Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish - Algebra - Referatlar

Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

288 KB

Ko'chirib olish

Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish Reja: 1. Matritsa tushunchasi . 2. Matritsalar ustida asosiy amallar. 3. Determinant . 4. Teskari matritsa. 5. Chiziqli tenglama va chiziqli tenglamalar sistemasi (ChTS). 6. Chiziqli tenglamalar sistemasining elementar almashtirishlari. 7. Gauss usuli. 8. Teskari matritsa usuli. 9. Kramer qoidasi

Matritsa tushunchasi. mn ta a i j ( i=1,…,m, j=1,…,n) sonlardan tashkil topgan A = (a i j ) =             nm m m n n a a a a a a a a a ... ... ... ... ... ... ... 2 1 2 22 21 1 12 11 m satrli va n ustunli matritsa deyiladi. Shunday matritsalar to’plamini R m  n orqali belgilaymiz. Ustunlar (yoki satrlar) soni birga teng matritsa vektor deyiladi. Ustunlar soni satrlar soniga teng matritsa kvadrat matritsa deyiladi.             nna a a ... 0 0 0 ... ... ... 0 ... 0 0 ... 0 22 11 ko’rinishdagi kvadrat matritsa diagonal matritsa deb yuritiladi. m satrli va n ustunli ikkita A, B matritsalar nomdosh deyiladi. Ta’rif . A, B  R m  n , A = (a i k ), B= (b i k ) matritsalar uchun a i k =b i k , i=1, …,m, k=1,…,n, tengliklar bajarilsa, bu matritsalar teng deyiladi. Matritsalar ustida asosiy amallar. Ta’rif . A, B  R m  n , A = (a i k ), B= (b i k ) matritsalar yig’indisi deb elementlari c i k = a i k +b i k , i=1,…,m, k=1,…,n, tengliklarni qanoatlantiruvchi C=(c i k )  R m  n matritsaga aytiladi va u A + B orqali belgilanadi. Misol .       1 0 2 1 +       1 1 1 0 =           1 1 1 0 1 2 0 1 =       2 1 3 1 , Agar A  R m  n ,   R bo’lsa, u holda A matritsaning  skalyarga ko’paytmasi deb  A= (b i k ), b i k =  a i k , i=1,…,m, k=1,…,n, matritsaga aytiladi. Ta’rif . A  R m  n , B  R n  t , A = (a i k ), B= (b i k ) matritsalar ko’paytmasi deb elementlari c i k =  n p1 a i p b pk , i=1,…,m, k=1,…,n, tengliklarni qanoatlantiruvchi C=(c i k )  R m  t matritsaga aytiladi va u A B orqali belgilanadi.

Shuni ta’kidlash lozimki, A  R m  n , B  R n  t matritsalar uchun B A matritsa faqat t=s bo’lganida aniqlangan. Bu holda A B  R m  t , B A  R n  n , Umuman aytganda m=n bo’lganda ham (ya’ni A  R m  m , B  R m  m matritsalar uchun A B  B A bo’ladi, ya’ni ko’paytirish amali nokommutativ amaldir. Ushbuni qo’yidagi misol ko’rsatadi. Misollar . A)       1 0 2 1        1 1 1 0 =                   1 1 1 0 1 1 0 0 1 2 1 1 1 2 0 1 =       1 1 3 2 ,       1 1 1 0        1 0 2 1 = =                   11 2 1 0 1 11 11 2 0 0 1 1 0 =       3 1 1 0 . b)       3 4 1   1 4 2 =                       3 12 6 4 16 8 1 4 2 1 3 4 3 2 3 1 4 4 4 2 4 1 1 4 1 2 1 . c)  1 4 2        3 4 1 = 2  1 + 4  4 + 1  3 = 2 + 16 + 3 = 21. d)  2 1        6 5 4 3 =   12 4 10 3   =   16 13 . Ta’rif . E =       1 ... 0 0 ... ... ... ... 0 ... 1 0 0 ... 0 1 ko’rinishdagi n-tartibli diagonal kvadrat matritsa birlik matritsa deyiladi. A  R m  n matritsa uchun AE=A o’rinli (agar bunda EA ko’paytma ham aniqlangan bo’lsa, u holda EA=A ). Teorema Matritsalar ko’paytirish amali assotsiativ bo’ladi, ya’ni agar ( A B)C va A( BC) ko’paytmalardan birortasi mavjud bo’lsa, u holda ikkinchisi ham mavjud bo’lib, ular uchun A (BC) = ( A B)C munosabat o’rinli bo’ladi. Bu teoremani isbot qilish uchun A  R m  n , B  R n  t , C  R t  s matritsalar uchun ( A B)C va A( BC) matritsalar elementlari hisoblanib, biri biriga solishtiriladi. Teorema . Matritsalar ko’paytirish amali qo’shishi amaliga nisbatan distributiv bo’ladi. Ya’ni ( A+ B)C va A B+ AC ( A( B+C) va A B+ AC )

matritsalardan birortasi mavjud bo’lsa, u holda ikkinchisi ham majud bo’lib, ular uchun ( A+ B)C =A B+ AC ( A( B+C) =A B+ AC ) munosabat o’rinli bo’ladi. Qo’yidagi xossalar o’rinli:  ( B+C) =  B+  C ; (  +  ) B=  B +  B; (  ) B=  (  B); 1 B= B;  ( BC) = (  B)C =B(  C) Determinantlar. Ta’rif . Ikkinchi tartibli A= 11 12 21 22a a a a       R 2  2 kvadrat matritsaning determinanti (ya’ni 2 –tartibli determinant) deb 11 12 11 22 12 21 21 22 det a a A A a a a a a a    (1) songa aytiladi. Ta’rif . Uchinchi tartibli A= 11 12 13 21 22 23 31 32 33 a a a a a a a a a           R 3  3 kvadrat matritsaning determinanti (ya’ni 3 –tartibli determinant) deb 11 12 13 22 23 21 23 21 22 21 22 23 11 12 13 32 33 31 33 31 32 31 32 33det a a a a a a a a a A A a a a a a a a a a a a a a a a     = (3) = 11 22 33 13 21 32 12 13 31 13 22 31 11 13 32 12 21 33a a a a a a a a a a a a a a a a a a      . songa aytiladi. 3 –tartibli determinantni hisoblashga doir konkret misollarda turli mnemonik shoidalar mavjud. Shu shoidalar bilan sizlar amaliy mashg’ulotlarda tanishasizlar. Misollar . a) 0 5 3 2 1 4 1 3 2    ni hisoblaymiz. Bu uchun (3) formulaga ko’ra

2 3 1 1 2 4 2 4 1 4 1 2 2 ( 3) ( 1) 5 0 3 0 3 5 3 5 0 2( 1 0 2 5) 3(4 0 2 3) 1(4 5 ( 1) 3) 61.                           Misol .          0 5 3 2 1 4 1 3 2 matritsa uchun 31 M va 23A ni hisoblaymiz. .7 1 6 )1 ( )1 ( 2 3 2 1 1 3 31             M 5 23 2 3 ( 1) (2 5 ( 3) 3) 19. 3 5A          Teskari matritsa . Ta ’ rif . A  R n  n kvadrat matritsa teskarilanuvchi deyiladi , agar AB = BA = E shartlarni qanoatlantiruvchi B matritsa mavjud bo ’ lsa , bu holda B matritsa A ga nisbatan teskari matritsa deb yuritiladi . Ta ’ rifdan ko ’ rinib turibdiki , B  R n  n , E  R n  n bo ’ ladi . Biz ma ’ ruzamizda faqat n =4 holni qaraymiz . A ga nisbatan teskari matritsani biz A -1 orqali belgilaymiz. Teorema. Agar А  R 3  3 matritsaning determinanti noldan farqli bo’lsa, u holda formula o’rinli. А –1 = 11 21 31 12 22 31 13 23 33 1 det A A A A A A A A A A          Misol . A =         2 3 4 3 2 1 1 1 5 bo’lsa А -1 ni toping. Yechim. det A =    2 3 4 3 2 1 1 1 5 5(4-9) + 1(2 – 12) – 1(3 – 8) = -25 – 10 +5 = -30. M 11 = 2 3 3 2 = -5; M 21 = 2 3 1 1   = 1; M 31 = 3 2 1 1   = -1; M 12 = ; 10 2 4 3 1   M 22 = ; 14 2 4 1 5   M 32 = ; 16 3 1 1 5   M 13 = ;5 3 4 2 1   M 23 = ; 19 3 4 1 5   M 33 = ; 11 2 1 1 5  

; 30 11 ; 30 19 ; 30 5 ; 30 16 ; 30 14 ; 30 10 ; 30 1 ; 30 1 ; 30 5 133 132 131 123 122 121 113 112 111                   a a a a a a a a a Demak, A -1 =                    30 11 30 19 6 1 15 8 15 7 3 1 30 1 30 1 6 1 . Tekshiramiz: A  A -1 =                                                             22 48 4 38 42 4 10 30 20 33 32 1 57 28 1 15 20 5 11 16 5 19 14 5 5 10 25 30 1 30 11 30 19 30 5 30 16 30 14 30 10 30 1 30 1 30 5 2 3 4 3 2 1 1 1 5 =E.         rn r r rr n r r n r r a a a a a a a a a a a a ... ... .......... .......... .......... .......... ... ... ... ... 1 , 2 1 , 2 2 22 1 1 , 1 1 12 11 , ko’rinishdagi matritsa zinasimon matritsa deyiladi , bu yerda a 11 , a 22 , a 33 ,…, a nn – noldan farqli sonlar. Chiziqli tenglama va chiziqli tenglamalar sistemasi (ChTS). Ta’rif . a 1 x 1 +a 2 x 2 +…+a n x n = b (1) x 1 ,x 2 ,…x n noma’lumli tenglama chiziqli tenglama deyiladi, bu yerda a 1 , a 2 , …, a n sonlar chiziqli tenglama koeffitsientlari va b son chiziqli tenglama ozod hadi deb yuritiladi. (1) ni qanoatlantiruvchi ( x 1 ,x 2 ,…x n ) vektor esa uning yechimi deyiladi. Agar b = 0 bŏlsa, u =olda (1) ga birjinsli chiziqli tenglama , aks holda birjinsli bŏlmagan chiziqli tenglama deyiladi. Ravshanki, har qanday bir jinsli chiziqli tenglama nol yechimga ega. Ta’rif .                   m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a ... ......... .......... .......... .......... .......... ... ... 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 (2) sistemaga chiziqli tenglamalar sistemasi (ChTS) deyiladi.

x 1 ,x 2 ,…x n lar ChTSni noma’lumlari, a i k  R – ChTS koeffitsientlari, va b k  R esa ozod hadlar deyiladi. (2) sistemani qanoatlantiruvchi ( x 1 ,x 2 ,…x n ) vektor uning yechimi deyiladi. Agar (2) da barcha b k sonlar nolga teng bŏlsa, u holda (2) ga bir–jinsli ChTS (BChTS), aks holda u birjinsli bŏlmagan ChTS deyiladi. Ravshanki ixtiyoriy BChTS nol yechimga ega bŏladi. Chiziqli tenglamalar sistemasining elementar almashtirishlari.                  m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a ... ......... .......... .......... .......... .......... ... ... 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 (1) sistemaga chiziqli tenglamalar sistemasi berilgan bŏlsin. Ta’rif . qŏyidagi almashtirishlar ChTSni elementar almashtirishlari deyiladi: a) ChTS birorta tenglamasini nolmas skalyarga kŏpaytirish. b) ChTS birorta tenglamasini nolmas skalyarga kŏpaytirib, boshqa tenglamaga qŏshish. v) Ozod hadi va koeffitsientlari nolga teng bŏlgan tenglamani tashlab yuborish. g) ChTS tenglamalari ŏrinlarini almashtirish. Teorema . ChTS ustida chekli sondagi elementar almashtirishlar bajarilsa, hosil bŏlgan ChTS yechimlar to’plami berilgan ChTS yechimlar to’plami bilan ustma –ust tushdi. Gauss usuli (Karl Fridrix Gauss (1777-1855) – nemis matematigi). Avvalambor (1) sistemada ozod hadi va koeffitsientlari nolga teng bŏlgan tenglamalar yŏq deb faraz qilamiz, aks holda ularni barchasini tashlab yuboramiz . Agar (1) sistemada ozod hadi noldan farqli bŏlib, koeffitsientlari esa 0 ga teng bŏlgan tenglamalar mavjud bŏlsa, u holda (1) yechimga ega emas. Shuning uchun (1) sistemani yechishdan oldin , undagi tenglamalarda noldan farqli koeffitsientlar mavjud deb qabul qilamiz. Zarur bŏlsa, numeratsiyani ŏzgartirib, a 11  0 deb qabul qilamiz.

(1) sistemani k –nchi tenglamaga ( k=2,3,…,m) birinchi tenglamani 1 11 ka a ga kŏpaytirib qŏshib chiqamiz. Natijada 2,3,…,m tenglamalarda x 1 noma’lum yŏqoladi va qŏyidagi (1) ga ekvivalent sistema hosil bŏladi:                 ' ' ... ' ....... .......... .......... .......... . ' ' ... ' ... 2 2 2 2 2 22 1 1 2 12 1 11 m n mn m n n n n b x a x a b x a x a b x a x a x a (2) Agar (2) sistemada ozod hadi noldan farqli bŏlib, koeffitsientlari esa 0 ga teng bŏlgan tenglamalar mavjud bŏlsa, u holda (2) va (1) sistemalar yechimga ega emas. (2) sistemada ozod hadi va koeffitsientlari nolga teng bŏlgan tenglamalar yŏq deb faraz qilamiz, aks holda ularni barchasini tashlab yuboramiz . Zarur bŏlsa, numeratsiyani ŏzgartirib, a 22 ’  0 deb qabul qilamiz va             ' ' ... ' ....... .......... .......... .......... . ...... .......... .......... .......... ' ' ... ' 2 2 2 2 2 22 m n mn m n n b x a x a b x a x a sistemani qaraymiz. Ushbu sistemaning 2,3,…,m–1 tenglamalarda x 2 noma’lum yŏqotiladi va h.k. Noma’lumlar yŏqotish jarayonini davom ettirib, natijada qŏyidagi sistemaga kelamiz:                              r n rn r rr r rr n n r r r r n n r r r r d x c x c x c d x c x c x c x c d x c x c x c x c x c ' ... ' ' ........ .......... .......... .......... .......... ' ... ' ' ... ' ' ... ' ' ... ' ' 1 1 , 2 2 1 1 ,2 2 2 22 1 1 1 1 ,1 1 2 12 1 11 (3) bu yerda c 11 , c 22 , …, c rr noldan farqli, x 1 ’ ,x 2 ’ ,…x n ’ noma’lumlar x 1 ,x 2 ,…x n larni ŏrin almashtirish natijasida hosil bŏlgan noma’lumlar. (3) turdagi sistema zinasimon deyiladi, r=n xususiy holda uchburchaksimon deyiladi. x 1 ’ ,x 2 ’ ,…x r ’ noma’lumlar bosh noma’lumlar , x r+1 ’ ,x r+2 ’ ,…x n ’ noma’lumlar esa ozod noma’lumlar deb yuritiladi. Ravshanki, uchburchaksimon sistemada ozod noma’lumlar mavjud bŏlmasdan, barcha noma’lumlar aniq qiymatlari pastdan qarab ketma–ket topiladi.

r<n holida ozod noma’lumlarni biror qiymatini fiksirlab va ŏng tarafga ŏtkazib, natijada uchburchaksimon sistemani hosil qilamiz. Bundan keyin bosh noma’lumlar aniq qiymatlari pastdan qarab ketma–ket topiladi. (1) sistemani echishda Gauss usulidagi hisob–kitoblarni             n mn m m n n b a a a b a a a b a a a ... ... ... ... ... ... ... ... 2 1 2 2 22 21 1 1 12 11 matritsa ustida olib borish maqsadga muvofiq. Natijada u zinasimon matritsaga olib kelinadi. Misol . qŏyidagi ChTSni eching.             7 6 4 3 5 5 3 2 2 z y x z y x z y x Yechim.                                            0 1 2 0 0 0 3 1 0 1 1 1 1 1 2 3 1 0 3 1 0 1 1 1 1 1 2 3 1 0 3 1 0 1 1 1 7 5 2 6 4 3 5 3 2 1 1 1 Ohirgi matritsaga mos bŏlgan sistema qŏyidagicha yoziladi:       1 3 2 z y z y x . Bu yerda x,y – asosiy noma’lumlar, z esa ozod noma’lum. Ozod noma’lumni fiksirlaymiz: z=t. Natijada       t y t y x 3 1 2 sistema hosil bŏladi. Bundan ( 3-2t ,-1+3t, t), t  R, yechimlar oilasini hosil qilamiz. Teskari matritsa usuli . Bu bandda biz 11 1 12 2 13 3 1 21 1 22 2 23 3 2 21 1 22 2 23 3 2 a x a x a x b a x a x a x b a x a x a x b               (4) ko’rinishdagi ChTS yechimini izlaymiz.

Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: A =11 12 13 21 22 23 31 32 33 a a a a a a a a a          ; B = 1 2 3 b b b         ; X = 1 2 3 x x x         . Faraz qilamiz А matritsa  determinanti noldan farqli. (4) ChTS quyidagicha yozishimiz mumkin: A  X = B. Demak, A -1  A  X = A -1  B . Ammo Е  Х = А -1  В . U holda (4) teskari matritsa yagonaligidan ChTS X= А –1 B ko’rinishdagi yagona yechimga ega. Misol .           16 2 3 4 14 3 2 0 5 z y x z y x z y x ; Х =       z y x , B =       16 14 0 , A =         2 3 4 3 2 1 1 1 5 Oldingi ma’ruzada biz A -1 =                    30 11 30 19 6 1 15 8 15 7 3 1 30 1 30 1 6 1 ni topganmiz. Demak , Х =       z y x = А -1 В =                    30 11 30 19 6 1 15 8 15 7 3 1 30 1 30 1 6 1        16 14 0 =                                   3 2 1 30 176 30 266 06 1 15 128 15 98 03 1 30 16 30 14 06 1 . Kramer qoidasi . (Kramer Gabriel’ (1704-1752) – Sveytsariya matematigi) Agar А =           33 32 31 23 22 21 13 12 11 a a a a a a a a a matritsa  determinanti noldan farqli bo’lsa, u holda (4) ChTSning yechimi x 1 =  1 /detA; x 2 =  2 /detA; x 3 =  3 /detA formulalar bo’yicha topiladi, bu yerda  1 = 33 32 3 23 22 2 13 12 1 a a b a a b a a b ;  2 = 33 3 31 23 2 21 13 1 11 a b a a b a a b a ;  3 = 3 32 31 2 22 21 1 12 11 b a a b a a b a a .

Misol .           16 2 3 4 14 3 2 0 5 z y x z y x z y x  = 2 3 4 3 2 1 1 1 5   = -30;  1 = 2 3 16 3 2 14 1 1 0   =-30;  2 = 2 16 4 3 14 1 1 0 5  =-60;  3 = 16 3 4 14 2 1 0 1 5  = -90. Demak, x 1 =  1 /  = 1; x 2 =  2 /  = 2; x 3 =  3 /  = 3. 4. Tayanch tushunchalar : Matritsalar ustida asosiy amallar va ularning asosiy xossalari, determinantlar, teskari matritsa. Chiziqli tenglamalar, chiziqli tenglamalar sistemasi, yechim, elementar almashtirishlar, ekvivalent sistemalar, Gauss usuli, bosh va ozod noma’lumlar, teskari matritsa usuli, Kramer qoidasi.

O'xshashlar

Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish

Chiziqli va kasr chiziqli funksiyalar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli fazolar

Chiziqli akslantirishlar