Aylanish figuralari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

449.5 KB

Ko'chirib olish

Aylanish figuralari Reja: 1. Silindr 2. Konus 3. Kesik konus 4. Shar 5. Sfera

Aylanish figuralariga oid misol va masalalarni yechish uchun asosiy aylanish figuralari va ularning xossalarini yodda tutish lozim : 1. Silindr ( to ` g ` ri doiraviy silindr ) deb to ` g ` ri to ` rtburchakning ixtiyoriy tomonini o` q sifatida olib , uning atrofida aylanishdan hosil qilingan figuraga aytiladi . Aylanish o`q iga qo`shni tomonlar hosil qilgan doiralar silindrning asoslari deyiladi. Aylanish o`qiga qo`shni bo`lmagan tomon hosil qilgan sirt silindrning yon sirti deyiladi. silindrning balandligi deb asoslarining umumiy perpendikulyariga aytiladi, qachonki uning oxirlari silindr asoslarining markazlarida yotadi. Silindrning hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: V = πR 2 H , Silindrning yon sirti va to`la sirti ushbu formula lar yordamida hisoblanadi: S yon = 2 πRH , S t. sirt = 2 πRH +2 πR 2 , bu yerda R - asosining radiusi; N – silindrning balandligi. 2. Konus ( to`g`ri doiraviy konus) deb, to`g`ri burchakli uchburchakni biror katetini o`q sifatida olib uning atrofida aylantirishdan hosil qilingan figuraga aytiladi. Bunda to`g`ri burchakli uchburchak gipotenuzasi hosil qilgan sirt konusning yon sirti, ikkinchi katet hosil qilgan doira konusning asosi, katet konusning o`qi, gipotenuza konusning yasovchisi deyiladi. Konusining hajmi ushbu formula yordamida hisoblanadi: V = 3 1 πR 2 H , Konusning yon sirti ushbu formula buyicha hisoblanadi: RL Syon  bu yerda R - asosining radiusi ; Н – balandligii ; L - konusning yasovchisi . 3. Kesik konus deb konusning asosi va unga parallel tekislik bilan hosil qilingan kesimi orasidagi qismiga aytiladi . Kesik konusni teng yonli trapetsiyani simmetriya o ` qi atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura sifatida qarash

mumkin . Trapetsiyani yon tomoni kesik konusning yasovchisi ; trapetsiyani asoslari hosil qilgan doiralar kesik konusning asoslari deyiladi . Kesik konusning hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V = 3 1 πH (R 1 2 + R 1 R 2 + R 2 2 ), bu yerda Н – balandligi; R 1 va R 2 – katta va kichik asoslari radiuslari. Kesik konusning yon sirti quyidagi formula bilan hisoblanadi: S yon = π( R 1 + R 2 ) L, bu yerda L – kesik konusning yasovchisi. 4. Shar deb belgilangan O nuqtadan berilgan masofadan uzoqda bo`lmagan fazoning nuqtalari to`plamiga aytiladi. Sharni yarim doiraning diametri atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura deb qarash mumkin. Sfera deb berilgan O nuqtadan R masofadagi fazoning barcha nuqtalari to`plamiga aytiladi. Berilgan O nuqta sferani markazi deyiladi. Sferani yarim aylanani diametri atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura deb qarash mumkin. Radiusi R ga teng bo`lgan shar hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: V = 3 4 πR 3 . R radiusli sferaning yuzi (shar sirti) ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: S = 4 πR 2 Shar segmenti deb sharning tekislik bilan kesimida hosil qilingan qismiga aytiladi. Shar segmenti hajmi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: V = πh 2 (R – 3 1 h), bu yerda R - shar radiusi; h – segmentni balandligi. SHar segmenti sirtining yuzi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: S = 2 πRh Shar kamari deb uni kesib o`tuvchi ikkita parallel tekisliklari orasidagi qismiga aytiladi. Shar kamarining hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:

V = 6 1 πh (h 2 + 3R 1 2 + 3R 2 2 ), bu ye rda R 1 , R 2 - shar sirtining yuzi ushbu formula yordamida hisoblanadi : S = 2π Rh, bu yerda R - shar radiusi; h - shar kamari balandligi. Shar sektori deb shar segmenti va uni hosil qiluvchi konusdan iborat figuraga aytiladi. Agar shar segmenti yarimidan kichik bo`lsa, u uchi shar markazida asosi segment bo`lgan konus bilan to`ldiriladi. Agar segment yarimidan katta bo`lsa, u holda aytib o`tilgan konus undan olib tashalanadi. Shar sektori hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V = 3 2 π R 2 h, bu ye rda R - shar radiusi ; h- segment balandligi ; r- segment asosi radiusi . 1- masala. Konusning yasovchisi asos tekisligi bilan 60 0 li burchak tashkil qiladi. Konus yon sirtini uning asosi yuziga nisbatini toping. Yechilishi: Ma`lumki, ОВ SВ R L R RL S S asos yon    2   = cos 60 0 = 0,5. Javob: 0,5. 2 – masala. Shar radiusi 32 sm bo`lib, yon sirti asosidan 3 marta katta bo`lgan konusga tengdosh. Konus balandligini toping. Yechilishi: Shar radiusini R bilan, ya`ni R = 32 sm; r , H , L larni mos ravishda konusning asosini radiusi, balandligi va konusning yasovchisi deb belgilaylik. U holda masala shartiga ko`ra, ya`ni

3 1 πr 2 H = 3 4 π R 3 , πrL = 3 π r 2 . Quyidagi tenglamalar sistemasini tuzamiz: r 2 h = 8 L = 3r L 2 = r 2 + H 2 bu yerdan Н = 4 sm ekanligini topamiz. Javob: 4 sm. 3 – masala. Tomonlari 10, 17, 21 sm bo`lgan uchburchakni katta tomoni atrofida aylantirildi. Hosil qilingan aylanish figurasini hajmi va sirtini hisoblang. Yechilishi: ∆ABC uchburchakni AC tomoni atrofida aylantirishdan hosil qilin- gan figurani hajmi va sirti, BAB 1 va BCB 1 ikki konus hajmlari va sirtlari yig`indisiga mos ravishda teng, ya`ni V ABCB , = V BAB , + V BCB , S ABCB , = S yonBAB + S yonBCB , yoki V ABCB = 3 1 π BO 2 AO + 3 1 π *BO 2 *OC = 3 1 π BO 2 AC, S ABCB ,= π *BO*AB + π *BO*BC = π *BO*(AB +BC). Ko`rinib turibdiki, hosil qilingan aylanish figuraning hajmi va sirtini aniqlash uchun ABC uchburchakni BO balandligini topish kerak bo`ladi. Geron

formulasidan S ∆ ABC = =) )( )( ( с р в p a p p    = 84 c m 2 . Ikkinchi tomondan, S ∆ ABC = 2 1 AC *BO. Bundan BO = 8 sm ekanligi kelib chiqadi. U holda V ∆ BCB э = 448 π sm 3 , S ABCB э = 216 π sm 2 , Javob: 448 π sm 3 , 216 π sm 2 . 4 – masala. Konus asosining radiusi r , yon sirti, asosining yuzi va o`q kesimi yuzlari yig`indisiga teng. Konus hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra S yon sirt = S asos + S ∆ABS . Ikkinchi tomondan, S yon = π rL , S ∆ ABS = 2 1 AB*CO = rH, S asos = π r 2 . bu yerda L = AC, Н =CO, ∆AOC uch- burchakdan L = AC = H r 2 2 ekanligini topamiz. Н = С O balandlikni π r 2 2 H r  = π r 2 + rH. tenglamadan aniqlaymiz. YA`ni Н = 1 2 2  r . Bundan, V = )1 (3 2 2 3 2    r . Javob: 3 2 · )1 ( 2 3 2    r . 5 – masala. Konus asosining vatari α yoyga tiralgan. Uning balandligi yasovchisi bilan β burchak tashkil etadi. Konus hajmini toping.

Yechilishi: ∆AOBE uchburchakdan OA = R =2 sin2  АВ = 2 sin2  a . ∆OBD uchburchakdan Н = R ctg β ga egamiz. U holda V = 3 1 π R 2 H = 2 24 sin 3 3    ctg a . Javob: 2 sin 24 3 3    ctg a . 6 – masala. Kesik konusning yasovchisi L ga teng bo`lib, asosi bilan α burchak tashkil qiladi. Shu bilan birga yuqori uchidan o`tib qarama-qarshi tomondagi yasovchining pastki uchini tutashtiruvchi to`g`ri chiziqqa perpendikulyar. Kesik konusning yon sirtini toping. Yechilishi: ∆AA 1 C uchburchakdan AC = Lcosα ga egamiz. Shartga ko`ra < AA 1 B = 90 0 . ∆AA 1 B uchburchakdan AB = 2 R =  cos L . Bundan AO = R =  cos2 L . Demak, A 1 O 1 = r = AO – AC = L (  cos2 1 – cosα ). U holda S yon sirt = πL ( R + r ) = πL 2 (  cos 1 – cosα ). Javob: πL 2 (  cos 1 – cosα ).

7 – masala. Radiusi R ga teng bo`lgan shardan o`q kesimida α burchak tashkil qiluvchi shar sektorining hajmi va to`la sirtini toping. Yechilishi: Shar radiusini R bilan, segment balandligini DC = h va AD kesmani r bilan belgilaylik. Sektor hajmi V =3 2 πR 2 h ga teng. ∆ACD uchburchakda  ACD = 4  , bundan h = rtg 4  . ∆AD O uchburchakdan r = R sin 2  . Ma`lumki, V = 3 2 πR 2 h = 3 4 R 3 sin 2 4  . Sektorning to`la sirti ABC segment yuzi 2 πRh va AOB konus yon sirti πRr lardan tashkil topadi. Demak, S = 2πRh + πRr = πR 2 sin 2  (2tg 4  +1). Javob : V = 3 4 R 3 sin 2 4  ; S =πR 2 sin 2  (2tg 4  +1). 8 – masala. Silindrning balandligi 5 ga, uning asosiga ichki chizilgan muntazam uchburchakning tomoni 3 3 ga teng. Silindrning hajmini toping. Yechilishi: Ma`lumki silindr hajmi V = S asos * H = πR 2 H formula bilan hisoblanadi. Bu yerda Н =5 shartda berilgan. R radiusni ABC muntazam uchburchakdan foydalanib topamiz. Ya`ni R = OC = 3 2СД = 3 2 · 2 3 АС = 3 3 АС . ekanligidan R =3 . Demak, V = 45 π . Javob: 45 π .

9 – masala. silindrning yon sirti yoyilganda uning diagonali asos tekisligi bilan 45 0 burchak tashkil qiladi. silindrning yon sirti 144 π 2 ga teng. silindr asosining radiusini toping. Yechilishi: Masala shartidan S yon = 144 π 2 ekanligi g a ko`ra, AB · BS = 144 π 2  AB =BC =12 π . Silindr asosi aylanasi uzunligi AB ga teng ekanligidan, 2 π R =AB, 2 π R = 12 π demak R =6. Javob: 6 10 – masala. Radiusi 5 ga teng bo`lgan sharga ichki chizilgan konusning balandligi 4 ga teng. Konusning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra CO 1 =4  O 1 O =1 chunki R =5. To`g`ri burchakli ∆O 1 OB uchbur- chakdan O 1 B =2 1 2 O O OB  = 24 . Konus asosining yuzi: S acoc = π *O 1 B 2 = 24 π . Demak konusni hajmi: V = 3 1 π *O 1 B 2 π * C O 1 = 32 π . Javob: 32 π . 11 – masala. Sharning radiusi  8 ga teng. Radiusning oxiridan u bilan 60 0 li burchak tashkil etadigan kesuvchi tekislik o`tkazilgan. Kesimning yuzini toping. Yechilishi:

Masala shartiga ko`ra OB =OA = 8 , <OBA =60 0 . Bundan ∆ABO ni teng tomonli uchburchak ekanligini aytish mumkin. O 1 A = 2 АВ =  4 . Demak, S kesim = 2 1 * A O  =16 . Javob: 16 12 - masala. Ko`rsatilgan uchburchakning to`g`ri chiziq atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartida keltirilgan aylanish figurasining hajmi ABB 1 A 1 silindr hajmidan BSB 1 konus hajmi- ni ayirmasiga teng. YA`ni V f = V s – V k . V s = π *AC 2 *OC = 36 π , V k = 3 1 π OB 2 *OC = 12 π Demak, V f = 24 π Javob: 24 π . 13 – masala. Konusning balandligi 3, unga tashqi chizilgan sharning radisi 2 bo`lsa, konus sirtining shar sirtiga nisbatini toping. Yechilishi: Masala shartiga e`tibor bersak, BO=2, BD =3 ekanligi ∆ABC ni teng tomonli ekanligini bildiradi. Ma`- lumki shar sirti S sh = 4 π R 2 = 16 π , konus sirti S = π · AD · AB + π · AD 2 AD masofa to`g`ri burchakli ∆ADO dan

topiladi: AD = 2 2 OD AO  = 3 , AB = 2AD = 2 3 demak, konus sirti S k = 9 π . Bundan, ш k S S = 16 9 . Javob: 16 9 . 14 – masala. Silindrning yasovchisiga tik bo`lgan kesimning yuzi Q ga, o`q kesimining yuzi esa S ga teng. Bu silindrning to`la sirtini va hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra, S ABC D = S , S asos = Q Bundan quyidagi tengliklarni yozish mumkin: S = AB · AD = 2 AO · AD, Q = π · AO 2 . Bizga ma`lumki, silindr to`la sirti S t. c . = S yon +2 S asos . Yuqori dagi tengliklardan AO= / Q , AD = S /2 / Q . Bulardan, S t. c = 2 π · AO · AD + 2 π · A O 2 = πS + 2 Q . Ma`lumki silindr hajmi V = π · A O 2 · AD ekanligidan, V = 2 S Q S t.c = π S + 2Q. Javob: V == 2 S Q . 15 – masala. Konus yon sirtining yuzi asosining yuzidan ikki marta katta. Uning o`q kesimining yuzi Q ga teng. Konusning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra S yon = 2 · S aso c ,

$\ S ABC = Q . Ma`lumki S yon = πr ℓ= π · AO · A C , S aso c = πr 2 = π · AO 2 , S ABC = A O · OC . formulalar yordamida hisoblanadi. Yuqo- ridagilarni e`tiborga olsak, ℓ= 2 r ya`ni AC = 2AO, shu bilan birga Q = AO · 2 2 4 AO AO  = A O 2 · 3 . ekanligini topish mumkin. Bundan AO = 3 Q Konus hajmi V = 3 1 π · 3 Q · 3 Q · 3 = 43 3 Q Q .$ Adabiyot: 1. Ha k imov A . 2. Xolikov Q .S 3. Ungarov B.X. 4. Abjalilov S . X . 5. www.ziyonet.uz 6. www.NUR.uz

Adabiyot: 1. Ha k imov A . 2. Xolikov Q .S 3. Ungarov B.X. 4. Abjalilov S . X . 5. www.ziyonet.uz 6. www.NUR.uz

O'xshashlar

Ko‘p yoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalari

Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari

Algebraik materiallarni o‘rganish metodikasi

Egri chiziq yoyining uzunligi. Hajmlarni hisoblash

Aniq integralning tadbiqlari