Chiziqli fazolar - Algebra - Referatlar

Chiziqli fazolar

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

370 KB

Ko'chirib olish

Chiziqli fazolar Reja: 1. Chizi q li fazo tushunchasi va uning bazisi, o` lchovi. 2. Vektorning bazisdagi koordinatasi. Q ism fazolar ustida amallar.

Tayanch iboaralar va tushunchalar: Fazo, bazis, o` lchov, koordinatalar, chizi q li k o` pxillilik, q obi q , izomorfizm. Faraz qilaylik M to ` plam bo ` lsin .   , , 2 1x x M  . Bu to ` plam elementlariga nisbatan Aniq bir to ` plamni tushunish mumkin . Masalan: elementlari sonlardan, vektorlardan, matritsalardan iborat bo`lishi mumkinagar elementlari vektorlardan iborat bo`lsa, M vektorlar to`plami deyiladi. Agar elementlari ko`phadlardan iborat bo`lsa, M ko`phadlar to`plamidan iborat bo`ladiva xokozolar. Endi M ko`phadlar to`plami qanday bo`lmasin uning elementlarini «vektorlar» deb ataymiz. Bu «vektor» tushuncha, ya`ni elementlarni «vektor» deb atash keng ma`noda tushuniladi. Ta`rif. Agar M to`plamda ikki vektorning (elementning) s k x x , yig`indisi s k x x , va biror kx vektorni  songa ko`paytmasi kx tushunchasi kiritilgan bo`lib quyidagi shartlar: 1. M x x s k   , M x x x M x x x x m m k n n s k      , ,  2. k s s k x x x x    3. ; ) ( ) ( p s k p s k x x x x x x      4. ; x, k kx M        -nol vektor deyiladi. 5. ; , / /     k k k x x M x /kx -vektor kx vektorga qarama-qarshi deyiladi. 6.   ; p k s exxxx     7.     ; kk x x     (  -sonlar) 8. k k x x  1 bajarilsa, u holda bunday M to`plam vektorlarning chiziqli favosi deyiladi. Agar shu shartlardan birortasi bajarilsa, u holda M to`plam chiziqli fazo deyiladi. Misollar: 1. M to`plam XOY tekislikda yotuvchi geometrik ma`nodagi vektorlar to`plami bo`lsin. x k x k

x k Q x s x s x s Bu qaralayotgan M to`plam chiziqli fazodan iborat. 2. M to`plam n -chi tartibli determinanti 0 dan farqli bo`lgan kvadrat matritsadan iborat bo`lsin.              nn n2 n1 2n 22 21 1n 12 11                     ix Ikki matritsaning yig`indisi deb ularning mos elementlarining yig`indisiga aytiladi.  sonni ix ga ko`paytirish uchun ix matritsaning hamma elementlari  ga ko`paytirish kerak. Bu qabul qilingan amallarga ko`ra 1,2,3 shartlarni tekshhirish qiyin emas. 4 shart uchun 0 dan iborat bo`lgan matritsa qaraladi.5 shart uchun ixtiyoriy matritsaga qarama-qarshi matritsa sifatida hamma elementlari qarama-qarshi ishora bilan olinadi. Demak matritsalar to`plami chiziqli fazoni tashkil etadi. 3. Darajasi n dan oshmaydigan  x Pn ko`phadlarni qaraylik;  0 1 1 a xa a x a x P n n n n        ko`phadlarni qo`shish, songa ko`paytirishni oddiy ma`noda ko`ramiz. Bu to`plam ham chiziqli fazoni tashkil etadi. 4 .  b a, segmentda uzluksiz bo`lgan funksiyalar to`plamini olib qaraylik.       x f x f M 2 1 ,  Ixtiyoriy  x fi funksiya  b a, segmentda uzluksiz. Ikki funksiyani tqo`shish va songa ko`paytirishni oddiy ma`noda qaraymiz. Demak uzluksiz funksiyalar to`plami ham chiziqli fazoni tashkil etadi.

5. M to`plam XOY tekislikning faqat 1-chi chorakda yotuvchi vektorlardan iborat bo`lsin. Bu yerda 5-shart bajarilmaydi. 2. Chiziqli fazoning bazisi va o`lchovi. F araz qilaylik R biror chiziqli fazo bo`lsin, bu chiziqli fazoda n ta vektorni olib qaraylik. nx x x x , , , , 3 2 1  (1) Ta`rif . Agar hech bo`lmasa bittasi 0 dan farqli bo`lgan n    , , , , 3 2 1  (2) Sonlar mavjud bo`lib, n nx x x x          33 2 2 11 (3) Tenglik bjarilsa u holda ( II ) vektorlar sistemasi chiziqli bog`langan deyiladi. Ta`rif. Agar (3) tenglik faqat 0 , 0, ,0 ,0 n 3 2 1          (4) Bo`lgandagina bajarilsa, u holda ( II ) vektorlar sistemasi chiziqli bog`lanmagan deyiladi. Fazodan olingan ixtiyoriy n -ta vektoprlar sistemasi chiziqli bog`langan yoki bog`lanmagan bo`lishi mumkin. Ular haqida quyidagi teoremani keltiramiz. Teorema . Agar ( I ) vektorlar sistemasi chiziqli bog`langan bo`lsa, u holda ulardan bittasini qolganlari orqali ifodalash mumkin. Isbot . Faraz qilaylik ( II ) vektorlar sistemasi chiziqli bog`langan bo`lsin. Demak (3) tenglik i larning birortasi 0 dan farqli bo`lganda o`rinlidir. Buni e`tiborga olib (3) ni quyidagicha yozamiz. Aniqlik uchun 0  deb qaraylik.   , - , , 3 1 3 2 1 2 1 3 1 3 2 1 2                    n nx x x x n nx x x x         33 2 2 (5) Bu (5) tenglik 1x vektorni qolganlari orqali ifodalashdan iboratdir. Ta`rif . Agar R fazoda n ta vektor chiziqli bog`lanmagan bo`lsa, u holda R fazo n o`lchovli chiziqli fazo deyiladi va nR deb belgilanadi. Faraz qilaylik nx x x , , 2 1 ( Ia ) chiziqli bog`lanmagan bo`lsin.

1 2 1 , , , n n x x x x  (6) chiziqli bog`langan bo`lsin. U holda ( Ia ) chiziqli erkli deyiladi. Endi (6) sistema chiziqli bog`langan bo`lganligi uchun itsbotlangan teoremaga asosan ularning bittasini qolgaglari orqali ifodalash mumkindir. Shuning uchun 1nx ni qolganlari orqali ifodalaymiz. n n n x x x x          2 2 11 1 (7). Bu (7) 1nx vektorning ( Ia ) ifodalanishi deyiladi. Ta`rif . nR fazoning n ta chiziqli bog`lanmagan vektorlar to`plami bu fazoning bazisi deyiladi. Shunday qilib, agar R fazoda bazis vektorlar soni n bo`lsa, u holda bunday fazo n o`lchovli fazo deyiladi va nR deb belgilanadi. Masalan, XOY tekislikda vektorlar fazosi 2 o`lchovli fazoni tashkil etadi. 2R fazo 1R fazo to`g`ri chiziqlar ustida yotuvchi vektorlar fazosi bo`lib bir o`lchovlidir. 3. Fazoning o` lchovi deb nimaga aytiladi? R 2 va R 3 fazolarga misollar keltiring. 4. F azo tushunchasini izo ҳ lang. Vektorning bazisdagi koordinatasi. Q ism fazolar ustida amallar . Faraz qiliylik nR biror n o ` lchovli fazo bo ` lsin uning bazisi nx x x , , 2 1 (I) vektorlardan iborat bo ` lsin . Endi quyidagi vektorlar sistemasini olaylik . . 1 2 1 , , , n n x x x x  (2) Bu (2) chiziqli bog ` langan . shuning uchun (2) dagi x ni qolganlari orqali ifodalash mumkin . n nx x x x x           33 2 2 11 (3) Bu (3) x vektorning bazis orqali ifodalanishi deyiladi. Bundagi

n    , , , , 3 2 1  (4) Sonlar agar x vektorning ( I ) bazisdagi koordinatalari deyiladi. Agar biz ( I ) bazisdagi boshqa bir ny y y y , , , , 3 2 1  (5) Bazisi tanlansak, u holda o`sha biz qarayotgan x vektorning koordinitalari boshqa bo`ladi, ya`ni n ny y y y x           3 3 2 2 11 (6) Biz x vektorning ( I ) (va (5) bazisdagi koordinatalari orasidagi bog`lanish keltirib chiqarishimiz mumkin. Buning uchun ( I ) dagi xar bir vektorni (5) bazis orqali ifodalaymiz va bu ifodalarni (3) ga qo`yamiz. Natijada (6) ga asosan biz i va i larga bog`liq bo`lgan sistemani xosil qalamiz. Bu sistemani i Larga nisbatan chiziqli tenglamalar sistemasi ko`rinishda echamiz. Natijada quyidagilarga ega bo`lamiz.                      n nn n n n n n n n n b b b b b b b b b b b b                                  3 3 2 2 11 2 3 23 2 22 1 12 2 1 3 13 2 12 1 11 1 (7) Bu (7) bazis o`zgarganda koordinatalarning o`zgarishi deyiladi. 4. Izomorf fazolar . Faraz q aliylik 1R va 2R chiziqli fazolar bo`lsin, ularni elementlarini quyidagicha belgilaymiz.         , , , , , , , , , , 3 2 1 2 ,3 2 1 1 n n y y y y R x x x x R  

Ta`rif . Agar 1R va 2R fazolarning vektorlari orasida o`zaro bir qiymatli moslik o`rgatilgan, bo`lib bu moslik ikki vektorning yig`indisi va soni ko`paytirish amallariga nisbatan ham o`rinli bo`lsa, u holda bunday fazolar izomorf fazolar deyiladi Bu ta`rifni quyidagicha ifodalash mumkin.             i i s k s k i i y x y y x x R y x R   2 1 R 1  R 2 Izomorf fazoga taaluqli bo`lgan teoremani keltiramiz. Teorema . Hamma bir hil o`lchovli fazolar bir-biriga izomorfdir. Isbot . Faraz qilaylik 1R va 2R fazolar bir hil o`lchovli bo`lsin. Ularning bazislarini mos ravishda ne e e , , , 2 1  va nf f f , , , 2 1  deb olaylik. Endi nne e e x R x          22 11 1 , vektorga monoton. n nf f f y R y          2 2 11 2 , vektorni mos qilib qo`yamiz. Bu moslik o`zaro bir qaymatlidir. Bunday moslik vektorlarni qo`shishda ham va soni vektorga ko`paytirishda ham saqlanadi. Demak n o`lchovli 1R va 2R fazolar bir-biriga izomorfdir, ya`ni R 1  R 2 . Teorema isbot bo`ldi. 5. Qism fazolar . Faraz qilaylik nR biror fazo bo`lsin. Bu fazoning vektorlaridan M to`plam tuzaylik Agar M to`plam tuzaylik. Agar M to`plam fazo shartlarini qanoatlantirsa u qism fazo deyiladi. Endi quyidagi vektorlarni olaylik. mx x x x 3 2 1 , , (1) Bu vektorlardan quyidagi ifodani tuzaylik. 1 33 2 2 11 y x x x x m m           (2). Bu (2) yig`indi ( II ) sistemaning chiziqli kombinatsiyasi deyiladi. Endi (2) o`xshash 2 33 2 2 11 y x x x x m m           (2a) kombinatsiya tuzaylik. Bunday  ky to`plam ya`ni     L y y yk   , , 2 1 (,3)

To`plam fazo shartlarini qanoatlantiradi. Demak L -qism fazo, ya`ni nR L . Bunday qism fazo chiziqli kobik deyiladi.buning o`lchovi nR fazoning o`lchovidan ortiq emas. L -ning o`lchovini S- desak, u holda n S . nR fazodan ixtiyoriy 0x . 0x -tayinlangan. Ixtiyoriy kx vektorni olib qaraylik. ,3,2,1 ,0 0    k y x x k k (4) Vektorlar sistemani tuzaylik. k y0 vektorlar kx vektorlarni 0x bo`yicha siljishi deyiladi. Bunday   H yk  0 vektorlar to`plami nR fazoning bir qismi bo`lib qism fazoni tashkil etadi. Buni tekshirib ko`rish mumkin. H qism fazolar chiziqli ko`phillik deyiladi. 6.Qism fazolarning yig`indisi va kesimi. Faraz qilaylik nR chiziqli fazo bo`lsin. Uning 1 U va 2 U qism fazolarni olaylik, ya`ni   , , 2 1 1 x x U  va   , , 212y y U  bo`lsin. U holda   22121 ,, , UyUUxyxUUW iiii  to`plam 1 U va 2 U qism fazolarning yig`indisi deyiladi. W -qism fazo ekanligini ko`rsatish mumkin. 1 U va 2 U qism fazolardagi vektorlarning ayrimlari umumiy bo`lishi mumkin.Bu umumiylardan tuzilgan U to`plam qism fazolarning kesimi deyiladi. Hosil bo`lgan U kesim to`plam ham qism fazo ekanini ko`rsatish mumkin. Endi 2 1 U U W   va 0 1 U U U   qism fazolaning o`lchovi haqida to`xtab o`tamiz. n Rn dim (dimision -o`lchov ) deb olsak, u holda 2 1 2 1 2 1 ) ( ) dim( DimU DimU U U Dim U U      tenglikni isbotlash mumkin. Qism fazolarning yig`indisi Bilan birgalikda ularning to`g`ri yig`indisi tushunchasi ham mavjud. Buni quyida ko`rib o`tamiz. 2 1 U U W   qism fazolarning yig`indisining vektori nR fazoning vektori bo`lgani uchun

M zij i i ij y x z   vektorni 1 U va 2 U qism fazolarning boshqa vektorlari orqali ifodalash mumkin. Bunday ifodalanish faqat birgina emas birnechta bo`lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan qism fazolarning to`g`ri yig`indisi tushunchasini kiritamiz. Qism faxzolarning to`g`ri yig`indisi qism fazolarning yig`indisi kabi Aniqlanib undagi har bir vektor 1 U va 2 U qism fazo vektorlari oali faqat birgina ko`rinishda ifodalanadi. Ana shunday qism fazolarning yig`indisi qism fazolarning to`g`ri yig`indisi deyiladi va uni W U U   2 1 deb belgilanadi. W to`g`ri yig`indi har bir vektor birgina ko`rinishda ifodalanadi. Teorema. nR fazo W to`g`ri yig`indidan iborat bo`lishi uchun 0 0 1  U U (ya`ni kesim faqat bitta nol element) bo`lishi zarur va kifoyadir. Bu teoremani boshqacha ko`rinishda ham ifodalash mumkin. Teorema. nR fazo 1 U va 2 U o`zining qism fazolarning yig`indisi bo`lishi uchun qism fazolar bazisining birlashmasi nR fazo bazisini tashkil etishi zarur va kifoyadir.

O'xshashlar

Chiziqli va normallashtirilgan fazolar normallashtirilgan fazoning chekli o’lchovli qism-fazosi

Vektor fazolar

Chiziqli va kasr chiziqli funksiyalar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

To’la metrik fazolar. To’ldiruvchi fazo