Ajoyib limitlar - Algebra - Referatlar

Ajoyib limitlar

Yuklangan vaqt:

25.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209.55859375 KB

Ko'chirib olish

A joyib limitlar Reja 1. Funksiyaning limiti va uning asosiy xossalari. 2. Aniqmasliklar va ularni ochish. 3. Birinchi va ikkinchi ajoyib limitlar.

1. Funksiyaning limiti va uning asosiy xossalari 1. 1-ta’rif.y= f(x) funksiya x= a nuqtaning biror atrofida aniqlangan bo’lib, istalgan ε> 0 son uchun shunday δ> 0 son mavjud bo’lsaki, |x− a|<δ tengsizlikni qanoatlantiradigan barcha x≠ a nuqtalar uchun |f(x)− A|<ε tengsizlik bajarilsa, A chekli son y= f(x) funksiyaning x= a nuqtadagi limiti deb ataladi va quyidagicha yoziladi lim x→a f(x )= A ёки x→ a да f(x)→ A (1) Funksiya limitining ta’rifidan kelib chiqadiki x− a= α cheksiz kichik bo’lganda f(x)− A ham cheksiz kichik bo’ladi. 2-ta’rif. y= f(x) funksiya, x ning yetarlicha katta qiymatlarida aniqlangan bo’lib, istalgan son uchun shunday, 0 N mavjud bo’lsaki, N x  tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha x lar uchun |f(x)− A|<ε tengsizlik bajarilsa, o’zgarmas A son, y= f(x) funksiyaning x→ ∞ dagi limiti deyiladi, va lim x→∞ f(x)= A (2) bilan belgilanadi. 1-ta’rifda faqat x<a yoki x> a bo’lgan qiymatlar qaralsa, funksiyaning chap yoki o’ng limit tushunchasi kelib chiqadi va lim x→a−0 f(x) , lim x→a+0 f(x) (3) bilan begilanadi. 3-ta’rif. Limiti A= 0 bo’lgan funksiyaga cheksiz kichik funksiya (ch. kich. f.) deyiladi. 0 

4-ta’rif. Limiti A =+ ∞ yoki bo’lgan funksiyalarga cheksiz katta funksiya (ch. kat. f.) deyiladi va lim f(x)=+ ∞ x→ a lim f(x)=+ ∞ x→ a (4) bilan belgilanadi. Limitning ta’rifidan kelib chiqadiki y=C o’zgarmas miqdorning limiti o’ziga teng. Funksiya limitining asosiy xossalari: 1) yig’indining limiti . CHekli sondagi funksiyalar algebraik yig’indisining limiti, qo’shiluvchi funksiyalar limitlarining algebraik yig’indisiga teng, ya’ni f1(x) va f2(x) funksiyalarning x→ a dagi limitlari mavjud bo’lsa, lim x→a[f1(x)± f2(x)]= lim x→a f1(x)± lim x→a f2(x) (5) 2) chekli sondagi funksiyalar ko’paytmasining limiti funksiyalar limitlarining ko’paytmasiga teng, ya’ni lim x→a[f1(x)⋅f2(x)]= lim x→a f1(x)⋅lim x→a f2(x) (6) Natija: O’zgarmas ko’paytuvchini limit belgisidan tashqariga chiqarish mumkin, ya’ni, lim x→a[cf 1(x)]= clim x→a f1(x) (7) 3) Ikkita funksiya nisbatining limiti, maxrajning limiti n њ ldan farqli bo’lsa, bu funksiyalar limitlarining nisbatiga teng, ya’ni lim x→a f2(x)≠ 0 bo’lsa, lim x→a f1(x) f2(x) = lim x→a f1(x) lim x→a f2(x) (8)   A

bo’ladi. Limitlarni hisoblashda quyidagi limitlardan foydalaniladi: lim x → a sin x x = 1 ; (9) lim x→∞(1+ 1 x) x = lim x→0 (1+α )1/α= e , e= 2,71828 ... (10) Bu limitlarga mos ravishda birinchi va ikkinchi ajoyib limitlar deyiladi. 2. Aniqmasliklar va ularni ochish 1.Aniqmasliklar. lim x→a f(x) ϕ(x) limitni hisoblashda f(x), ϕ(x) funksiyalar ch.kich.f. lar bo’lsa, f(x)/ϕ(x) nisbatga x→ a da (0/0) ko’rinishdagi aniqmaslik deyiladi . f(x), ϕ(x) funksiya lar ch.kat.f. lar bo’lsa, f(x)/ϕ(x) nisbatga x→ a da (∞ /∞ ) ko’rinishidagi aniqmaslik deyiladi . Xuddi shunga o’xshash ∞ − ∞ , 0⋅∞ , 00, ∞ 0 aniqmasliklar lim x→a [f1(x)− ϕ(x)], lim x→a [f(x)⋅ϕ(x)] ва lim x→a [f(x)] ϕ(x) limitlarni hisoblashda kelib chiqadi. Bunday hollarda limitlarni hisoblashga aniqmasliklarni ochish deyiladi . (0/0) va ( ∞ /∞ ) ko’rinishdagi aniqmasliklarni ochishda quyidagi xossadan foydalaniladi: f(x) va ϕ(x) funksiyalar x= a nuqtaning biror atrofidagi hamma nuqtalarda o’zaro teng bo’lsa, ularning x→ a dagi limiti ham teng bo’ladi. Masalan, f(x)= x2− 9 2(x− 3) va ϕ(x)= x+3 2 funksiyalar x ning x= 3 dan boshqa hamma qiymatlari uchun teng, chunki

x2− 9 2(x− 3) = (x− 3)(x+3) 2(x− 3) = x+3 2 Yuqoridagi xossaga asosan, lim x→a f(x)= lim x→a ϕ(x) bo’ladi, ya’ni lim x→3 x2− 9 2(x− 3) = lim x→3 x+3 2 = 6 2 = 3 natijaga ega bo’lamiz. Funksiyalarning limitini topishga bir necha misollar qaraymiz. 1-misol. lim x→∞ 5x+6 6x = 5 6 ekanligini funksiya limitining ta’rifidan foydalanib isbotlang. Yyechish. Buni isbotlash uchun f(x)= (5 x+6)/6x o’zgaruvchi miqdor va A= 5/6 o’zgarmas miqdor orasidagi farq x→ ∞ da cheksiz kichik funksiya ekanligini ko’rsatish kifoya. Demak, 5 x+6 6 x − 5 6 = 5 x+6− 5 x 6x = 6 6 x = 1 x 1/x o’zgaruvchi miqdor x→ ∞ da cheksiz kichik funksiyadan iborat. SHunday qilib, lim x→∞ (5x+6)/6x= 5/6. . 2-misol. lim x→3 (2x2− 5 x+4)= 7

ekanligini isbotlang hamda x va (2x2− 5x+4) larning qiymatlari jadvali bilan tushuntiring. Yechish. x→ 3 bo’lganligi uchun x− 3= α cheksiz kichik miqdordir. x= 3+α ni (2x2− 5x+4)− 7 ayirmaga qo’yib, 2(3+α )2− 5(3+ α )+ 4− 7= 2(9+6α +α2)− 15 − 5α +4− 7= ¿18 +12 α+2α2− 15 − 5α+ 4− 7= 2α2+ 7α natijaga ega bњlamiz. α cheksiz kichik funksiya bo’lganligi uchun 2α2+ 7α ham cheksiz kichik bo’ladi. SHunday qilib, lim x→3 (2x2− 5x+4)= 7 isbot bo’ldi. Endi yuqoridagi holatni x argument, 2x2− 5 x+ 4 funksiya qiymatlari jadvali bilan ko’rsataylik. Ma’lumki x→ 3 intiladi. x 2 2,5 2,8 2,9 2,99 2,999 → 3 2x2− 5 x+ 4 2 4 5,68 6,32 6,9302 6,993002 → 7 Bu jadvaldan ko ’ rinadiki , argumentning 3 ga yaqinlashib boruvchi qiymatlari uchun , funksiyaning mos qiymatlari 7 ga yaqinlashib boradi , ya ’ ni x− 3 cheksiz kichik miqdorga 2x2− 5 x+ 4− 7 ayirmaning ham cheksiz kichik miqdori to ’ g ’ ri keladi . Yuqoridagi jadvalda x<3 bo ’ lib , x→ 3 holni qaradik . x>3 bo ’ lib , x→ 3 holni o ’ quvchiga mustaqil ko ’ rsatishni tavsiya qilamiz . 3-misol. lim x→2 (4x2− 6x+3) limitni hisoblang.

Yechish. Algebraik yig’indining limiti, (5) formula, o’zgarmas ko’paytuvchini limit ishorasidan chiqarish (7) formulalarga asosan: lim x→2 (4x2− 6x+3)= lim x→2 4 x2− lim x→2 6x+lim lim x→2 3= 4lim x→2 x2− 6lim x→2 x+lim x→2 3= ¿4(lim x→2 x)2− 6lim x→2 x+3= 4⋅22− 6⋅2+3= 7 hosil b њ ladi. Yuqoridagi misolda, limitlarning xossalariga asosan, argument x ning o’rniga uning limitik qiymatini qo’yishga olib keldi. 4-misol. lim x→1 (3x2− 4x+7)/(2x2− 5x+6) limitni hisoblang. Yechish. Ikkita funksiya nisbatining limiti (8) formula hamda oldingi misolda foydalanilgan limitlarning xossalarini qo’llasak, lim x→1 3 x2− 4 x+7 2 x2− 5 x+6 = lim x→1 (3x2− 4 x+7) lim x→1 (2x2− 5 x+6) = lim x→1 3 x2− lim x→1 4 x+lim x→1 7 lim x→1 2 x2− lim x→1 5 x+lim x→1 6 = = 3(lim x→1 x) 2− 4(lim x→1 x)+ 7 2(lim x→1) 2− 5lim x→1 x+6 = 3⋅12− 4⋅1+ 7 2⋅12− 5⋅1+ 6 = 6 3 = 2 bo’ladi. Ratsional funksiyaing limitini hisoblash shu funksiyaning argument x ning limitik qiymatidagi, qiymatini hisoblashga keltirildi. Eslatma. f(x) elementar funksiyalarning x→ a intilgandagi limiti ( a aniqlanish sohasiga tegishli) funksiyaning x= a nuqtadagi qiymatiga teng bo’ladi. Masalan, lim t→1 [lg (t+√t2+80 )+ √t2+8]= lg (1+ √t2+ 80 )+√1+8= lg 10 + 3= 1+3= 4 .

5-misol. lim x→1 3x2− x− 2 4x2− 5x+2 limitni hisoblang. Yechish. x= 1 da surat ham, maxraj ham nolga aylanib (0/0) ko’rinish-dagi aniqmaslik hosil bo’ladi. Surat va maxrajni ax 2+bx +c= a(x− x1)(x− x2) formula yordamida chiziqli ko’paytuvchilarga ajratamiz. Bunda x1 va x2 lar ax 2+ba + c= 0 kvadrat tenglamaning ildizlari. Demak, lim x→1 3x2− x− 2 4x2− 5x+1 = lim x→1 3(x− 1)(x+2/3) 4(x− 1)(x− 1/4) = ¿ lim x→1 3(x+2/3) 4(x− 1/4) = 3(1+2/3) 4(1− 1/4) = 5/3 b њ ladi. 6-misol. lim x→1 6 x2+5 x+4 3 x2+7 x− 2 limitni hisoblang. Yechish. x→ ∞ da ko’rinishdagi aniqmas ifodaga ega bo’lamiz. Bunday aniqmaslikni ochish uchun kasrning surat va maxrajini ning eng yuqori darajalisiga, ya’ni 2x ga bo’lamiz, hamda limitlarning xossalaridan foydalansak lim x←∞ 6 x2+5 x+4 3 x2+7 x− 2 = lim x→∞ 6+5/x+ 4/x2 3+ 7/x− 2/x2 = ¿ ¿ lim x→∞ (6+5/x+ 4/x2) lim x→∞ (3+7/x− 2/x2) = 6+0+0 3+0+0 = 2 ¿ bo’ladi. Bunda 5/x, 4/x2 7/x, 2/x2 lar x→ ∞ da cheksiz kichik funksiyalardir. 7-misol. lim x→3 x2− 9 √x+1− 2 limitni hisoblang. ) / (   x

Yechish. x= 3 da surat va maxraj 0 ga teng bo’ladi. Maxrajda √x+1 irratsional ifoda mavjud, uni suratga o’tkazamiz, buning uchun kasrning surat va maxrajini √ x+1+2 ga ko’paytiramiz. lim x→3 (x2− 9)(√ x+1+2) (√x+1− 2)(√x+1+2) = lim x→3 (x− 3)(x+3)(√x+1+2) √(x+1)2− 22 = ¿ lim x→3 (x− 3)(x+3)(√x+1+2) x+1− 4 = lim x→3 (x− 3)(x+3)(√ x+1+2) (x− 3) = = lim x→3 (x+3)⋅(√ x+ 1+ 2)= (3+3)(√x+1+2)= 6⋅4= 24 . 8-misol. lim x→π/4 sin x− cos x cos 2 x limitni hisoblang. Yechish. cos 2 x= cos 2x− sin 2x bo’lganligi uchun lim x→π/4 sin x− cos x cos 2x = lim x→π/4 − (cos x− sin x) cos 2x− sin 2x = ¿− lim x→π/4 cos x− sin x (cos x− sin x)(cos x+sin x) = − lim x→π/4 1 cos x+sin x = ¿ − 1 cos π/4+sin π/4 = − 1 √2/2+√2/2 = − 1 √2 natijani olamiz. 9-misol. lim x→0 sin 5x x limitni birinchi ajoyib limitdan foydalanib hisoblang. Yechish. 5x= α , deb almashtirsak, bundan x= α /5 , x→ 0 α → 0 bo’ladi. SHuning uchun, lim x→0 sin 5x x = lim α→0 sin α α /5 = 5lim α→0 sin α α = 5⋅1= 5 , chunki

lim α→0 sin α α = 1 . 10-misol. lim x→∞ (1+3/x)x limitni ikkinchi ajoyib limitdan foydalanib hisoblang. Yechish. x→ ∞ da limitga o’tsak, 1∞ ko’rinishdagi aniqmaslik kelib chiqadi. 3/x= α bilan almashtirsak, bu yerdan x= 3/α hamda x→ ∞ da α → 0 bo’ladi..Demak, lim x→∞ (1+ 3/x)x= lim α→0 (1+ α )3/α= [lim α→0 (1+ α )1/α ] 3 = e3 kelib chiqadi. SHundayqilib, lim x→∞ (1+ 3/x)x= e3 . 11-misol. lim x→1 ( 1 x− 1 − 2 x2− 1 ) limitni hisoblang. Yechish: x→ 1 da 1/(x− 1)→ ∞ va 2/(x2− 1)→ ∞ bo’lib, ( ∞ − ∞ ) ko’rinishdagi aniqmaslik kelib chiqadi. 1 x− 1 − 2 x2− 1 = x+1− 2 x2− 1 = x− 1 x2− 1 . Oxirgi ifoda x→ 1 da (0/0) aniqmas ifoda bo’ladi. SHunday qilib, lim x→1 ( 1 x− 1 − 2 x2− 1 )= lim x→1 x− 1 x2− 1 = lim x→1 1 x+1 = 1 2 . 12-misol. lim x→+∞ (√ x2+3 x− x) limitni hisoblang. Yechish. x→ +∞ da ∞− ∞ ko’rinishdagi aniqmaslik kelib chiqadi. Quyidagi shakl almashtirishni bajaramiz:

√ x2+ 3x− x= (√ x2+3 x− x)(√ x2+3 x+ x) √ x2+3x+ x = (√x2+3 x)2− x2 √ x2+3 x+ x = ¿ x2+3 x− x2 √x2+ 3x+ x = 3x √x2+3 x+ x .Oxirgi ifoda x→ ∞ da (∞ /∞ ) ko’rinishdagi aniqmaslik bo’lib, 11- misoldagidek x ning yuqori darajalisiga surat va maxrajini bo’lib, lim x→+∞ (√ x2+ 3 x− x)= lim x→+∞ 3 x √ x2+ 3 x+ x = lim x→+∞ 3 x/x √ x2/x2+ 3 х/x2+ x/x = ¿ lim x→+∞ 3 √1+ 3 /x+ 1 = 3 1+ 1 = 3 2 = 1,5 bunda x→ +∞ da 3/x→ 0 bo’ladi.

O'xshashlar

Limitlar nazariyasi

Funksiyaning nuqtadagi limiti. Bir tomonlama limitlar

Funksiyaning nuqtadagi limiti. Bir tomonlama limitlar. Limitning yagonaligi. Limitga ega bo’lgan funksiyalarning chegaralanganligi

Ikki funksiyaning yig’indisi, ko’paytmasi va bo’linmasining limiiti.

Funksiya limiti 2