foydalanib,quyidagi determinantni hisoblaymiz: 37 1 3 1 2 3 2 )2 ( 0 )2 ( )2 ( 2 2 )2 ( 3 3 2 0 1 2 1 2 3 0 2 2 3 1                       1-Ta`rif. III-tartibli determinant biror elementining minori deb, u element turgan satr va ustunni o`chirishdan hosil bo`lgan ikkinchi tartibli determinantga aytiladi. Uni ikkita indeksli M bosh harf bilan belgilaymiz. Masalan a 11 elementga mos minor a a a a M 33 32 23 22 11  son bo`ladi.

U III-tartibli determinantdan I-satr va I- ustunni o`chirishdan hosil bo`ladi. 2-Ta`rif. Determinant elementining algebraik to`ldiruvchisi deb, bu elementga mos va u turgan satr hamda ustun raqam yig`indisi juft bo`lganda musbat ishora bilan, bu yig`indi toq bo`lganda esa manfiy ishora bilan olingan minorga aytiladi. a ij elementning algebraik to`ldiruvchisi A ij bilan belgilanadi, bu yerda i va j berilgan element turadigan satr va ustun raqami. Yuqoridagi ta`rifdan ko`rinadiki, elementning algebraik to`ldiruvchisi bilan uning minori orasidagi bog`lanish quyidagi tenglik bilan ifodalanadi: M A ij j i ij )1 (   Masalan: M M A M M A 12 12 21 12 11 11 11 11 )1 ( )1 ( ,          Yuqori tartibli determinantlarni hisoblashda ularning tartibini pasaytirish qoidasidan foydalanish mumkin. Bu qoida determinantni biror satr yoki ustun elementlarining algebraik to`ldiruvchilari bo`yicha yoyish mumkinligiga asoslangan. Masalan, (2) determinantni birinchi satr elementlarining algebraik to`ldiruvchilari bo`yicha quyidagicha yoyish mumkin: a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a 32 31 22 21 13 33 31 23 21 12 33 32 23 22 11 33 32 31 23 22 21 13 12 11    Determinantning quyidagi xossalarini keltiramiz: 1. Agar determinant satrlari elementlari o`rnini ularga mos ustun elementlari bilan almashtirsa, uning qiymati o`zgarmaydi. 2. Agar satr yoki ustun elementlarining o`rni almashtirilganda, determinantning ishorasi qarama-qarshisiga o`zgaradi. 3. Ikkita bir xil satrli (yoki ustunli ) determinant qiymati nolga teng. 4. Satrdagi (yoki ustundagi ) umumiy ko`paytuvchini determinant belgisidan tashqariga chiqarib yozish mumkin. 5. Agar biror satr (yoki ustun) ning barcha elementlari nolga teng bo`lsa, u holda determinantning qiymati nolga teng. 6. Agar determinantning biror satri (yoki ustuni) elementlariga boshqa satr (yoki ustun) ning bir xil songa ko`paytirilgan mos elementlari qo`shilsa, determinant o`z qiymatini o`zgartirmaydi. 1-misol. Quyidagi determinantni ikkinchi satr elementlari bo`yicha tarqatib hisoblang: Yechish: 20 9 50 21 )8 1( ) 12 2(5 )3 4 )(3 ( 1 4 2 15 2 4 3 15 2 1 3 2 3 2 1 4 1 5 3 3 2 1 )1 ( )1 ( )1 ( 32 2 2 12                             2- misol. Quyidagi determinantni 1 4 3 4 3 2 3 2 1  D birinchi satrining birinchi elementidan boshqa elementlaini nolga aylantirish bilan hisoblang: Yechish: I-ustun elementlarini -2 ga ko`paytirib II-ustun elementlariga, I-ustun elementlarini -3 ga ko`paytirib III-ustun elementlariga qo`shamiz.

8 2 3 2 1 2 0 0 1      D determinantni birinchi satr elementlari bilan tarqatsak, 4 )4 8( 1 8 2 2 1          D Yuqorida ko`rgan ikki usuldan tashqari yana 3-usul, ya`ni biror satr yoki ustun elementlaridan bittasidan tashqarisini nolga aylantirib uchburchak shakliga keltirib hisoblash mimkin. Bu usul determinantni bosh diagonaldan bir tomonda hamma elementlarini nolga aylantirishdan iborat. Bu holda determinantning qiymati bosh diagonal elementlari ko`paytmasiga teng bo`lishini ko`rish oson. 3-misol. Quyidagi determinant 12 0 0 87 2 2 39 4 1   D uchburchak shakliga keltirib hisoblang: Yechish: I ustun elementlariga II ustun elementlarini qo`shib, quyidagi natijaga kelamiz: 120 12)2 ( 5 12 0 0 87 2 0 39 4 5       D Matritsa haqida tushuncha. Ushbu ko`rinishdagi sonlardan tuzilgan: jadvallarga matritsalar, lar ularning elementlari deyiladi. Agar matritsada satrlar soni ustunlar soniga teng bo`lsa, u kvadrat matritsa deyiladi. Uning satrlar yoki ustunlar soniga tartibi deyiladi. Masalan, keltirilgan matritsalardan 1-si 2- tartibli 3-si esa uchinchi tartibli matritsa. Agar matritsaning satrlar soni ustunlar soniga teng bo`lmasa, u to`g`ri burchakli matritsa deb atalasi. Masalan, 2-matritsa to`g`ri burchakli matritsa. — satr matritsa, — ustun matritsa. Kvadrat matritsaning elementlaridan tuzilgan determinant matritsaning determinanti deyiladi. Matritsani qisqacha bitta harf bilan belgilaymiz:

bu matritsalarning determinantlarini esa o`sha harflarni to`g`ri chiziqlar orasiga olamiz, ya`ni . Agar kvadrat matritsaning determinanti noldan farqli bo`lsa, u matritsa aynimagan, nolga teng bo`lsa, aynigan matritsa deyiladi. Masalan, matritsa aynigan matritsa, chunki, =12-12=0 —matritsa aynimagan, chunki,0 2 12 10 5 4 3 2       B 2-§ Matritsaning tengligi. Matritsalar ustida amallar. Agar ikkita A va B matritsalarning satr va ustunlarsoni bir xil va mos elementlari o`zaro teng bo`lsa, u holda bu matritsalar o`zaro teng (A=B) matritsalar deyiladi : matritsalar berilgan bo`lib, bo`lsa, A=B bo`ladi. Matritsalarni qo`shish. Agar ikkita bir xil tartibli kvadrat matritsalar berilgan bo`lsa, u holda ularning yig’indisi bo`ladi. Agar bir xil tartibli to`g`ri burchakli matritsalar berilgan bo`lsa, ularning yig`indisi ham xuddi shuningdek aniqlanadi. 1-misol .

2-misol. Matritsalarni qo`shish amali o`rin almashtirish va gruppalash qonunlari A+B=B+A, (A+B)+C=A+(B+C) ga bo`ysunishini yengilgina isbotlash mumkin. Agar matritsaning hamma elementlari nollardan iborat bo`lsa, u nol-matritsa deb ataladi va (0) yoki 0 ko`rinishida yoziladi. Nol matritsani har qanday matritsaga qo`shganda yana o`sha matritsaning o`zi hosil bo`ladi. Masalan, Matritsani songa ko`paytirish. matritsani μ soniga ko`paytmasi deb, matirtsaga aytiladi. III-tartibli kvadrat matritsalar, to`g`ri burchakli matritsalar ham songa xuddi shunday ko`paytiriladi. Matritsani nolga ko`paytirsak nol matritsa hosil bo`ladi. Matritsalarni ko`paytirish. matritsalar berilgan bo`lsa, ularning ko`paytmasi deb shunday C=AB matritsaga aytiladiki, uning elementlari quyidagicha aniqlangan: bo`ladi. Agar bo`lsa, u holda bo`ladi.

Ikkita matritsani ko`paytirish natijasida ko`payuvchi matritsa nechta satrga ega bo`lsa, shuncha satr va ko`paytuvchi matritsa nechta ustunga ega bo`lsa, shuncha ustunga ega bo`lgan matritsa hosil bo`ladi. Misol: matritsalar ko`paytmasi umuman olganda o`rin almashtirish qonuniga bo`ysunmaydi, ya`ni AB≠BA. Misol: Demak, AB≠BA. Matritsalarni ko`paytirish ushbu: A(BC)=(AB)C gruppalash qonuniga va (A+B)C=AC+BC taqsimot qonuniga bo`ysunadi.      1 0 0 1 E matritsa II tartibli birlik kvadrat matritsa        1 0 0 0 1 0 0 0 1 E matritsa III tartibli birlik kvadrat matritsa        1 ... 0 0 ... ... ... ... 0 ... 1 0 0 ... 0 1 E matritsa yuqori tartibli birlik kvadrat matritsa deyiladi. Istalgan tartibli matritsani birlik matritsaga ko`paytmasi, yana o`sha matritsaning o`ziga teng: AE=EA=A 3§ Teskari matritsa. Teskari matritsa faqat kvadrat matritsa uchun kiritiladi. A-kvadrat matritsa bo`lsa, u holda unga teskari matritsa deb bilan belgilanadigan va (1) tenglikni qanoatlantiradigan matritsaga aytiladi. Agar (1) tenglik bajarilsa, u holda u bilan bir vaqtda (2) tenglik ham bajariladi.

Teorema: A kvadrat matritsa teskari matritsaga ega bo`lishi uchun A matritsa aynimagan matritsa bo`lishi, ya`ni uning determinanti noldan farqli bo`lishi zarur va kifoyadir. minor elementning algebraik to`ldiruvchisi bo`lsin. A matritsaga teskari matritsa quyidagicha hosil qilinadi: 1) A matritsada uning har bir elemntini bu elementning matritsaning determinantiga bo`lingan algebraik to`ldiruvchisi bilan almashtirib, B matritsa tuzamiz: 2) B matritsda uning satrlari va ustunlarining o`rinlarini almashtirib, matritsa tuzamiz. ( matritsa B matritsaga nisbatan transponirlangan matritsa deb ataladi). Quyidagiga ega bo`lamiz: Chunki, ni beradi. Misol. matritsaga teskari matritsa tuzing. Yechish. shuning uchun A matritsa aynimagan matritsa , demak unga teskari matritsa mavjud. Algebraik to`ldiruvchilarni hisoblaymiz:

bu matritsada satrlar bilan ustunlar o`rnini almashtirib, matirtsani hosil qilamiz.

O'xshashlar

Matritsalar va ular ustida amallar

Vektоrlar va ular ustida amallar

To’plamlar va ular ustida amallar

Vеktorlar va ular ustida amallar

Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar