Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор - Adabiyot - Referatlar

Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор жанри сифатида Reja: 1. Фольклор ва унинг хусусиятлари 2. Афсун-дуолар ҳақида 3. Афсун-дуоларнинг тузилиши 4. Афсун-дуолар вужудга келиш даврлари.

www.arxiv.uz Халқимиз ўртасида афсун қилмоқ, дуо ўқимоқ, дам солмоқ каби бирикмали атамалар билан юритилувчи айтимлар борки улар фольклоршуносликда деярли ўрганилмаган. Халқ афсун-дуолари таҳлилига ўтишдан олдин икки оғиз юқоридаги атамалар хусусида тўхталиб ўтишга тўғри келади. Чунки айрим манбаларда юқоридаги атамалар нотўғри изоҳланган. Жумладан, «Ўзбек тилининг изоҳли луғатида» «афсун» атамаси форс-тожик тилидан олинган дейиладики 1 , аслида бу атама араб тилидан олинган ва сеҳр, жоду маъноларини англатади 2 . «Дуо» атамаси ҳам араб тилидан олинган сўз бўлиб, худога ва бошқа ғайри табиий кучларга сиғиниш орқали ўзгаларга яхшилик ёхуд ёмонлик тилаш маъносини англатади 3 . «Дам» эса форс-тожик тилига мансуб сўз бўлиб, у нафас маъносини ифодалайди 4 . Юқоридаги қисқача изоҳлардан шу нарса маълум бўладики, халқ турмушида кенг қўлланилиб келинган айтимларнинг аксарияти араб, форс- тожик атамалари билан юритилади. Бунинг энг асосий сабаблари, бизнинг назаримизда, қуйидагиларда: Биринчидан, халқ ўртасида кенг қўлланилувчи ва маҳсус маросимлар таркибида ўқилувчи айтимлар ҳам борки, улар соф туркий тилга мансуб атамалар билан юритилади. Масалан, бадик, бурей-бурей кабилар шулар жумласидан бўлиб, улар Б.Саримсоқовнинг тадқиқотларида батафсил таҳлил этилган 5 . Иккинчидан, Ўрта Осиё араблар томонидан тўла истило этилгандан сўнг ерли халқнинг ҳукмрон мафкураси ислом бўлиб қолди. Худди мана шунинг учун ҳам халқ ўртасидаги айтимлар билан ислом динига хос айтимлар ўзаро сингишиб кетди. Мана шу сингишиш оқибатида таомилга кирган айтимлар билан бирга арабча, тожикча айтимлар ҳам бевосита қабул қилинди. 1 Ў збек тилининг изощли лу ғ ати, икки томлик, 1-том, М., 1981, 63-б.т. 2 Фар ҳ анги зебони тоцики. Т-1, М., 1969. Сащ.102. 3 Фар ҳ анги зебони тоцики. Т-1, М., 1969. Сащ.400. 4 Фар ҳ анги зебони тоцики. Т-1, М., 1969. Сащ.317. 5 Саримсо қ ов Б.И. Узбекский обрядовый фольклор, его жанровый состав, генезие и поэтика. АДД, Ташкент, 1987.с. 27-35

www.arxiv.uz Учинчидан, туркий халқларнинг жуда қадим замонлардан тожиклар билан ёнма-ён ва айрим жойларда аралаш яшаши, қолаверса, жуда узоқ вақтлар форс-тожик тилининг Ўрта Осиё халқларида адабий тил вазифасини адо этиши ҳам халқ ўртасидаги айрим айтимларни тожикча атамалар билан номлашга олиб келган. Умуман, халқ айтимларининг ерли аҳоли билмайдиган тилларга мансуб сўзлар билан номланиши ана шу айтимларга сирлилик, ғайри табиийлик бағишланган. Шунинг учун ҳам халқ шу айтимларни ўз тилидаги сўзлар билан аташга нечоғлик имкониятларга эга бўлишига қарамай, уларнинг номларини ўзгартирмай келмоқда. Афсун-дуолар халқ ҳаётининг ажралмас бир қисми сифатида жуда қадим замонларда вужудга келган. Чунки кишилар ўзларини турли-туман касалликлардан, офат ва фалокатлардан, зиён-заҳматлардан, ўғри ва қароқчилардан, йиртқич ва дарандалардан сақлаш керак бўлганда, ўзгаларга таъсир кўрсатиш ёки зарар етказишга ҳаракат қилганлар. Худди мана шундай интилиш ва истак аста-секин ранг-баранг хатти-ҳаракатлар воситасида айтиладиган айтимларнинг яратилишига олиб келган. Бу хилдаги айтимлар эса узоқ даврлар айтилавериш оқибатида тобора қатъий шакл мазмунга эга бўлган афсун-дуолар шаклини олган. Албатта, бундай айтим-дуоларнинг келиб чиқиши қадимги аждодларимизнинг табиат кучлари олдида ожизликлари, ночорликлари оқибатидан бошқа нарса эмас. Чунки инсон ўз тарихий ривожининг қайси босқичи, ўз умрининг қайси нуқтасида бўлмасин, ҳамма вақт тинч, омон ҳаёт ҳадеб бўлавермайди. Бир маромда оқиб ўтаётган турмуш баъзан табиат рафтори, баъзан эса инсонларнинг ўзлари, баъзан эса бошқа сабаблар билан бузилиб туради. Ана шундай пайтларда эса ночор қолган узоқ аждодларимиз ҳар хил нарсаларга, жумладан инсонни барча маҳлуқотдан ажратиб турувчи ўзининг сўзлаш иқтидорига, аниқроғи, сўзнинг сеҳрли кучига мурожаат қилган.

www.arxiv.uz Демак, маълум бўладики, халқ афсун-дуолари, фольклоршунос Б.Саримсоқов тўғри таъкидлаганидек, сўзнинг сеҳр-жоду (магик) қудратига таянувчи жанрлари ҳисобланади. Бу ҳақда у қуйидагиларни ёзади. Қадимги инсон ўзини сал нохуш сезадими ёки қоқилиб-сурилиб кетадими, ёки қиличининг дами қайтадими- буларнинг барчасини у ғайри табиий ҳаракат, ёмон кўз билан қараш ёки сўз қудратидан деб билади. Бу нарса истар-истамас инсондаги юқорида айтилган уч жиҳат олдида кишиларни сажда қилишга олиб келади. Аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам у хатти-ҳаракат ва сўзнинг сеҳрли қудратидан нажот кутган. Чунки у ўзидаги сўзлаш иқтидорини илоҳий қудрат деб билган 6 . Албатта, сўз ва унинг сеҳр-жоду кучи олдида сажда қилиш, унга нажот кўзи билан қараш узоқ ўтмишдан ҳозирга қадар маълум даражада сақланиб келади. Бевосита мана шу нарса туфайли турли-туман афсун-дуолар яратилган. Мана шунга таяниб айтиш мумкинки, сўзнинг жоду кучига, таъсир қудратига асосланиш афсун-дуоларнинг халқ оғзаки ижодига мансуб мустақил жанрлар сифатидаги хусусиятларидан бири саналади. Бироқ ёлғиз сўзнинг сеҳр-жоду кучи ҳамма вақт афсун-дуолар учун белгиловчи жанр хоссаси бўла олмаган. Баъзан афсун-дуолар матнини ташкил этувчи сўзларнинг сеҳр-жоду кучи магик қудратга эга деб қаралган нарсалар (масалан, исириқ, қалампир, нон, пичоқ, пул, туз ва ҳоказолар) кўмагида кучайтирилган. Ҳаттоки, инсондаги хатти-ҳаракат ҳам бевосита сўз сеҳрини кучайтирувчи восита саналган. Сеҳр-жоду нуқтаи назаридан қаралса, бизнингча, хатти-ҳаракат сўзга қараганда қадимий магик восита саналади. Чунки, инсон ҳали сўзлаш иқтидорига эга бўлмаган даврларда ҳам хатти-ҳаракат бўлган ва у киши ночор қолган кезларида бевосита такрорланувчи хатти-ҳаракатдан нажот кутган. Бу нарса бизни хатти-ҳаракат жодуси сўз жодусига қараганда ҳам 6 Саримсо қ ов Б.И. Ў збек маросим фольклорининг жанрлар состави генезиси ва поэтикаси. Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Тошкент, 1987.189-бет

www.arxiv.uz қадимий, ҳам кучли таъсир кўрсатиш қудратига эга, деган ҳулосага олиб келади. Демак, афсун-дуоларга хос икинчи муҳим жанр хусусияти шундаки, мазкур жанрга алоқадор айтимлар фақат муайян хатти-ҳаракат хамкорлигида ижро этилади 7 Сеҳр-жоду (магия)нинг муҳим хусусияти шундаки у ғайри табиий кучлар воситасида бирор нарсага ёки кишига таъсир кўрсатиш ва шу орқали кўзланган натижага эришишни назарда тутади. Магиянинг бу жиҳатини яхши билган таниқли инглиз олими Дж.Фрезер ўзининг «Олтин шоха» асарида сеҳр-жодунинг қуйидагича кўринишларини, уларнинг таъсир кўрсатишдаги ўзига хосликларини алоҳида қайд этади, унинг кўрсатишича, икки хил магия мавжуд: 1) Гомеопатик магия; 2) Мулокот магияси 8 . Гомеопатик магия (гомео-юнонча ўхшаш, бир хил демакдир)талабларига кўра, ўхшаш нарсалар ўхшаш нарсаларни келтриб чиқаради. Демак, ибтидоий кишилар тасаввурича, бирор кишининг бирор нарсасига таъсир кўрсатиш орқали унинг ўзига ҳам таъсир кўрсатиш мумкин деб қараганлар. Масалан, унинг кўйлагини ғижимлаш орқали унинг жонига оғриқ келтириш мумкин. Ёхуд бошқа мисол: бирор кишининг юраги деб фараз қилинган бир сиқим хамирга игна санчиш орқали ўша кишининг юрагида санчиқ қўзғаш мумкин. Мулоқот магиясида эса ўзаро мулоқотда бўлиш орқали мулоқотда бўлувчи томонлардан бирида бўлган бир хусусият иккинчисига юқиши мумкин деб қаралган. Масалан, кинна кирган шахс олдида туриш ундаги киннанинг юқи иккинчисига ҳам ўтади деб қаралган. Хуллас, магиянинг ҳар икки турида таъсирнинг кучини ошириш ёки ана шу таъсирни қайтариш мақсадида турли туман афсун-дуолар яратилган. Чунки афсун-дуолар магияни ё кучайтириш ё сингдириш учун хизмат қилганлар. 7 Петров В.П. Заговоры Из истории русской советкой фольклоритики. Л., 1981. С.79. 8 Фрезер Дж. Золотая ветво. Выпуск I . Магия и релгия. М., 1928. С.37-38.

www.arxiv.uz Ҳар икки ҳолда ҳам афсун-дуо маҳсус хатти-ҳаракат ва нарсалар воситасида ижро этилади. Бу нарса афсун-дуоларнинг таъсир кучини оширишга кўмаклашади. Бу ўринда бир нарсага алоҳида аҳамият бермоқ лозим. У ҳам бўлса афсун-дуолар тарихида хатти-ҳаракатлар ёки айтимлар қадимийлигини аниқлашдан иборат. Н.Познанский бу масалада алоҳида тўхталиб, хатти- ҳаракат бирламчи, айтимлар эса иккиламчи деган фикрни билдиради 9 . Албатта, хатти-ҳаракат қадимий, аммо афсун-дуоларнинг тўлақонли изчил вазифага йўналтрилган маросим сифатида шаклланишида айтимларнинг ҳам роли катта. Худди шу маънода биз халқ афсун-дуоларида хатти-ҳаракат ва айтимлар бир хил мавқега эга деб қаровчи В.П.Петровнинг фикрини тўла қувватлаймиз 1 0 . Демак, афсун-дуоларга хос муҳим ҳусусиятлардан бири уларнинг маҳсус хатти-ҳаракатлар ва нарсалар воситасида ижро этилиши ҳисобланади. Бу хусусият афсун-дуолар ижросидаги қадимий синкретик табиатнинг сақланиб қолганлигидан далолат беради. Халқ афсун-дуоларига хос муҳим жанр ҳусусиятларидан яна бири уларнинг, кўпинча, ўзга тилларда, яъни афсун-дуо ўқийдиган ва унга ишонадиган кишиларга номаълум бўлган тилларда бўлиши ҳисобланади. Бу нарса афсун-дуоларга нисбатан кишиларнинг қизиқишини, ихлосини оширади. Номаълум тилда айтилаётган дуо тингловчига кўпроқ таъсир кўрсатади, чунки матннинг мазмунидаги номаълумлик афсун-дуога сирлилик бағишлайди. Бу сирлилик эса афсун-дуоннинг кўрсатадиган таъсир кучини орттиради. Афсун-дуоларга хос бундай ҳусусият ўзбек материали учунгина эмас, балки барча халқаро материали учун ҳам тарихий-типологик ҳолат саналади. Таниқли рус фаольклоршуноси П.Г.Богатиревнинг қайд этишича, славян халқларидаги афсун-дуолар ҳам славянлар учун номаълум бўлган қадимги 9 Познанский Н. Заговоры, опыт исследования происхождения и развития заговорных формул. Пг., 1917, с.142-143. 1 0 Петров В.П. Заговоры. Кырсатилган манба, 79-бет

www.arxiv.uz яҳудий ва бошқа тилларда сақланиб қолган 1 1 . Шу боис ҳам афсун-дуоларга хос бу умумий хусусият бевосита афсун-дуоларга хос етакчи жанр хусусияти саналади. Масалан, илон чаққанда ўқиладиган қуйидаги афсун-дуо парчасида қадимги яҳудий, ҳинд, форс-тожик, араб ва туркий тилларга хос сўзлар ва сўз бирикмалари учрайдики, улар умуман олганда, матнга сирлилик бағишлаб турадилар: «Отатурака, бужур сарайа, бужур банди, ғунда макр, чал-чалака, муллака, зивалака, алакони бисмиллоҳи муҳр учун, кулли қуръони юз учун. Баҳаққи Сулаймон дами билан куф, чик!» Келтирилган мисоллардаги ўзга тилларга хос сўзлар, бирикмалар афсун-дуога сирлилик бағишлаш орқали унинг таъсир кўрсатиш кучини ҳам оширган. Дарҳақиқат, П.Г.Богатўрев айтгандек, тушунарли бўлган тил унсурларининг таъсир кучидан қудратлироқ бўлади 1 2 . Хулоса қилиб айтганда, халқ афсун-дуоларининг ўзга тилларда бўлиши уларнинг табиатида сирлиликни таъминлашга ва шу орқали афсун- дуоларнинг кишилар руҳиятига кўрсатадиган таъсир кучини орттиришга хизмат қилиш баробарида бевосита мана шу хусусият афсун-дуоларнинг мустақил жанрлари мажмуаси сифатида ўзига хослигини ҳам намойиш этади. Халқ афсун-дуоларига хос жанр аломатларидан яна бири уларнинг ҳамма вақт буйруқ, (императив) оҳангда ижро этилиши саналади. Дарҳақиқат, ўзбек халқи ўртасида кенг истифода этиладиган исталган афсун- дуони олманг, унда ҳамма вақт кескин буйруқ оҳанги мавжудлигини кўрасиз. Масалан, қорақурт чаққанда ўқиладиган афсун-дуодан келтирилган қуйидаги парчада ҳам асар матни кескин буйруқ оҳанги билан якунланади: Ола ғундол, бало ғундол, Кал келди, кади келди. Пайғамбарнинг сўзи билан Худойимнинг амри билан. 1 1 Магическое действия, обряды и верования, Закарпатье //Г.Г.Богатырев. Вопросы теории народного искусстве, М., 1971, с.189. 1 2 Богатырев П.Г. Кырсатилган асар, 188-190 бетлар.

www.arxiv.uz Арбайтиган олим ўзим, Қўймайтиган золим ўзим. Куф-суф, чик, куф-суф, чик! Афсун-дуолар оҳангидаги кескин буйруқ оҳангининг бевосита жанрнинг ички семантик моҳияти, ҳаётий вазифаси билан чамбарчас боғланган. Бу боғлиқлик эса афсун-дуо асосидаги конфликт билан, яъни киши танасига кириб олган заҳар ва уни сиқиб чиқаришга интилувчи авровчи ўртасидаги шиддатли руҳий кураш билан алоқадор. Маълумки, ибтидоий кишилар қорақурт ёки бошқа хашорат, махлуқлар чақиши оқибатида киши танасига киритилган заҳарни зиён-заҳмат сифатида тасаввур қилганлар. Бу зиён-заҳмат эса маълум бир сеҳрли нафасга эга бўлган кишилар амрига бўйсунади деб қаралган. Мана шунинг учун ҳам авровчилар ўз афсунлари ижросида ўзи ёки бошқа авлиё, пирлар мададига бўйсуниб зиён- заҳматни киши танасини тарк этишга даъват этадилар. Аслида эса киши танасига киритилган заҳар таъсир кучининг сустлашиши ёки унинг бутунлай танани тарк этиши авровчининг хатти-ҳаракати, руҳий холати орқали зарар кўрган киши руҳиятига таъсир кўрсатиши, унинг организмида заҳарга қарши курашувчи ҳолатнинг қўзғатилиши билан боғлиқ. Бу ҳақда қуйида батафсил фикр юритамиз. Биз учун эса энг муҳими шундаки, афсун-дуолар оҳангидаги буйруқ тарзининг етакчилик қилиши мазкур жанрларга хос умумий хусусият бўлиб, бу нарса афсун-дуоларнинг семантикаси, уларнинг асосида ётувчи конфликт билан боғлиқ эканлигини қайд этиш ҳисобланади. Афсун-дуоларнинг фольклорнинг мустақил жанр сифадитаги ўзига хосликлари уларнинг образлари таркибида ҳам кўзга ташланади. Бу образлар эса афсун-дуонинг кимга ёки нимага қарши йўналтирилганлигига қараб турлича кўринишга, сифатга эга бўлади. Масалан, илон, қорақурт, чаён ёки

www.arxiv.uz ари каби газандалар чаққанда ўқиладиган афсун-дуоларда фақат икки образ- авровчи ҳамда газанда томонидан киши танасига киритилган ва бевосита ана шу газанда билан бир нарса сифатида тасаввур этиладиган заҳар образи иштирок этади. Шунинг учун ҳам бу ҳилдаги афсунлар матн бошдан-аёқ шу икки образ ўртасидаги шиддатли оғзаки курашдан ташкил топади. Албатта, ҳар икки образ ҳам афсунларда реал, аниқ қиёфада эмас, балки ўта мавҳум бир қиёфада иштирок этади. Бўри каби йиртқич ҳайвонларга қарши йўналтирилган ёки ўғри, қароқчи каби салбий ижтимоий кучларга қарши қаратилган афсун-дуоларда эса бўри ва ўғри образлари ҳамда дуоҳон образи иштирок этиб, асар матни ана шу икки куч ўртасидаги зиддиятни, курашни ифодалашдан ташкил топади. Кўз оғриғи, тиш оғриғи, қорин оғриғи, бош оғриғи каби хасталикларга қарши йўналтирилган афсун-дуоларда дуохон ва хасталикни келтириб чиқарган зиён-заҳмат образлари ўртасидаги кураш ифодаланади. Хуллас, афсун-дуонинг нимага ёки кимга қарши йўналтирилганлиги ёхуд нима ёки кимни ёқлашга қаратилганлигига қараб уларда иштирок этувчи образлар таркиби, уларнинг вазифалари ҳам ўзгариб борадики, бундай ҳолат халқ афсун-дуоларига хос бўлган хусусият саналади. Халқ афсун-дуоларига хос хусусиятлардан яна бири мазкур жанрларнинг махсус тайёргарликка эга бўлган шахслар томонидан ижро этилиши ҳисобланади. Мана шу хусусияти билан афсун-дуолар оммавий ижро этилувчи фольклор жанрларидан алоҳида фарқланиб турадилар. Афсун-дуоларни ижро этувчилар руҳлар томонидан адлоҳида танланган ёки махсус таълим-тарбия олган шахслардан иборат. Халқ ўртасида бахши, қўшноч, фолбин, шомон, кинначи каби номлар билан аталувчи кишилар борки, улар ўзлари мансуб бўлган касбларнинг пирлари, руҳлар томонидан танланган ва муайян даражада руҳий таъсирга учраган шахслар ҳисобланадилар.

www.arxiv.uz Кишилар у ёки бу хасталик туфайли ёрдам сўраб мурожаат қилганларида улар ўзлари танланган руҳлар воситасида даволашга ҳаракат қиладилар. Шунинг учун ҳам беморларни даволаш пайтида улар ўзларининг ҳомий руҳлари ёки пирларини кўмакка чақирадилар, улардан мадад сўраб илтижо қиладилар. Албатта, бу хилдаги афсун-дуолар, уларнинг ғайри табиий руҳлар билан алоқаси, умуман, афсун-дуоларнинг беморларни даволашларига хос сир-асрорлар ҳақида ҳозирги тиббиёт илми, руҳшунослик ва биология фани конкрет, ишонарли бирор материалга эга эмас. Шу боис бизнинг ҳам бу борада бирор аниқ фикр юритишимиз қийин. Аммо умумий тарзда шуни алоҳида қайд этишимиз мумкинки, ҳар бир инсоннинг ўзига хос биоэнергияси, биомайдони мавжуд. Биоқуввати кучли кишилар эса ана шу биомайдон орқали кишиларга таъсир кўрсатишлари мумкин. Бунда гипноз ҳодисаси ва шу орқали киши руҳиятига, руҳият орқали эса киши организмига таъсир кўрсатади. Бизнингча, бахши(қўшноч), авровчи, фолбин, шомон, кинначи каби афсун-дуохонлар фаолияти ана шу қонуниятга асосланиб иш кўрсалар керак. Ҳар холда, масаланинг бу томони бизнинг тадқиқотимиз доирасига кирмайди. Биз учун эса асрлар мобайнида шаклланган афсун-дуоларни ижро этувчи шахсларнинг ҳомий руҳлар томонидан танланганлигини эътироф этиш мухим. Халқ ўртасида яна бир хил афсун-дуохонлар борки, улар мадрасаларда таълим олган ўқимишли кишилардан иборат. Улар ислом динига мансуб китобларда ёзилган афсун-дуоларни яхши биладилар ва ўз фаолиятларида ана шу билимларини халқ афсунгарлиги материалларига уйғунлаштирган ҳолда ишга соладилар. Дуохон, азойимхон, иситма-совутмачи, дам солувчи, мулла, отин каби атама билан бириктирувчи шахслар ана шулар жумласидандур. Афсун-дуоларни ижро этувчи юқорида зикр этилган шахсларнинг иккала тофиаси ҳам халқ ўртасида жуда кенг тарқалган бўлиб, улар ўзларининг фаолиятлари билан афсун-дуоларнинг фольклорнинг мустақил жанрлар сифатидаги ҳуқуқларини таъминлайдилар. Шунинг учун ҳам афсун-

www.arxiv.uz дуоларнинг маҳсус тайёргарликка эга бўлган шахслар томонидан ижро этилиши уларнинг жанр ўзгачалигини таъмин этувчи омиллардан бири дейишга тўла хақлимиз. Халқ афсун-дуоларнинг фольклорнинг мустақил жанрлари сифатидаги ўзларига хослиги уларнинг таркибий тузилишида ҳам кўзга ташланади. Ўзбек халқ афсун-дуоларининг таркибий тузилиши ҳақида фольклоршунос Б.Саримсоқов фикр юритиб, афсун-дуолар асосан уч қисмдан: бошлама, эпик қис ва тугалланмадан иборат эканлигини таъкидлайди 1 3 , рус халқ афсун-дуоларининг бундай тузилишига эга эканлигини З.И.Власова ҳамда В.И.Ильинскаялар ҳам қайд этишган 1 4 . Бироқ таниқли рус олими Е.Г.Кагаров эса афсун-дуолар беш қисмдан: худоларга, руҳларга мурожаат эпик қисм, лирик қисм, мистик қисм, якунловчи қисм кабилардан иборат деб кўрсатади. 1 5 Ўзбек халқ афсун-дуоларининг тузилишини кўздан кечириш бу борада З.И.Власова, В.И.Ильинская ҳамда Б.Саримсоқовларнинг фикри тўғри эканлигини тасдиқлайди, чунки барча халқ афсун-дуоларида асосан бошланма мавжуд ва бу қисмда афсунхон худога, барча азиз-авлиёларга мурожаат этиб, улардан мадад тилайди, сўнг афсун-дуонинг асосий мазмунини белгиловчи матн келадики, бу қисм шартли равишда эпик қисм деб юритилади. Мана шу қисмдан сўнг эса афсун-дуонинг якунловчи қисми келади. Демак, уч қисмдан иборат тузилиш ҳам афсун-дуоларнинг мустақил жанр сифатидаги ҳуқуқларини белгилаб беради. Маълумки, фольклор жанрлари ҳаётий вазифаларига кўра соф бадиий ва маиший мақсадларни адо этишга мўлжалланган. Мана шу нуқтаи назардан ҳам афсун-дуолар алоҳида ажралиб турадилар. 1 3 Саримсоков Б.И. Узбекский обрядовый фольклор, его жанровый состав, генезие и поэтика. АДД, Тошкент, 1987, с.27 1 4 Власова З.И.К изучению поэтики устных заговоров //Русская народная проза, русский фольклор. Т.ХП.Л., 1972,с.194- 201; Илинская В.Н. Заговоры и историческая действительность Историческая жизнь народной поэзии. Русской фольклор. Т. XVI , Л., 1976, с.200-207 1 5 Кагаров Е.Г. Словесные формулы обряда //Из истории русской советской фольклористики. Л., 1981, с.75.

www.arxiv.uz Ўзбек халқ афсун-дуоларидаги маишийлик ва бадиийлик ҳақида фикр юритганда, дастлаб, уларнинг қўлланилиш ўрни ҳамда шарт-шароитини ҳисобга олиш зарур. Чунки афсун-дуолар кишиларнинг эстетик эхтиёжларини қондириш эмас, балки уларнинг дартдларига малҳам бўлиш, уларни турли бахтсизликлардан халос этиш учун хизмат қиладилар. Шу боис халқ афсун-дуоларидан юксак бадиийликни талаб этиш ва уларга ҳам соф эстетик вазифа бажарувчи жанрлар мезони билан ёндошиш мумкин эмас. Афсун-дуолар халқ руҳий муолижасининг бир кўриниши бўлиб, улар ўз мазмуни, оҳанги ва ижроси билан кишиларни у ёки бу бахтсизликдан, хасталик ёки фалокатдан сақлаб қолишга йўналтирилган. Шунинг учун ҳам афсун-дуолар кишиларнинг кўнгил ёзиш истакларини туғилган пайтларда эмас, балки ҳаётий эҳтиёж туғилган пайтларидагина ижро этилади. Афсун- дуоларга юксак бадиийлик талабларини қўйиб бўлмайди, чунки уларда бадиийлик иккинчи ўринда туради. Хуллас: маиший (Утилитар) вазифа бажариш халқ афсун-дуоларига хос етакчи вазифа саналади. Афсун-дуолар фольклор жанри саналишга ҳақлими, деган савол туғилади. Ушбу саволга «ҳа», афсун-дуолар фольклор жанри саналишга ҳақли деб жавоб қайтариш мумкин. Чунки, биринчидан, афсун-дуолар ҳам халқ ўртасида дастлаб оғзаки яратилиб, оғзаки ижро орқали яшайди ва авлодлардан авлодларга мерос бўлиб қолади. Албатта, афсун-дуолар учун оғзакилик етакчи белги экан, бевосита мана шу жараёнда, яъни оғзаки яратилиш ва ижро жараёнида афсунлар мазмунан ҳеч қандай ўзгаришларга учратмасалар ҳам, бироқ матнда муайян шаклий ўзгаришлар, фарқланишлар учрайди. Бу нарса халқ афсун-дуоларида ҳам маълум даражада вариантлиликни келтириб чиқаради. Биргина мисол. Ўзбекларда уйқуга ётиш ва уй қудан соғ-омон туриш ҳам катта бахт саналади. Уйқунинг осуда ва яхши ўтиши, киши хордиғининг чиқариши унинг меҳнат фаолияти, соғлиги учун катта аҳамият касб этади. Мана

www.arxiv.uz шунинг учун ҳам халқ ўртасида уйқудан олдин айтилувчи афсун-дуолар яратилганки, аждодларимиз наздида уларни уйқу олдидан такрорлаш фа қ ат фойда келтирган. Биргина уйқи олдидан айтилган афсун –дуоларнинг жуда кўп вариантлари мавжуд бўлиб, улар шаклан хилма-хил бўлсалар хам, бироқ мазмунан бир хилдирлар. Чунки уларнинг барчасида бир мақсал уйқунинг тинч ва фойдали кечиши истаги билдирилади, қуйидаги афсун-дуоларни ўзаро қиёслаш фикримизнинг далили бўла олади. Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим. Ётдим тинч, ёстиғим нотинч, Беҳиштда бир туп чинор, барглари маркон Мендан салом курай шохли илонга. Уйқу олдидан айтиладиган афсун-дуолардан яна бири эса қуйидаги шаклдадир: Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим, Ётдим ёталоқ, турдим туғалоқ, Ётдим тинч, турай омон, Ётдим, ё обло, турай, иншолло, Ётдим, ё обло, сақлагайсан, сен олло! Қуйидаги афсун-дуо ҳам фақат уйқудан олдин айтиладиган афсун- дуолар сирасига мансуб: Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим, Ётдим, ё обло, тинч ухлай, иншолло, Ёстиғим тагида каломулло, дейман, асоғфурулло! Бехиштда бор бир туп чинор, барглари, гавҳар, Ўзи тилло, мендан саломлар бўлсин икки шохли Мўйловдор, ёлли илон подшога, куф-суф,куф-суф!

www.arxiv.uz Биргина уйқу олдидан айтиладиган афсун-дуоларнинг ўзи халқ ўртасида турли жойларда турлича шаклларда учрайди. Биз улардан асосан Андижон ва Фарғона вилоятларида кўпроқ учрайдиган учта намуна келтирдик, холос. Албатта, бундай ва бунга ўхшаш намуналар анча кўп. Уларнинг бу ўринда барчасини келтиришга ҳожат йўқ. Юқоридаги намуналарни келтиришдан мақсад шуки, бир хил вазифа бажаришга йўналтирилган афсун-дуолар шаклан неча хил бўлишларидан қатъий назар улар мазмунан бир вазифани ўташга йўналтирилганликларини кўрсатишдан иборат. Бошқача айтганда, афсун-дуолар ҳам фольклор асари сифатида оғзаки яратилади, оғзаки яшайди ва мана шу жараёнда вариантлашади, бу вариантлар шаклан ранг-баранг бўлсалар ҳам, бироқ бир хил вазифа бажарадилар. Афсун-дуолар вариантлашуви қонуний ҳодиса экан, мавжуд вариантларни муайян туркумларга бирлаштириб турувчи нарсалар борки, улар афсун-дуолар мазмуни ва тузилишидаги бир хилликдан иборат. Агар уйқудан олдин айтиладиган афсун-дуолар мазмунига диққат қилинса, уларнинг барчасида тинч ухлаб, тинч уйғонишга интилиш кўзга ташланади. Мана шу умумий мазмуний йўналиш мазкур туркумга мансуб барча асарларни бирлаштириб туради. Мазмундаги умумийлик эса ушбу афсун-дуолар асосидаги эътиқодий қарашларнинг қадимий ва яхлитлиги оқибатида юзага келган. Чунки қадимги аждодларимиз инсондаги барча физиологик ҳолатларга, жумладан, уйқуга ҳам алоҳида магик ҳодиса деб қараганлар. Дарҳақиқат, улар уйқуни ўлим билан тенг кўришган, яъни киши ухлаганда унинг руҳи танани тарк этиб, сайр қилиб чиқиб кетар эмиш. Ана шу руҳнинг ёмон зиёнлардан омон-эсон ўз эгасига қайтариш жуда маъсулиятли ҳисобланган. Кишиларнинг турли- туман тушлар кўриши ҳам танани тарк этган руҳларнинг саргузаштидан иборат деб қаралган. Бинобарин, ухлаб ётган кишини чўчитмаслик, беҳосдан уйғотмаслик лозим, деб қаралган. Чунки у қўрқитиб уйғотилса, тарк этган рух ўз маконини топа олмайди, натижада, киши ўз руҳидан ажралади ва

www.arxiv.uz ўлишга маҳкум бўлиб қолади деб қаралган. Шунинг учун ҳам уйқудан олдин уйқунинг тинч, осойишта ўтиши, соғ-омон уйғониш каби истаклар худодан илтижо қилинади. Уйқу пайтида руҳнинг танани тарк этиши ҳақидаги қадимий эътиқодий қарашлар дунёдаги жуда кўп халқларда мавжуд, таниқли этнограф Дж. Фрезернинг кўрсатишича, инсон жони кичкина қушча ёки сичқон шаклида бўлиб, кетади. Мана шу пайтда у беҳосдан уйғотилса, жон қайтиб баданган кира олмайди уйқу пайтида қаттиқ қўрқитиб уйғотилган кишиларнинг ўлиб қолиши ҳам жоннинг ўз танасини топа олмай қолишидан бошқа нарса эмас. Агар ухлаб ётган кишининг юзлари бошқа ранга бўяб қўйилса ҳам, жон қайтишда уни танимай қолиши ва у ўлишга маҳкум бўлиб қолади. Кўп ҳолларда, ёнма-ён ухлаган кишиларнинг жони қайтишида адашиб, бир бирларининг танасига кириб қолиши мумкин, бошқа жон кирган тана янги жоннинг талаби билан ўз вазифасини қудратини ўзгартиради 1 6 . Уйқунинг физиологик хусусияти, жон ва унинг хатти-ҳаракати ҳақидаги эътиқодий қарашларнинг тарихан бир-хиллиги ёки яқинлиги уйқу олдидан айтилувчи афсун-дуоларнинг ҳам деярли бир хил ёки бир бирларига яқин мазмунда юзага келишларига замин бўлган. Чунки ўхшаш тасаввурлар ўхшаш афсунларни келтириб чиқаради. Энди афсун-дуолар тузилиши (структураси)даги бир хиллик сабабларига келганда шуни айтиб ўтиш керакки, афсун-дуолар йўналтирилган нарса ва ҳодисалар ҳақидаги қарашлар бир хиллиги уларнинг таркибидаги бир хилликни ҳам келтириб чиқаради. Юқорида уйқунинг табиати ҳақидаги қадимий тасаввурларнинг жуда кўп халқларда бир хил эканлигини кўрдик. Мана шундай бир хил ҳодисаларга йўналтирилган афсун-дуолар ҳам бир хил тузилишда юзага келади. Масалан, келтирилган учта афсундан иккитаси-биринчиси ва учинчиси уч қисмдан иборат. 1 6 Фрезер Дж. Золотая ветвь. Кн. Табу-запреты. М., 1928. с. 23-33.

www.arxiv.uz Биринчи қисм худо-таолога илтижо ва тинч, осойишта уйқу тилаш, иккинчиси қандай тинч ухланган бўлса, шундай тинч уйғониш ва ниҳоят учинчи қисмида кишининг руҳига таъсир кўрсатувчи қурай шохли илонга саломлар йўллаш дарҳақиқат, Б.Саримсоқовнинг кўрсатишича, қадимги афсоналарда жаннат эшигини улкан шохли илон қўриқлаб ётар эмиш. Киши уҳлашдан олдин афсун-дуо ўқиб, ана шу илонга салом йўлланса, у дунёда унинг жаннатга кириши осон бўлар эмиш ва уйқуси тинч ўтар эмиш 1 7 . Албатта, ушбу афсун ўз илдизлари билан қадимги мажусийлик даврларида яратилган бўлса ҳам, бироқ у кейинчалик ислом дини таъсирига учраган. Бинобарин, кишиларнинг кундалик фаолияти, жумладан, уйқулари ҳам дўзах азобларини ўйлаб беҳаловат ўтган. Демак, жаннат дарвозасининг қўриқчиси улкан шохли илонга салом йўллаш ва унинг муҳаббатига сазовор бўлиш орқали жаннатга киришга замин ҳозирлаш кишига руҳий таскин бағишлайди ва унинг уйқуси тинч ўтишига ёрдам беради. Юқоридаги афсунларнинг тинч, осойишта уйқуга ёрдам беришидаги руҳий таъсир кўрсатиш воситаси худди мана шу деталдадир. Иккинчи афсуннинг ҳам дастлабки икки қисми, яъни оллога илтижо қилиш, уйқунинг соғ-омон кечиши ҳақидаги истаклар қилинган қисмлари дастлабки вариантдан фарқланмайди. Аммо жаннат эшигини қўриқлаб ётувчи илонга салом йўллаш қисми тушириб қолдирилган. Бизнингча, бу нарса афсун айтувчининг хотира қуввати, афсун матнини билиш, билмаслиги даражаси билан боғлиқдир. Аслида афсун- дуолар авлодлар оғзидан авлодларга жуда катта масъулият билан анъанавий ҳолда ўтказилади. Бунда афсунни ижро этиш ўрни, ҳолати, тарзи, вақти, айтилувчи матннинг сўзлари ва ҳоказолар жуда ҳам аниқлик билан, нозиклик билан ўргатилади. Чунки юқорида айтилган шартларга риоя қилмаслик ёки уларни бузиш афсунларнинг таъсир кучини уларнинг кўрсатадиган фойдасини пасайтиради. 1 7 Саримсоков Б.И. Узбекский обрядовый фольклор, его жанровый состав, генезие и поэтика. Диссертация. . .Ташкент, 1987, с. 231.

www.arxiv.uz Иккинчи вариантдаги афсун матнидаги бир қисмнинг тушуриб қолдирилиши эса афсун айтувчининг масъулиятсизлик билан матнга ёндошганлгидан далолат беради. Шунга қарамай иккинчи вариант ҳам ўз йўналиши мазмуни билан қолган икки вариантга ўхшаб кетади. Демак, халқ афсун-дуолари халқнинг у ёки бу нарса, ҳодисаларга бўлган қарашларидаги бир хиллик, уларга қарата йўналтирилган афсун- дуоларда ҳам бир хилликларни келтириб чиқаради. Бу афсун-дуолардаги бир хилликни келтириб чиқарувчи жиҳат бўлса, иккинчи жиҳат шундан иборатки, афсун-дуоларнинг магик қудратига ишонч, бу магик олдида қўрқиш ҳар бир афсунинг барқарор анъанавий шаклда тарқалишига сабаб бўлади. Натижада, барқарор анъана барқарор матн ва структурага эга бўлган афсун-дуоларни келтириб чиқаради. Хуллас, бир хил анъанавий таркиб, бир хил мазмунга эга бўлиш халқ афсун-дуоларига хос бўлган жанрий аломатлардан бири ҳисобланишига арзигулик фактдир. Халқ афсун-дуоларининг тарихийлик принциплари ҳам алоҳидалик касб этади. Бироқ, ўзбек фольклоршунослигида афсун-дуоларнинг тарихийликка муносабати масаласи ҳозирга қадар махсус ўрганилмаган. Бинобарин, бизнинг бу борадаги фикр-мулоҳазаларимиз афсун-дуолар тарихийлиги масаласини ўрганишда дастлабки қадам, дастлабки тажриба ҳисобланади. Маълумки, фольклоршуносликда, тарихийлик принциплари атамаси у ёки бу жанрнинг яратилиш тарихи, унда воқеликни акс этиш тарзи ва ушбу жанрнинг тарихий тараққиёти ҳамда қисмати каби маъноларини ўзида мужассамлайди. Биз ҳам атаманинг зикр қилинган маънолари нуқтаи назаридан ўзбек халқ афсун-дуоларига ёндошамиз. Афсун-дуолар вужудга келиш даврлари, яратилиш давридаги тарихий шароит ва кишилар онгининг даражаси жиҳатидан ибтидоий жамоа тузуми босқичига бориб тақалади. Чунки ибтидоий инсон наздида сўз ва ҳаракат бир

www.arxiv.uz хил кучга эга бўлган моддий нарса сифатида тасаввур этилган. Афсун- дуоларда иштирок этувчи сўз ва ҳаракатга моддий нарса сифатида мурожаат этиш уларнинг генетик асослари жуда узоқ ўтишга, аниқроғи, ибтидоий жамоа тузумига бориб тақалишини кўрсатади. Ушбу фикр на фақат ўзбек халқ афсун-дуолари учун, балки дунёдаги барча халқлар афсун-дуолари учун ҳам таалуқлидир. Чунки сўз ва ҳаракатнинг ўзаро алоқадорлиги, уларнинг бир-бириларига ўтиши кишиликнинг «бахт болалиги» даврларига хос хусусият эканлиги жуда кўп таниқли олимлар томонидан алоҳида таъкидлаб ўтилган 1 8 . Бу ҳақда таниқли этнограф Н.Крушевский қуйидагиларни ёзганида тўла ҳақли эди: Ибтидоий инсон тушунчасида сўз ва ҳаракат ўртасида ҳеч қандай айирма йўқ, унинг учун бошқа нарсалар қай даражада моддий бўлса, афсундаги сўз ҳам шу даражада моддийлик касб этади 1 9 . Юқоридаги қайдлардан шу нарса маълум бўлдики, афсун-дуоларнинг дастлабки вужудга келиш даври ибтидоий жамоа тузуми бўлиб, бевосита ана шу вақтларда инсон ўзини табиатнинг бир парчаси сифатида, табиатни эа ўзининг мавжудлиги сифатида тасаввур қилган, ҳар бир нарсага, қисмга у ўзидаги каби жони руҳи бордек муносабатда бўлган. Афсун-дуолар мазмунидаги бундай ибтидоий муносабат кейинчалик башарият бошидан кечирган турли-туман ўзгаришлар таъсирига озми-кўпми берилган ҳолда ўзининг етакчи ибтидоий мазмунини асосан сақлаб қолди. Шунинг учун ҳам муайян афсун-дуо матнига мурожаат қилинганда уларда қадимий руҳлар ҳақидаги анимистик, аждодлар ҳақидаги тотамистик, ғайри- табиий илохийлаштириш каби фетемистик тасаввурлар барқарор сақланиб қолганлигини кўрамиз. Бу табиий, албатта. Чунки бундай тарихий қадимиятсиз афсун-дуоларнинг ўзи ҳам, уларнинг келтирадиган фойда ва зиёнлари ҳақидаги тасаввурлар ҳам йўқ. Бу нарса шундан далолат берадики, афсун-дуоларнинг тарихийлик принциплари узоқ ўтмишга ҳос тасаввурларга 1 8 Буслаев Ф.И.О. народной поэзии и древней русской литературе //Исторические очерки русской народной словесности и искусстве СПб, 1861, т-2, с.31-32; Афанасье А.Н. Поэтические воззрения славян на природу- I , М., 1865, с. 43-44. 1 9 Крушевский Н. Заговоры как вид русской народной поэзии. Варшава, 1876, с.37.

www.arxiv.uz таянган ҳолда исталган даврларда кишиларга табиатга таъсир кўрсатиш қудрати мавжудлигини намойиш этишга асосланади. Мана шунинг учун ҳам ҳар бир шахс афсун-дуога мурожаат этар экан, унинг кўрсатажак таъсирига тўла ишонади. Бордию, у афсун-дуолар қудратига ишонмас экан, у ҳолда афсун-дуолар ҳам, уларнинг сеҳр-жоду қудрати ҳақидаги тасаввурлар ҳам ўз- ўзидан йўққа чиқади. Ўзбек халқ афсун-дуоларининг жуда катта қисми кейинги даврларда илм-фан, техника тараққиёти таъсирида ўз аҳамиятини йўқотди ва унутилди. Уларнинг асосан кексалар хотирасида сақланиб қолишлигини сабаблари ҳам шунда. Афсун-дуоларнинг жуда ҳам қадимда яратилганлигини тасдиқловчи факторлардан бири уларда сўз ва у ифодалаган нарса ўртасидаги боғланишнинг характери ҳисобланади. Қадимги инсон нарса ва уни ифодаловчи сўз ўртасида яқинлик қурган, бошқача айтганда, сўзда нарсани, нарсада эса сўзнинг ўзини қурган. Шунинг учун ҳам бирор нарсанинг номини келтиришдан қўрқиб, уни бошқача номлар билан атаган. Чунки нарсанинг номи унинг ўзини чақирган ва чақирилган нарса кишига зиён етказади, деб тасаввур қилинган. Халқ ўртасида чаён дейиш ўрнига «сариқ эшак», ион дейиш ўрнига «хунук нарса» дейиш каби таъқиқлар бевосита ана шундай қарашлар билан боғлиқдир. Халқ афсун- дуоларида бундай тадқиқ ва ўзгача номлашлар муайян даражада сақланиб қолган. Масалан, ари чаққанда ўқиладиган қуйидаги афсун-дуода ана шундай табуация излари мавжуд. «Зард ҳасти залил, фанг ҳасти ҳумор, миён баста ҳалол замбур, мо бадахан мегазем, ту бакунат магази, куф-суф, чик,чик!» Келтирилган мисолдаги биринчи гапда ари дейиш ўрнига «зард ҳасти залил» деб унинг ранги ва заҳарли эканлигига ишора қилинган. Иккинчи гапда эса ари «замбур» деб айтилмоқда, аммо у ўзбеклар учун тушунарли бўлмаган тожик тилида ифодаланган, кейин унинг бели қисиқлигига ишора қилинган. Учинчи ва тўртинчи гапларда эса арига ҳос орқаси билан найза санчиш хусусияти ҳақида сўз юритилган.

www.arxiv.uz Демак, афсун-дуолардаги сўз ва у ифодалаган нарса билан узвий боғлиқлик тушунчаси ибтидоий кишилар тафаккури, онги ва дунёқараши билан боғлиқ ҳолда шаклланган. Бундай қарашлар эса ўз моҳиятини сақлаган ҳолда ҳозирга қадар етиб келганки, айрим кекса кишилар ўртасида «жин, алвасти, бўри, илон, қорақурт, ўғри» каби номларни келтиришга монелик қилиш истаги узоқ ўтмишдаги аждодларимиз дунёқарашининг таъсири сифатида сақланиб қолган. Айтилганлардан келиб чиқадиган асосий ҳулоса шуки, қадимги анимистик, тстемистик тасаввурлар таъсирида вужудга келган афсун-дуолар ўз тарихий тараққиётининг барча босқичларида ўзларининг дастлабки эътиқодий тасаввурларини барқарор сақлаб қоладилар. Бундай тасаввурларнинг сўниши эса афсун-дуоларнинг ҳам қадрсизланиши ва унутилишига олиб келади. Афсун-дуоларнинг тарихийлик принциплари ўта турғун ва мустаҳкам эканлигини даврлар ўтиши туфайли уларнинг таркибига янги тарихий даврларга ҳос унсурларнинг киритилиши қадимги афсун-дуолар таркибида янги даврларга ҳос қатламларнинг вужудга келишига тўсиқ бўла олмайди. Дарҳақиқат, ибтидоий жамоа даврида яратилган айрим афсунлар таркибида Сулаймон, Муҳаммад Пайғамбар каби улуғ зотлар номларининг кириб қолиши, бевосита уларнинг номларини келтириш орқали афсун-дуо кўрсатадиган таъсирининг кучини ошириш талабидан келиб чиққандир. Қорақурт чаққанда ўқиладиган афсун-дуолар таркибида жамики ҳайвонот, хашорат ва паррандаларнинг тилини биладиган, уларни ўз ҳукмига бўйсундириб олган Сулаймон пайғамбар номининг келтирилиши фикримизнинг ёрқин далилидир: Баҳаққи Сулаймон дами билан, Худонинг амри билан, Яратганнинг қудрати билан Куф-суф, чик! Куф-суф чик!

www.arxiv.uz Кўриниб турибдики, қадимги афсун матни, унинг мазмуни ислом дини таъсирида бойиган. Бундай бойиш эа ўзбек халқ афсун-дуолари матнида алоҳида қатламларни ташкил этади. Улар афсун-дуоларнинг мазмунига, уларнинг сеҳр-жоду қудратига салбий таъсир кўрсатмай, аксинча, уларнинг таъсир кучини оширишга хизмат қиладилар. Афсун-дуоларнинг тарихийлиги масаласи уларнинг тарихий тақдири масаласини ҳам ўз ичига олади. Шу жиҳатдан ўзбек халқ афсун-дуоларига мурожаат қилинса, ҳали улар халқ ўртасида жуда узоқ даврлар яшайдилар, деб ўйлаймиз. Чунки халқ ўртасида сўз ва бир ҳилда такрорланувчи хатти- ҳаракат магиясига, шунингдек, бироз таъсир кўрсатиш хусусиятига эга бўлган нарсаларнинг қудратига ишонч руҳи ҳали ҳам кучли. Демак, халқ афсун-дуолари ҳали яшайди. Уларнинг яшаш даврининг охирги чегараси эса юқорида айтилган сўз, ҳаракат ва айрим нарсалар табиатидаги магия ҳақидаги тасаввурларнинг сўниш даври билан белгиланади. Афсун-дуоларнинг жанр хусусиятлари уларнинг ўзига хос қўлланилиши ўрни мавжудлигига ҳам намоён бўлади. Чунки кўпгина фольклоршуносларнинг якдиллик билан эътироф этишларича, ёзма адабиёт жанрларидан фарқли ўлароқ фольклор жанрларининг турмушда ўз қўлланилиш ўрни бор. Масалан, кинна матнини уйқудан олдин ўқиладиган афсун-дуо ўрнида бўлмаганидек, чаён чаққанда, кўз оғриганда ўқиладиган афсун-дуони ўқиб бўлмайди. Мана шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ягона тасвир ёки ифода принципи, ягона поэтик хусусият, ягона қўлланилиш ўрни ва ягона вазифа бажариш халқ афсун-дуоларининг фольклорнинг мустақил жанрлари деб ҳисоблашга тўла ҳуқуқ беради. Хуллас, халқ афсун-дуолари кишиларга ночор ҳолларда ёрдам бериши ёки, аксинча кишиларга зиён еткашида қўлланиладиган фольклорнинг мустақил жанрлар туркуми ҳисобланадилар.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Тошкент : « Ўзбекистон », 1998. –524 б . 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони булсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кумакчилар ёрдамида суз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДУ асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг уғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ўзбек халқ афсун-дуоларининг бадиияти

Ўзбек афсун-дуоларининг мавзу ва вазифадошлик жиҳатидан таснифи

Ўзбек халқ насри таснифи

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари