- Bosh sahifa
- Referatlar
- Algebra
- Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari
Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari
Yuklangan vaqt:
16.08.2021
![masalalarni yechishdan oldin stereometriyadagi asosiy tushunchalar, aksiomalar, teoremalar va ulardan kelib chiqadigan natijalarni o‘rganish lozimdir. Shundagina berilayotgan ta’lim samarali bo‘ladi, o‘quvchilarning bilimini sistemaga soladi va mustahkamlaydi. Stereometriyada geometric yasash masalalarni yechish malakasini o‘quvchilarda shakllantirishning ilk bosqichi fazoning asosiy figuralari nuqta, to‘g‘ri chiziq va tekislik haqida tushuncha berishdan iborat. Planimetriyada barcha figuralar joylashadigan bitta tekislikka ega edik, stereometriyada esa tekisliklar cheksiz ko‘pdir. Yangi geometric obyekt, ya’ni tekislikning kiritilishi mavjud, aksiomalar sistemasini kengaytirishga olib keladi. Fazoda nuqta, to‘g‘ri chiziq va tekisliklararo qanday vaziyatda joylashishlari mumkinligi to‘g‘risida o‘quvchilarga bilim berishda quyidagi uchta aksioma muhim o‘rin tutadi. C 1. Tekislik qanday bo’lmasin, shu tekislikka tegishli nuqtalar va unga tegishli bo’lmagan nuqtalar mavjud. C 2. Agar ikkita turli tekislik umumiy nuqtaga ega bo’lsa, ular shu nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. C 3 Agar ikkita turli tekislik umumiy nuqtaga ega bo’lsa, ular orqali bitta va faqat bitta tekislik o’tkazish mumkin. Fazoda geometrik tasvirlashga doir murakkab masalalarni yechishdan (yasashdan) oldin, o’quvchilarning tafakkuri va dunyoqarashini shakllantirish maqsadida ba’zi bir teoremalarning isbotini berish maqsadga muvofiq. 1-teorema: Fazoda to’g’ri chiziq va unda yotmaydigan nuqta orqali bitta va faqat bitta tekislik o’tkazish mumkin [6]. I sboti. AB - berilgan to’g’ri chiziq, C nuqta esa unda yotmaydigan nuqta bo’lsin. A va C nuqtalar orqali I- aksiomaga asosan to’g’ri chiziq o’tkazamiz AB va AC to’g’ri chiziqlar har xil, chunki C nuqta AB to’g’ri chiziqda yotmaydi. AB va AC to’g’ri chiziqlar orqali III-aksiomaga asosan tekislik o’tkazamiz. Bu tekislik AB to’g’ri chiziq bilan va C nuqta orqali o’tadi. Endi tekislikning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qulaylik, AB to’g’ri chiziq va C nuqtadan o’tuvchi boshqa tekislik mavjud bo’lsin. II-aksiomaga asosan va tekisliklar to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. Bu to’g’ri 1- chizma](/data/documents/1c4e9b5b-395b-4769-bd62-79aa2171ed9e/page-3.png)
![Bu masalani yechishda avvalo yasash jarayonida kerak bo’lgan qalam va chizg’ichni tayyorlaymiz. So’ngra chizmachilik va geometriya darslarida o’tilgan proeksiyalash materiallarini qo’llab, talab qilingan nuqtani yasaymiz. 1-usul. Berilgan tekislikni kesib o’tuvchi ixtiyoriy a to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqqa AB to’g’ri chiziqning ixtiyoriy X nuqtadan parallel to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqning tekislik bilan kesishgan nuqtasini X 1 bilan belgilaymiz. X 1 nuqta X nuqtaning tekislikdagi tasviri bo’ladi. Shu tariqa AB to’g’ri chiziqning har bir nuqtasining tasvirini shu tarzda yasab, AB to’g’ri chiziqning tasvirini, ya’ni proeksiyasini hosil qilamiz. AB to’g’ri chiziq bilan uning A 1 B 1 proeksiyasining kesishgan O nuqtasi izlangan nuqta bo’ladi.[7]. 2-usul. To’g’ri chiziqning va tekislikning kesishgan nuqtasini quyidagicha yasaymiz: Berilgan AB to’g’ri chiziq orqali Q tekislik bilan kesishuvchi T tekislik o’tkazamiz. Q T = CD to’g’ri chiziqni yasaymiz. AB to’gri chiziqni davom ettiramiz, u CD to’g’ri chiziq bilan qandaydir K nuqtada kesishadi. K nuqta izlangan nuqta bo’ladi (8-rasm). b) ABC tekislikning tekislik bilan kesishgan chiziqni ( ABC tekislikning tekislikdagi izi) yasang. 1-usul. Bu masalani yechishda 1.a) usuldan foydalanamiz. AB A 1 B 1 =O 1 va AC A 1 C 1 =O 2 nuqtalarni yasaymiz. O 1 O 2 to’g’ri chiziq o’tkazamiz, bu to’g’ri chiziq izlangan to’g’ri chiziq bo’ladi (5- rasm) [7]. 2-usul. Bu usulda yasashni bajarish uchun berilgan ikkita tekislikni kesib o’tuvchi tekislik o’tkazamiz. Kesishishdan hosi l bo’lgan to’g’ri chiziqning umumiy nuqtasini topamiz. P va Q tekisliklarni kesib o’tuvchi S tekislik P tekislik bilan AB, Q 4 - chizma 5 - chizma 6 - chizma](/data/documents/1c4e9b5b-395b-4769-bd62-79aa2171ed9e/page-5.png)
![tekislik bilan CD to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. AB va CD to’g’ri chiziq kesishgan nuqtasi K 1 izlangan birinchi umumiy nuqta bo’ladi. Bu P va Q tekisliklarning kesishgan to’ri chizig’ining nuqtasi bo’ladi. To’g’ri chiziqni yasash uchun uning ikkita nuqtasini topish etarlidir. Ikkinchi umumiy nuqta ham shu tarzda topiladi.[4] . c) ABC tekislik bilan MW to’g’ri chiziqning kesishish nuqtasini уasang. Mavjud tushunchalarga tayangan holda quyidagi nuqtalarni yasaymiz. X 1 Y 1 –nuqtalar mos ravishda AB , AC to’g’ri chiziqlarda yotuvchi X,Y nuqtalarning asoslari MW va XY to’g’ri chiziqlar MM 1 , WW 1 to’g’ri chiziqlar orqali o’tuvchi tekislikda yotadi, ular izlangan O nuqtada kesishadi. Uning asosi O 1 nuqta M 1 W 1 t’g’ri chiziqda yotadi (6- chizma ). 2-masala. Geometrik figuralarning kesimlarini yasang. a) Prizmaning tasviri va uning kesimini yasash. Parallel proeksiyalash qoidalariga muvofiq prizmani tasvirlashdan avval asoslaridan biri yassi ko’pburchak chiziladi. Keyin ko’pburchakning uchlaridan bir xil uzunlikdagi parallel kesmalar ko’rinishida prizmaning yon qirralari o’tkaziladi. Bu kesmaning uchlari ketma-ket tutashtiriladi va prizmaning ikkinchi asosi hisil bo’ladi. Prizmaning yon qirralariga parallel tekisliklar bilan kesimlari parallelogrammlar bo’ladi. Diagonal kesimlar ham paralle-logrammlardan iborat. Prizmaning boshqa hollardagi kesimini yasash uchun kesuvchi tekislikning prizma yoqlari иш bilan kesishish kesmalarini yasash yetarli.[7] 7 - chizma 8-chizma](/data/documents/1c4e9b5b-395b-4769-bd62-79aa2171ed9e/page-6.png)
