Aylana va doira

Aylana va doira

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

246.5 KB

Ko'chirib olish

Aylana va doira Reja: 1. Aylana va doirani ta`rifi 2. Vatarning ta`rifi va xossalari 3. Aylanaga o`tkazilgan o`rinmani ta`rifi va xossalari: 4. Kesuvchi va urinma haqidagi teorema: 5. Uzunliklar va yuzalarni hisoblash 6. Aylanaga o`tkazilgan burchaklar 7. Aylanalarni o`rinishi va kesishish xossalari:

Aylana va doira hamda ularni qismlarining asosiy ta`rifi va xossalarini esda tutish lozim. 1. Aylana va doirani ta`rifi: Aylana deb , aylana markazi deb ataluvchi nuqtadan bir xil masofadagi nuqtalar to`plamiga aytiladi . Doira deb , doira markazi deb ataluvchi nuqtadan berilgan masofagacha bo`lgan barcha nuqtalar to`plamiga aytiladi. Doira aylana va uning ichki nuqtalaridan tashkil topgan. 2. Vatarning ta`rifi va xossalari: Vatar deb aylananing ikki nuqtasini tutashtiruvchi kesmaga aytiladi. Vatarning asosiy xossalari: a) diametr vatarni teng ikki bo`lib, unga perpendikulyardir. b) teng vatarlar aylana markazidan teng uzoqlikda joylashadi va aksincha aylana markazidan teng uzoqlikdagi vatarlar o`zaro teng. v) agar ikki vatar M nuqtada kesishsa quyidagi munosabat o`rinli: AM  MB = CM  MD 3.Aylanaga o`tkazilgan o`rinmani ta`rifi va xossalari: Aylanaga o`tkazlgan o`rinma deb, aylana bilan bitta umumiy nuqtaga ega bo`lgan to`g`ri chiziqqa aytiladi. Aylanaga o`tkazilgan o`rinmaning asosiy xossalari: a) urinma aylanaga urinish nuqtasidan o`tuvchi radius bilan o`zaro perpendikulyar; agar to`g`ri chiziq radiusini oxiridan o`tib unga perpendikulyar bo`lsa, aylanaga o`rinadi. b) agar o`rinma vatarga parallel bo`lsa, u holda u vatarga tiralgan yoyni teng ikkiga bo`ladi.     BC AC AB MN

s) Aylanaga o`tkazilgan ikki o`rinma aylana tashqarisida kesishadi. Bunda ular hosil qilgan kesmalar teng, kesishish nuqtasi va aylana markazidan o`tuvchi to`g`ri chiziq o`rinmalar bilan teng burchaklar hosil qiladi: AB = AC, < OAB = < OAC. 4. Kesuvchi va urinma haqidagi teorema: Teorema. Agar M nuqtadan MC o`rinma va MA kesuvchi o`tkazilgan bo`lsa, u holda kesuvchini aylanani kesib o`tuvchi nuqtalaridan M nuqtagacha masofalar ko`paytmasi o`rinmani kvadratiga teng bo`ladi: MB  MA = MC 2 5. Uzunliklar va yuzalarni hisoblash formulalari. R radiusli aylana uzunligi: L = 2  R ; R radiusli doira yuzi: S =  R 2 ; R radiusli aylananing  markaziy burchagiga mos keluvchi yo y uzunligi: ℓ = R   (  - markaziy burchakni radian o`lchovi); ℓ = 0 180 Rn ( n 0 – markaziy burchakni radius o`lchovi); R radiusli doirani  markaziy burchagiga mos keluvchi doira sektori yuzi: S sek = 2 Rl = 2 2  R ; S sek = 0 0 2 360 n R . R radiusli doirani  yoyiga mos keluvchi segment yuzi:

S c egm =) sin ( 2 2    R (  - yoyning radian o`lchovi) S segm = ) sin 180( 2 0 0 2 n n R   ( n 0 – yoyning gradus o`lchovi) 6. Aylanaga o`tkazilgan burchaklar: a) Markaziy burchak o`zi aniqlagan yoy bilan o`lchanadi: < AOB = АВ b) Kesishuvchi vatarlar orasidagi burchak, ularga tiralgan yoylar yi g` indisini yarmiga teng (1); v) Uchi aylanada yotuvchi burchak o`zi aniqlagan yoyni yarmiga teng (2), < AMD = 2 1 ( АД + СВ ). (1) < ABC= 2 1 АС (2) g) Urinma va vatar orasidagi burchak tomonlari hosil qilgan yoy yarmi bilan o`lchanadi. <ABC = 2 1  ВМС . d) Kesishish nuqtasi aylana tashqarisida bo`lgan ikkita kesuvchi orasidagi burchak o`zlari hosil qilgan yoylar ayirmasini yar- miga teng:            BD CE BAD 2 1

7. Aylanalarni o`rinishi va kesishish xossalari: a) Ikki o`rinuvchi aylanalarni markaz- laridan o`tuvchi to`g`ri chiziq o`rinish nuq- tasidan o`tadi. b) Tashqi o`rinuvchi ikki aylana umumiy nuqtasidan o`tuvchi umumiy o`rinma, mar- kazlaridan o`tuvchi to`g`ri chiziqqa perpen- dikulyar: MN  O 1 O 2 ; v) Ichki o`rinuvchi ikki aylana o`rinish nuqtasidan o`tuvchi umumiy o`rinma mar- kazlaridan o`tuvchi to`g`ri chiziqqa perpen- dikulyar: MN  O 1 O 2 ; g) Kesishuvchi ikki aylana kesishish nuq- talaridan o`tuvchi umumiy vatar markazla- ridan o`tuvchi to`g`ri chiziqqa perpendikuyar bo`lib, bu to`g`ri chiziq bilan kesishish nuq- tasida teng ikkiga bo`linadi: AB  O 1 O 2 , AC=CB ; 1-misol. ABCD kvadratni AB tomoni 1 va u qandaydir aylanani vatari shuningdek kvadratni qolgan tomon- lari bu aylanadan tashqarida yotadi. C uchidan chiquvchi o`rinma CM= 2 bo`lsa, d: 10 ni hisoblang, bu yerda d – diametr. Yechish:

O`rinma va kesuvchi haqida- gi teoremaga ko`ra CE · CB=CM 2 , bundan CE=4 . Ma`lumki BE=CE-CB=3. ABE=90 0 bo`lganligidan u diametri- ga tiralganligini aytish mumkin. Demak, ABE- diametr u holda ABE 2 = d 2 =BE 2 +AB 2 =10. Bundan d :10 =1 Javob: 1. 2-misol. Mark a ziy burchagi 120 0 ga teng doiraviy sektorga doira ichki chizilgan. Doira radiusi R bo`lsa ichki chizilgan doira radiusini toping. Yechish: Shartga ko`ra OA= R , BOA=60 0 Ichki chizilgan doira radiusini r de- sak, O 1 A= r , O 1 B= r , O 1 O= R - r . OO 1 B to`g`ri burchakli uchburchakdan O 1 B=OO 1 · sin 60 0 yoki ) ( 2 3 r R r   bu yerdan 3 2 3   R r . Javob: 3 2 3  R . 3-misol. Doiradan tashqaridagi nuqtadan ikki kesishuvchi o`tkazilgan. Birinchi kesuvchini ikki kesmasi. 47 m tashqi kesmasi 9 m, ikkinchi kesuvchisini ichki kesmasi tashqi kesmasidan 72 m ortiq. Ikkinchi kesuvchi uzunligini toping. Yechish: SHartga ko`ra BS=47 m, AB=9 m; demak AC=56 m. Ma`lumki AB·AC=9·56=504. Agar AD=x desak, u holda DE=x+72, ABE=2x+72. O`rinma va kesuvchi haqidagi teoremaga ko`ra, AC·AB=AE·AD, unda x(2x+72)=504 tenglamani hosil qilamiz. Bu yerdan x=6, shuningdek ABE =84 m. Javob: 84m.

4-misol. Radiuslari r ga teng bo`lgan uchta aylana juft-jufti bilan tashqi o`ringan. Bu aylanalar hosil qilgan egri chiziqli uchburchak yuzasini toping. Yechish: O 1 , O 2 , O 3 – uch kongurent aylanalar mar- kazlari bo`lsin. O 1 , O 2 , O 3 uchburchakni yuzini S ∆ deb belgilaylik, S sek – OAB sek- tor yuzini belgilaylik u holda izlanayot- gan yuza S = S ∆ 3 S sek bo`ladi. O 1 , O 2 , O 3 uchburchak tomoni 2 r bo`lgan teng tomonli uchburchak, shuning uchun S ∆ = r 23 O 1AB sektorni markaziy burchagi 60 0 teng. Bundan, S sek = 6 2r , shuningdek, ) 3 2( 2 2 3 2 2 2       r r r S Javob: 2 2r ( 3 2 ) 5 – misol. O markazli har xil radiusli ikkita doira berilgan. Kichik doiraga o`tkazilgan urinmani katta doira bilan hosil qilgan kesmasi 32 sm. Agar halqani eni 8 sm bo`lsa katta doira radiusini toping. Yechish: Shartga ko`ra AB = 32 sm, CD=8sm, Shuningdek OC  AB. Katta doira radiusi- ni R desak, u holda OCB to`g`ri burchakli uchburchakdan: OB 2 = OC 2 + CB 2 yoki R 2 = ( R – 8) 2 + 16 2 , R = 20 sm. Javob: 20 sm 6 – misol. Umumiy vatarga tiralgan ikki doirani mos yoylari 60 0 va 120 0 . Doiralar yuzalari nisbatini toping. Yechish: O 1 B = r, O 2 B = R deb belgilaymiz.

Shartga ko`ra < A O 1 B = 120 0 , <AO 2 B = 60 0 . Ikki aylana markazlari orasidagi O 1 O 2 kesma AB ga perpendikulyar, u holda B CO BC B O BC r B CO BC B O 2 2 1 1 sin , 3 2 , sin      , bundan R = 2BC, demak 1 2 О О S S = R 2 : r 2 = 3 : 1 Javob: 3:1 7- misol. Yoyi 120 0 , perimetri R bo`lgan segment yuzasini toping. Y echish: R doira radiusi. Bundan ACB yoyni aniqlaymiz: АСВ = О R 180  · 120 0 = 3 2 π R . AOB uchburchakdan AB = 2 R sin 60 0 = R 3 Shartga ko`ra AB+ АСВ =R , demak R 3 + 3 2  R =R , bundan R = 3 3 2 3   P . S segmentni yuzi sektorni yuzidan OAB uchburchak yuzini ayirishdan hosil bo`lgan son bo`ladi. Shuning uchun S = 3 1 π R 2 – 4 3 2R . Javob : 2 2 )3 3 2(4 )3 3 4( 3     P 8 – misol. Radiuslari R va r bo`lgan ikki aylana tashqi o`rinadi. Nuqtalari orasidagi kesmasini toping. Yechish: M nuqtadan ikki MD va MA o`rinmalar o`tadi. O`rinmaning xossalaridan MD=MA uz-uzidan MD=MB demak, MN = 2MD= AM+MB ni topish

uchun AB ga parallel O 2 C ni o`tkazamiz. O 1 O 2 C uchburchakdan O 2 C = AB , O 1 O 2 = R + r , O 1 C = R – r ekanligidan 2 2 ) ( ) ( r R r R AB     yoki AB = 2 r R .

ADABIYOTLAR: 1. T. Jo`raev va boshqalar. "Oliy matematika asoslari". 1-qism, "O`zbekiston", T. 1995 2. T. Shodiev. "Analitik geometriyadan qo`llanma", "O`qituvhi", T. 1973 3. B. A.Abdalimov. "Oliy matematika", "O`qituvhi", T. 1994 4. V.E.Shneyder va boshqalar. "Oliy matematika qisqa kursi" 1-qism, "O`qituvchi", T. 1985 5. Fizika, matematika va informatika (ilmiy - uslubiy jurnal), №4 va №6, 2004 6. S.P.Vinogradov. Oliy matematika "O`qituvchi", T. 1964 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Aylana va uning tenglamasi

Lobachevskiy geometriyasi uchun Puankare

Universial to`plamlar. Didaktik materiallar

Darajali funksiya Jukovskiy funksiyasi

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika