Ўзбек афсун-дуоларининг мавзу ва вазифадошлик жиҳатидан таснифи - Adabiyot - Referatlar

Ўзбек афсун-дуоларининг мавзу ва вазифадошлик жиҳатидан таснифи

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек афсун-дуоларининг мавзу ва в азифадошлик жиҳатидан таснифи Reja: 1. Afsun-duolar ning vujudga kelish i 2. A fsun-duolarning tuzilishi 3. A fsun-duolarning turli taraqqiyot bosqichlarida bajargan vazifalari 4. A fsun-duolarda keng qo`llanilgan badiiy san`atlar

Яқин пайтларга қадар ўзбек афсун-дуолари, уларнинг ижтимоий- маиший ҳаётда тутган ўрни, вужудга келишлари, ижтимоий вазифалари, образлар тизими, поэтик табиати жиддий ўрганилмай келинди. Чунки халқ афсун-дуоларига диний фольклор тамғаси босилиб, илмий жиҳатдан ўрганишга арзимайдиган нарса сифатида четга суриб қўйилган эди. Асримизнинг 80 йилларига келиб афсун-дуоларга илк бор илмий қизиқиш фольклоршунос Б.И.Саримсоқов томонидан билдирилди. Унинг «Ўзбек маросим фольклорининг жанрлар состави, генезиси ва поэтикаси» номли докторилк диссертациясида халқ афсун-дуоларига кичик бир бўлим ажратилди 1 . Тоталитар тузум ҳукм сурган, динга, халқ ижоди ва миллий мароисларга муносабат жиддий тўсиқларга, қаршиликларга учраб турган бир пайтда, афсун-дуолар «диний фольклор» ҳисобланган бир шароитда халқ афсун-дуоларига тўхталиш, уларни илк бор илмий истифодага киритиш, унинг айрим жанрлар ҳақида фикр билдиришнинг ўзи катта илмий жасорат эди. Шу боис ҳам унинг халқ афсун-дуолари ҳақидаги изланишлари «Ўзбек маросим фольклори» деб аталган фундаментал монографиясига киритилмаган эди 2 . Бу нарсада тадқиқотчи эмас, балки тузум, шу тузумнинг «лаббай» деб ижрочиси бўлиб турган матбаамиз ва маълум маънода илмий мухитимиз айбдор эди. Мана эндиликда республикамиз мустақилликка эришган эркин давлат ҳуқуқини олди. Энди ҳар бир тадқиқотчи миллий қадриятларимизнинг барча- барчасини тўплаш, чоп этиш ва илмий жиҳатдан ўрганиш ҳуқуқини қўлга олди. Натижада Ғарб маданиятига сажда қилиш оқибатида аста-секин унитилаётган афсун-дуоларни ўрганиш, уларнинг ижтимоий-руҳий санъат намунаси сифатидаги қадр-қимматини ёритиш имконияти вужудга келди. Шу боис ҳам биз тадқиқотимизнинг ушбу бобида халқ афсун-дуоларининг таснифи, уларнинг у ёки бу намуналарига хос хусусиятлар ҳақида мулоҳаза юритишни лозим топдик. 1 2

Халқ афсун-дуолари нисбатан оз тўпланганлиги, тўпланган мавжуд намуналари ҳам муайян даражада ўзгаришларга, сохталаштиришларга учраганлиги, қолаверса, бу борада илмий тадқиқотларнинг ниҳоятда озлиги туфайли ўзбек фольклорининг мазкур турига мансуб материал жиддий тасниф этилмаган. Шунга қарамай тўпланган материал ўзбек халқ афсун- дуоларининг тарихий асосларини ёритишга, уларнинг мазмун ва моҳиятни, поэтик табиати ва вазифаларини имкон доирасида ўрганиш ҳамда айрим тўхтамларга келишга имкон беради, бошқача айтганда, ўз тадқиқотимизга жалб этилаётган ашёвий далиллар ўзбек халқ афсун-дуоларининг XIX ва XX асрининг биринчи ярмидаги ҳолати, кўринишлари ва вазифалари ҳақида маълум бир тасаввурларга келишга имкон беради. Халқ афсун-дуоларини ўрганишнинг қатор ўзига хос сабаблари мавжуд. Улардан энг асосийлари қуйидагилардан иборат. Биринчидан, ҳали соф илмий медицина вужудга келмаган бир пайтда кишилар турли хилдаги касалликлардан, тасодифий фалокатлар (илон, қорақурт, чаён чақиши) кабилардан қандай воситалар асосида қутулганлар? Афсун-дуоларнинг семантик табиатини, қўлланиш усуллари ва вазифаларини ўрганиш ана шу айтилганларга жавоб топишга имкон беради. Иккинчидан, даврлар ўтиши, фан техника тараққиёти халқнинг маиший ҳаётини, унинг дунёқарашини тубдан ўзгартириб юборди. Бинобарин, узоқ аждодларимизнинг эътиқодий қарашларини, удум-тутумларини, қадимий айтимларини, афсун-дуоларини тўплаш ва илмий асосда ўрганиш ана шу нарсаларнинг бутунлай унутилиб, йўқолиб кетишидан сақлаб қолади. Демак, халқ афсун-дуоларини илмий тадқиқотимиз доирасига киритишдан мақсад уларнинг табиатини ўрганиш ва улардан бугунги турмушимизда истифода этишга йўл очиб беришдан иборат. Ўзбек халқ афсун-дуоларидаги дунёқараш ва бадиийлик ҳақида фикр юритганда, даставвал уларнинг қўлланилиш ўрни, шарт-шароитини ва вазифаларини ҳисобга олиш керак бўлади. Чунки афсун-дуолар узоқ тарихий даврларни босиб ўтиб, ўзларида турли даврларга хос қатламлар хосил

қилганлар сезиларли из қолдирган. Умуман, ўзбек халқ афсун-дуоларини мукаммал тадқиқ қилиш, энг аввало, уларни изчил илмий тасниф этишдан бошланади. Чунки, бундай тасниф ҳозирга қадар амалга оширилмаган. Проф.Б.Саримсоқовнинг юқорида зикр қилинган докторилк диссертациясида эса фақат маросим билан алоқадор афсун-дуолар ҳақида жуда қисқа тўхталинган. Мана шу ҳолатни ҳисобга олиб халқ афсун-дуоларини қуйидагича тасниф этишни лозим топдик. I . Турли хасталикларда айтиладиган афсун-дуолар. Улар тарихий асослари ҳамда тили жиҳатидан икки хилдир: А) диний афсун-дуолар. Бу хилдаги афсун-дуолар халқ орасида кенг тарқалган бўлсалар ҳам, бироқ улар тарихан халқ афсун-дуоларидан фарқланиб турадилар. Диний афсун-дуолар «қуръон» ва бошқа муқаддас манбаалардан олинган бўлиб, асосан ўқимишли кишилар-муллалар, эшон ва отинбибилар томонидан ўқилган. Биз халқ афсунларининг у ёки бу тури ҳақида тўхталганимизда имкон доирасида диний афсун-дуолар ҳақида ҳам тўхталиб ўтамиз. Бундай йўл тутиш халқ афсун-дуоларини диний дуолар билан мазмуний ҳамда бошқа жиҳатлардан ўзаро қиёслашга имкон беради; Б) соф халқона афсун-дуолар. Булар ўз илдизлари жиҳатидан халқнинг руҳлар, дастлабки аждодлар ҳақидаги эътиқодий қарашлари билан алоқадорликда вужудга келганлар. Аммо кейинчалик, бир томондан, узоқ даврлар мобайнида турли диний тасаввурлар тазйиқи остида, иккинчи томондан, етмиш йилдан ортиқроқ давом этган коммунистик ғоя-худосизлик ғояси таъсирида халқ афсун-дуоларининг каттагина қисми истифода этилмай аста-секин унутила бошланди. Бу хилдаги афсун-дуолар илмий адабиётларда шомон фольклори, шомон айтимлари ҳам деб юриталиди 3 . Шомонликнинг фалсафий асосларини Д.Бонзаров қуйидагича белгилайди: 1. Инсон табиат таъсири остида яшайди ва ҳаракат қилади. 3

2. Инсон ўлгач, унинг руҳи ўлмайди ва абадий яшайди 4 . Шомонимизда табиат дейилганда қуйёш, ой, юлдузлар, уларнинг инсонга, жонли мавжудотга кўрсатадиган таъсири тушунилган. Мана шунинг учун ҳам турли бало-қазолардан, хасталиклардан нажот қидирганда ана шу сайёралардан мадад тиланган. Бунинг учун улар шомон қиёфасидаги тирик инсонга ва руҳларга синганлар. Чунки шомон руҳлар олами ва инсонлар ўртасидаги алоқани таъминловчи ғайри табиий кучга эга бўлган шахслар ҳисобланганлар. Шомонликда инсон қуёш, оё, осмонни ва осмондаги сайёраларни ўзига ҳукмрон деб билган ва уларнинг таъсирига сиғинишади. Бу таъсир эса инсон туғилган кундан ўлимига қадар давом этади, деб қаралган. Инсон ўлгач, ундаги руҳ эса тирик қолади. Марҳумнинг у дунёдаги, яъни руҳлар оламидаги ҳолати, шароити унга бу дунёда қилинган маросимларнинг қандай ўтказилишига боғлиқ бўлади. Агар марҳумга тез-тез яхши маросимлар ўтказилиб турилса, унинг арвоҳлари тинч бўлиб, ўлганинг қариндош-уруғларига зиён етказмас эмиш. Агар унинг руҳига ис чиқарилмаса, арвоҳ нотинч бўлиши, ҳатто тирикларга зиён етказиши мумкин эмиш. Шомонликда ислом, христиан ва бошқа динлардагидек гуноҳ деган тушунча йўқ, унга руҳлар томонидан етказиладиган зарар зиён-заҳматлар гуноҳ деган тушунча ўрнида тушунилган. Масалан, киши қаллоблик ёки бирор бошқа ёмонлик қилса, унинг уй-жойига ўт кетиши, ҳайвонлари қирилиб кетиши, оила аъзолари хасталаниши мумкин ёки у муқаддас деб билинган ўт(олов)ни тепкиласа, касалланиши мумкин. Бундай бахтсизликлардан эса фақат шомонлар холос этиш қудратига эга бўлганлар. Шомон-истеъдодли сеҳргар, ўзгалардан юқори турувчи билимдон, мусиқачи, шоир, хомий ва табиб. Туркий халқларда шомон “бахши”, “қушноч” деб юритилади. 4

Ўрта Осиё ва Шарқий Туркистонда ислом дини қабул қилингач, қадимги шомонликнинг муқаддас культлари ўрнини аста-секин исломнинг азиз анбиё ва авлиёлари культлари эгаллаб олди. Шунинг учун ҳам бахшилар ўтказиладиган даволаш маросимларида ана шу анбиё ва авлиёларга, шунингдек у ёки бу соҳанинг пир(патрон)ларига мурожаат этилади, улардан мадад тиланади. Ўрта Осиё бахшилари парихон ва кинначилари ана шу қадимги шомонларнинг қолдиқларидан иборат бўлиб, улар мавжуд руҳларни яхши(раҳмоний) ва ёмон(шайтоний)каби турларга бўлганлар 5 . Раҳмоний руҳлар кишиларга ғамхўрлик қилиб, уларни ёмон руҳлардан, зиён-заҳматлардан ҳимоя қилишади, деб тасаввур қилганлар. Шунинг учун ҳам бахшилар у ёки бу беморни даволашда азиз авлиёлар ва муқаддас руҳларга мурожаат қилишиб, улардан мадад тилаганлар. Бахшилар фаолиятида учта нарса жуда ҳам сеҳрли, ғайри табиий қудратга эга деб қаралган. Бири-сўз, яъни афсун-дуолар. Иккинчиси-ўт ва унинг покловчилик хусусияти. Учинчиси-айлана(доира)жодуси. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиё, хусусан ўзбек, бахшиларида ана шу уч нарса муайян даражада иштирок этади ва уларга муқаддас нарса сифатида қаралади. Ўзбекларда илгари бирор шахс касал бўлиб қолса, унинг касаллиги ёмон руҳларнинг зарари деб қаралган ва даволаш учун бахшилар чақиртирилган ёки уларнинг ҳузурига бемор олиб борилган. Бахшилар бемор танасига жойлашиб олган зиён-заҳматни қувиш учун махсус айтимларни айтиб, маълум хатти-ҳаракатларни бажарганлар. Европаликлар тилида бахшининг беморни даволаш жараёни сеанс деб юритилган бўлса, ўзбекларда ўйин деб аталган. Бу ўйинлар турли жондорларнинг қони воситасида ўтказилган. Чунки, қадимги ота- боболаримиз тасаввурида қон энг муқаддас ҳисобланган. Қ он кишилар ўртасидаги низо ва қирғинларнинг сабабчиси бўлиши билан бирга улар ўртасидаги дўстлик, яқинлик ва аҳилликнинг ҳам сабабчиси бўлиши мумкин. 5

Шунинг учун ҳам қадимда ва хаттоки ҳозир ҳам кишилар ўз гуноҳларини, айбларини қон билан ювганлар (юмшатганлар), бирор қотиллик учун қон билан қасд олганлар. Бемор танасидаги ёмон руҳни қувишда турли жондорларнинг қонларидан фойдаланилган. Масалан, товуқ, улоқ (эчки боласи), каптар, қўй ва қушхона қони. Айтилган жондорларнинг қони кўрсатадиган таъсир кучига қараб бахшиларнинг ўйинлари бир неча марта такрорланиши мумкин. Бу ўйинлар эса қуйидагича ўтказилади. Бир беморни ўйнаш учун тўрт нарса олинади, қалампир, кашнич, қон мурч. Улар аралаштирилиб, касалнинг оғриган жойига суркалади. Бемордан тер чиққач, ана шу нарса унинг оёғига қўйилади. Агар бахши ўйин эчки орқали ўтказиладиган бўлса, сўйилган эчкининг терисига бемор ўралади. Демак, қайси жондор қони орқали беморнинг ўйналишига қараб бахшининг ўйини (сеант)бир неча халқа, товуқ қонидан беш халқа, улоқ қонидан ўн бир халқа ва ҳ.к. Булар ичида энг оғир қон қушхона (қассобхона)қони ҳисобланади. Агар беморни даволашда қушхона қонидан фойдаланиладиган бўлса, етти халқа ўйналиши зарур. Агар бемор дев, парига йўлиққан бўлса, харом нарсадан қон берилади. Масалан, итнинг қулоқларидан олинган қонга етти халқа, қора мушук қонидан ўн уч халқа. Чунки қора мушукда дев париси бўлади ва бу нарса унинг кўзларидан билиниб туради. Мана шунинг учун ҳам қора мушук қони энг кучли қон ҳисобланади. Агар сўйилган ҳайвон қўй ёки катта эчки бўлса, бемор тўққиз халқа ўйналади. Бахшининг ўйинлари пайтида асосий қуроли доираси ҳисобланади. Бахши доира воситасида лашкар (зиён-заҳмат)ни қувади ва ўзини ҳам улардан ҳимоя қилади. Ўйин олдидан чилдирма (доира) га лашкар яқинлаша олмаслиги учун унинг ичи ва тешиги сўйилган жондор қонидан суркаб қўйилади. Бу қон эса қувилаётган ёмон руҳлардан ҳимоя воситаси саналади. Бу ўринда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бахши доирани яхши чала билиши

ҳам лозим. Чунки ўйин неча халқадан иборат бўлишига қараб доира ҳам шунча хил чалиниши лозим. Ўзбек бахшилари қушноч ҳам деб юритилади. Биз ҳам “бахши” атамасининг халқ ўртасида кўпроқ достон куйловчи маъносида қўйлланилишини назарда тутиб, қуйида қушноч атамасини қўлладик. Қ ушночлар ўзларининг ҳомий руҳлари ёрдамида бемор танасидан ёмон руҳларни (бу руҳлар зиён-заҳмат деб юритилади) қувади. Беморни даволаш ўйин(сеанс)даврида қушночлар энг аввало сўз магияси (сеҳр-жодуси)га таянсалар, иккинчи навбатда турли нарсаларга ҳам мурожаат этадилар. Бу нарслардан энг муҳими ўт(олов)бўлиб, ўт қадимги оташпарастлардан қолган магик восита саналади. Оташпарастлик тасаввурларига кўра, ўт покловчилик хусусиятига эга. Шунинг учун ҳам чорвачилик билан тирикчилик қилган уруғ ва қабилалар баҳорда ўз йилқи ёки сурувларини яйловга ҳайдаш ёки уларни отарларга қайтаришда ўт орасидан олиб ўтганлар. Уларнинг тасаввурларига кўра, ўт орасидан олиб ўтилган ҳайвонлар зиён-заҳматдан фориғ бўлганлар, кўзи бор кишиларнинг сук-ҳасадларидан тозаланганлар. Мана шунинг учун ҳам ўзбеклар ўртасида ўт билан алас-алас қилиш анъанаси яқин вақтларгача сақланиб келди. Алас-алас қилишда қушноч бир тоғора сув олади, бир таёқнинг учига етти хил рангдаги янги мото парчалари боғланиб, мойга ботирилиб олинади. Тайёр бўлган нарсадан машъала ёқилиб, беморнинг бошидан уч марта ўнг томонга, уч марта чап томонга, яна уч марта ўнг томонга жаъми тўққиз марта айлантиради. Сўнг ёқилган машъала тоғарадаги сувга ботирилади, бемор тоғарадаги сув устидан уч марта ҳатлайди. Баъзи қушночлар ўйин бошланишидан олдин тоғарадаги сувга танга ҳам ташлаб қўядилар. Ўйин охирида тангалар сувдан олиниб, кўчага ташланади. Уларнинг тасаввурига кўра, бемор танадаги зиён-заҳматлар ана шу тангаларга ўтади ва бемор улардан қутилади. Қушноч алас-алас қилаётган пайтда махсус афсунлар айтади. Бу айтимлар махсус бошламалардан сўнг айтилган. Бошламаларда эса у худо ва

пайғамбарларга, турли пир авлиёларга мурожаат қилиб, улардан кўмак сўрайди. Ҳозир бу бошламалар сақланиб қолмаган. Бироқ асримиз бошида Шарқий Туркистон халқларини ўрганиш учун келган рус шарқшунослари, этнографлари томонидан ана шундай айтимлар бошламаси ёзиб олинган. Ана шундай материаллардан бири Н.Пантусов эълон қилган бошлама бўлиб, унда қушночлар ўйинларида айтилган афсунлар бошламаси нисбатан тўлиқроқ сақланиб қолган. Алас-алас қилиш пайтида айтилган асосий матн юқоридагидек бўлиб, у қушноч ўйинларининг мазмунини ойдинлаштиради. Бу мазмун эса бемор танасидан ёмон руҳларни қувиш ва уни соғайтиришга даъват этишдан иборат. Албатта, ўтмишда алас-алас маросими пайтида ижро этилган мателар ранг-баранг бўлган бўлиши лозим. Аммо бизга қадар улар тўла ва ўз шукуҳида етиб келмаган. Ўзбекларда қушночлар ёмон руҳлардан зиён кўрган беморларни асосан кучирик қилиш орқали даволашган. Номланишидан хам кўриниб турибдики, қушноч ўзининг хомий руҳлари ёрдамида бемор танасидан ёмон руҳларни “кўчирик” деб қувади. Кўчирик билан даволовчи қўшночлар ҳам ҳар хил бўлишади. Масалан, таниқли марҳума этнограф А.Л.Троицкаянинг маълумотларига кўра. Самарқанд шарҳида уларнинг икки типи бўлган. Бири ўз парилари ёрдамида йўқолган нарсаларни топишга, ўғриларни тутиб беришга ёрдам берган. Улар катта дастурхон ёзишиб унинг ўртасига кун боторга қарата катта ойнани ўрнатишган, ўзлари ойна қаршисида ўтириб, ойнага қараб, париларга мурожаат этишиб, йўқолган нарса ёки ўғрилар ҳақида ҳабар беришган 8 . Иккинчиси-парилар ёрдамида, ёки яхши руҳлар кўмагида беморлар танасидан –зиён-заҳматни қувиб кўчирик қилувчи қўшночлар. Улар кўпроқ 8

беморни бирор жондор сўйиб қонидан унинг юзига суртишиб, жондорнинг терисига ўзини ўрашиб, гаврон билан уришиб, кўчирик қилишган. Агар беморга зиён-заҳмат кўпроқ ўрнашган бўлса, қора жондор, сал озроқ бўлса- қизил, жуда ҳам оз бўлса оқ жондор сўйиш лозимлигини қўшночлар белгилаб беришган. Мабодо, бемор иқтисодий жиҳатдан ночор аҳволда бўлса, жондор товуқ ёки каптар каби парранда билан алмаштирилган. Кўчирик пайтида сўйилган жондор гўштидан шўрва солиб қўйилган. Кўчирик тугагач, шўрванинг сувидан беморга ичришган. Халқ ўртасида кўчирикнинг турли-туман афсун-дуолари мавжуд. Улардан кенг тарқалгани шерий шаклда бўлиб, қўшноч уларни кескин оҳангда доим айтиб, беморни гаврон билан, баъзан махсус қамчи билан секин-секин савалаб турган. Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг ман айтаман, Зиён берган одамга кўч, Заҳмат етган ерга кўч, Эшик олди шўралар, Оёғимга ўралар, Энди кетиб борасан, Хуш кетибсан, жўралар. Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг ман айтсам, Олти кулча озиғинг, Олти ойлик ерга кўч! Етти кулча емишинг, Етти кунлик йўлга кўч! Мана шу тариқа кўчирик ёмон руҳлар кирган деб тахмин қилинган шахслар ёки зиён-заҳмат теккан деб тахмин қилинган жойларни айтади ва уларни ўз маконига кўчиришга интилади. Аста-секин у ёмон руҳларни имкони борича узоқ ерга кўчиришга даъват эта бошлайди. Бироқ қушноч

зиён-заҳмат киришга сабабчи бўлган нарсаларни ҳам тахминий санаб, ўз даъватини кучайтира бошлайди: Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг мен айтсам, Тожи давлат бошидан кўч, Шами чироқ кўзидан кўч. Чархи фалак бурнидан кўч! Келма айтган тилидан кўч, Тасбех юритган қўлидан кўч, Кўч-кўч, кўчасан, Кўчирмасам кўчмайсан, Қонинг ичмай тўймиман, Бўл ўртада юрмайман. Келтирилган мисолдан кўриниб турибдики, қўшноч даъвати тобора кескинлашиб бормоқда. Баъзан шундай ҳам бўладики, қушноч ўз ўйини мобайнида жазавага тушиб йиқилиб ҳам қолади. Шундай пайтларда уни ўз холига қўйиб қўйишади. Бироз вақт ўтгач, у ўзига келиб, яна кўчиришни давом эттиради. Энди у беморнинг ёмон руҳлар ўрнашиб олган деб тахмин қилинган аъзоларини санай бошлайди. Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг мен айтаман, Эски чолдеворларга кўч, Чангиб ётган тегирмонларга кўч! Қават-қават қулоғидан кўч, Билқиллаган байрагидан кўч, Сўлқиллаган юрагидан кўч, Умиртқанинг уйидан кўч, Қабирғанинг заҳидан кўч,

Ўтатурган йўлидан кўч, Юратурган йўлидан кўч, Қилатурган ишидан кўч, Қари поя суягидан кўч! Ёмон руҳлар ўрнашиб олган тана аъзоларидан зиён-заҳмат қувилиб бўлингач, қушноч яна шиддат билан кўчирикни давом эттиради. У бемор атрофида жазава билан ҳаракат қилиб, қурбонлик ҳайвон терисига ўралган беморни ўз гавронлари билан тинмай савалайди. Энди у момолар культига, ўтган аждодлар руҳи арвоҳига мурожаат этади, улардан мадад тилайди. Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг мен айтаман, Мом бўлсанг, қўлга кўч, Зиён бўлсанг, чўлга кўч, Арвоҳ бўлсанг, гўрга кўч! Мана шундан сўнг халқ орасида инс-жинслар, руҳ-арвоҳлар яшайдиган макон деб тахмин қилинган жойлар тилга олиниб, бемор танасидаги ёмон руҳлар ана шу жойларга қувилади: Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг мен айтаман, қизиб ётган гўрга кўч, Ўлик ётган мозорга кўч, Кўчиб юрган лўлига кўч! Бор, жавобинг бераман, Тегирмоннинг дўлига кўч, Ийиқ билан бийиққа кўч,

Қизил эгар нақшига кўч! Кўч-кўч, кўчасан, Кўчар еринг мен айтаман, Тов бошида арчага кўч, Тил тушинмас галчага кўч, Ҳаром десанг, туяга кўч. Сутли десанг, бияга кўч, Қон ялаган қассобга кўч, Ун ялаган аллопга кўч. Албатта, юқорида айтилган мақомлар ва шахслар зиён-заҳматлар кўчиши имконсиз бўлган объектлар бўлиб, улар кўчирик қилинган беморлар руҳига таъсир кўрсатиш, шу орқали уни дарддан фориғ этишга кўмак беради. Қ уйидаги мисралар ҳам ана шундай Мана шундан сўнг кўириқ қилиш тугайди. Қ ушноч ва кўчириқ қилишда иштирок этаётган кишилар кунботар томонга юзланиб, чўкка тушадилар, қушноч эса ўз ўйинини якунлаб фотиҳа қилади. Фотиҳа матни барча қушночларда ўзига хос бўлиб, улар бир- бирларини такрорламайдилар. Масалан, “Илоҳо омин, дард чеккан иним (синглим ёки опам) ўз дардидан фориғ бўлиб, боқим нималигини, қоқим нималигини билмасин! Эй азиз-авлиёлар, руҳ, (арвоҳ)лар манга мададкор бўлинглар! Ушбу инимга ёмон кўзлардан ёмон сўзлардан, зиён-заҳматлардан кирган сук-ҳасад, ёмон назар қурбонликка кўчсин, омин оллоҳу акбар!” Қ ушноч ўз фотиҳасини тугатиб, беморни сўйилган жондор терисидан очиб олади ва уни иссиқ ўраб, қурбонлик гўштидан солинган шўрва сувидан ичиради. Бемор уйқуга кетгач, ўзига берилган назр-ниёзни олиб кетади. Ўзбекларда кўчириқ қилиш турли жойларда турлича, қолаверса, касаллик хилига қараб ҳар хил шаклларда ўтказилади. Масалан, киши баданига қизилча тошганда қорақўллик қушноч Х.Болтаева қуйидагича кўчириқ қилган.

Бемор уй ўртасига, ёз фасли бўлса, ҳовлидаги супа ўртасида ётқизилиб, унинг юзларига қурбонлик учун сўйилган қизил жондорнинг қонидан суртилади. Ана шундан сўнг уч, беш ёки етти хил мото парчаларидан, сўнг ўткир пичоқ олиб бемор бошидан айлантириб Айтим айтилиб бўлингач, қушноч машъалани бемор атрофида уч марта айлантириб, сўнг тоғорага қўйилган сув ботиради, қўлидаги ўткир пичоқни ҳам бемор бошидан уч марта айлантириб, ерга уч марта суқиб олади. Мана шундан сўнг у юзини қибла томонга буриб фотиҳа қилади: “Омин, азиз- авлиёлар, ҳазрати чорёлар, ҳазрати Хизир пирим, ё чилтонлар, мадад беринглар, сизларга ишониб қўл урдим, шу беморни дардини қувинглар, оллоҳу акбар!” Кейин қизил товуқ (ҳўроз)нинг шўрвасидан беморга ичирилади. Бундан мақсад шуки, агар зиён-заҳмат унинг ўпка , жигарга ўрнашиб олган бўлса , шўрва уларни қувади. Бироқ бемор шўрванинг гўштидан емаслиги лозим. Қизилча, сув чечак, бадик тошганда ўтказиладиган маросим ва бадик айтимлар, уларнинг “бадик”, “гулофша” каби номлар билан юритилиши, айтимларнинг мазмуни ва бадиий хусусиятлари ҳақида Б.Саримсоқов батафсил тўхталгани 9 учун биз фақат улар эътибор бермаган юқоридаги материалларга тўхталдик, холос. Ўрта Осиё халқлари, жумладан ўзбеклар ҳам ислом динини қабул қилгач, халқнинг саводли қатлами кўпроқ диний дуоларга мурожаат эта бошладилар. Бу хилдаги дуо-афсунлар муқаддас “Қуръон” оятлари ва ҳадислардан олинган бўлиб, авом халқ уларнинг маъноларини билмайдилар. Яқин пайтларга қадар бу дуо-афсунларнинг қайси бири қайси хасталикка ва нимага бағишланганлигини фақат ўқимишли муллаларгагина маълум эди. “Қуръон” оятларини ёки ҳадислардан бир нечтасини қуруқ ёдлаб олган кишилар эса турли хасталиклар ва ҳолатларда ўзлари билган оят ва 9

ҳадисларни пала-партиш ўқийверар эдилар. Бу нарса авом халқ учун, барибир, маълум даражада таъсир кўрсатар эди. Чунки мазмуни ноаниқ диний афсун-дуолар ҳам киши руҳига, айниқса беморлар руҳига сезиларли таъсир кўрсатар эди. Шу боис ҳам халқ ўртасида диний дуоларга билиб- билмасдан мурожаат этиш кучайиб кетган эди. 1990 йилда Туркиянинг Анқара шаҳрида муқаддас диний дуолар таржимаси билан Сулаймон Оташ томонидан чоп этилди 1 0 . Ушбу китобда турли ҳолатларда, вазиятларда шунингдек хасталикларда ўқиладиган дуоларда ҳам айрим намуналар берилган. Масалан, у ёки бу шахснинг қўзиқиб қолмаслиги учун қуйидаги дуо ўқилиши лозим деб кўрсатилган: “Назар дегмасина қарши ўқилажак дуо”: “Бисмиллоҳ, Оллоҳуммаазҳоб ҳарраха ва бардаҳа ва васабаҳа”. Ва ё шу ўқунур: “Аузу би- калиматиллоҳит-тамати мин кулли шайтонин ва ҳимматин ва мин-кулли айнин ламмоҳ” 1 1 . Қўзиқишга қарши ўқиладиган дуо берилган бўлса ҳам, бироқ унинг мазмуни таржимада берилмаган. Биз учун энг қимматли ери шундаки, диний дуолар ҳам турли нарсаларга бағишлаб яратилган ва уларни билиб ўз ўрнида қўллаш лозимлиги маълум бўлади. Китобда яна бир дуо келтирилиб, уни хасталикдан шифо топишида ўқилади дейилган, аммо ана шу дуо қайси хасталикдан шифо топишида ўқилиши лозимлиги кўрсатилмаган. Дуо қуйидагича: “Оллоҳумма инна асаликал-офията фид-дуня вал-охирата, оллоҳумма инна асаминал афва вал- офията фи диня ва дуняя ва аҳли ва моли, оллоҳуммаётур аврати ва омин равоти. Оллоҳуммахфазни мин байни ядаййа ва мин халфи ва он йамини ва он шимоли ва мин фавкун ва аузу би-азаматика он угтола мин пахти. Оллоҳумма ва тамилни билофияти”. Маъноси: Оллоҳим, сендан дунёда ва охиратда ҳузур ва соғлик истайман. Оллоҳим, сендан диним, дунём, бола-чақам ва молим учун авф ва имонлик истайман. Оллоҳим, айбларимни ёпгин, мени қўрқувларимдан хавф- 1 1

хатарсиз қил. Оллохим, мени ўнгимдан орқамдан, олдимдан, сўз томонимдан ва бошимдан келадиган ҳар турли хасталиклардан, ёмонликлардан қўриқла. Остимдан келадиган бир ёмонликка тузоққа тушушимдан сенинг муқаддаслигинга сиғинаман. Оллоҳим, мени илм билан бойитгин, хили билан безатгин, тақво билан қарамга яқинлаштир, тозолик билан гўзаллаштир 1 2 . Диний дуо мазмунидан маълум бўладики, турли хасталиклардан зиён- заҳматлардан, ёмонликлардан сақлаш учун биргина оллоҳ қодир. Шу боис ҳам оллоҳга сиғиниш, унинг қудратига ишониш ва таяниш руҳи етакчилик қилади. Хулоса қилиб айтганда, халқимиз ўртасида турли хасталикларда ўқиладиган афсун-дуолари ранг - баранг бўлиб , улардан айримлари халқ афсун дуолари соф шеърий шаклларда бўлиб, улар даволаш ўйинларини ўтказувчи, махсус мутахассислар томонидан, яъни қўшночлар томонидан ижро этилади. Айримлари, асосан диний афсун-дуолар эса, араб тилида бўлиб, улар муқаддас диний китоблардан олинган ва диний маълумотга эга бўлган шахслар-муллалар, отинбибилар, эшонлар томонидан ўқилган. диний дуолар қофияли наср-насри мусажжаъда яратилган бўлиб, равон ўқилади ва эсда яхши қолади. Халқ ўртасида торвоқ(эшак еми)тошганда айтиладиган афсун-дуолар ҳам кенг тарқалган. Баъзан киши ёқмайдиган овқат еса, унинг бадани, юзларига майда нарса ташиб қичишади. Шунда кўпни кўрган, кўп нарсаларни бошидан кечирган кишилар маслаҳати билан эшакеми тошган бемор тўн ёки яктагининг орқа этагидан бирор эшакка ем беради. Эшак емни еб бўлгунча, бемор уйига қайтгунча орқасига қарамаслик лозим. Ана шунда унинг баданидаги тошмалар ем еган эшакка ўтар экан. Илгари бемор эшакка ем бераётган пайтда маросимни бошқараётган кекса киши ёки аёл қуйидаги афсун-дуони айтиб турган: 1

Келтирилган айтимдан кўриниб турибдики, эшакеми тошганда ўқиладиган халқона афсун-дуолар шеърий шаклга солинганлиги, мазмунан жуда содда ва очиқ - ойдинлиги билан алоҳида ажралиб турадилар. Бизнингча бу хилдаги афсун-дуолар беморга қарашли кишиларнинг истакларини ифодалаш эхтиёжи туфайли яратилган бўлиб, кейинчалик халқ ўртасида турли нусхаларда кенг тарқалган. Бадик яраси тошганда, кинна кирганда айтиладиган афсун-дуолар Б.Саримсоқов томонидан жуда ҳам батафсил тадқиқ этилганлиги сабабли биз улар ҳақида тўхталиб ўтирмадик 1 4 . Маълумки, Ўрта Осиёнинг иссиқ иқлимида ёз фаслида халқ ўртасида кўз оғриғи тарқалган. Аҳоли ўртасида кўз оғриғининг олдини олиш чора- тадбирларининг деярли йўқлиги туфайли касаллик кенг миқёсда тарқалган. Кўз оғриғининг келиб чиқиши ва тарқалиш сабабларини билмаган кишилар бу касалликка азиз авлиёларнинг таъсири ёҳуд ёмон руҳларнинг таъсири деб қараганлар. Даволашнинг аниқ усул ва чораларини билмаган кишилар нажот излаб, умид билан турли-туман афсунлар яратганлар. Мана шундай афсунлардан бири ўзбеклар ўртасида ҳам кенг тарқалган бўлиб, улар қалдирғочлар билан боғланади. Чунки мусулмонларда қалдирғочни муқаддаслаштириш мавжуд. Қ адимги диний афсунларга кўра, қалдирғоч инсониятни илонга емиш бўлишдан сақлаб қолган 1 5 . Ана шундан буён кишилар бу қушга хайрихоҳлик билан қараб келадилар. Уларнинг тасаввурича, қалдирғоч жаннат қуши бўлиб, кимнинг уйига бу қуш ин қурса, ана шу хонадон бахтли ва осойишта бўлган. Шунинг учун ҳам кўз оғриғига гирифтор бўлмай деган кишилар эрта баҳорда эндигина иссиқ ўлкалардан учиб келган қалдирғочларга қарата шундай афсунни айтганлар: “Қалдирғоч, эсон-омон келдингми, бола-чақанг омонми, Гўзал момнинг кўзи яхши бўладими”? 1 1

Ушбу айтим шу холича ҳеч кимга номаълум бўлиб қолади. Унинг нима мақсадда, нимага қарата айтилиши проф.Б.Саримсоқов томонидан келтирилган қуйидаги асотир орқали ойдинлашади. Унда айтилишича, қалдирғоч борадиган юртда Гўзал момо деган бир кампир бўлар эмиш. Ана ўша кампир қалдирғочга қарата “Мени сўраганлар, худаё, кўз оғриғига учрамасин” дер эмиш. Шу сабабли кишилар кўз оғриғига учрамайлик деб, эндигина учиб келган қалдирғочларга юқоридаги афсунни айтадилар 1 6 . Айрим жойларда қалдирғочларга айтиладиган махсус шеърий айтимлар ҳам мавжуд бўлиб, улардан баъзи намуналарни проф.М.Муродов ҳам ёзиб олган. Мана улардан бири: Омин-омин деяйлик, Қалдирғочга деяйлик Қалдирғоч, ғоч-ғоч-е, Эсон-омон келдингми-е, Йўлда-чўлда чарчамадингми-е, Чарчаб йўлда сувсамадингми-е? Бу қалдирғоч кишиларга яхшилик тиламаганлиги ҳамиша уларга ёмон ниятда бўлганлиги сабабли кишилар уларни қувишга уйга яқин йўлатмасликка интилганлар. Уй қалдирғочлари уйга қут-барака, тинчлик ва энг муҳими, кўзи оғриганларга даво келтирганлиги учун уларни уйларида ин қуришларига имкон яратиб берганлар. Ҳар баҳорда қалдирғочни кутиб, уни кўзга суртиш ҳар қандай кўз оғриғидан йил бўйи сақлайди деб қаралган. Шунинг учун ҳам кекса кишилар кўзим равшан бўлсин деб кўзларига қалдирғоч патларини суртиб қўйилган. Халқ тасаввурларига кўра, уй қалдирғочи шундай ният қилар экан: 1

Афсунларга кўра, қалдирғочнинг энг ширин гўшт бақанинг гўшти экан деб берган хабари ёлғон эканлигини илон кейин билиб қолади. Бироқ вақт ўтган эди, чунки Нуҳ алайҳис-салом илонга бақа гўштини ейишга фатво бериб бўлган эди. Мана шундан кейин илон қалдирғоч гўштига уч бўлиб, доим қалдирғочни таъқиб этар экан. Юқоридаги мисолнинг охирги мисраларида ана шу афсоналарга ишора мавжуд. Бироқ, кўр қалдирғоч кишиларга ёмонлик тилар эмиш, шунинг учун ҳам уни ҳеч ким яқин йўлатмайди. Мана шу хилдаги ҳар хил халқ тасаввурларида махсус айтимлар шаклида ўз ифодасини топган. Қ уйида ана шундай айтимлардан бирини келтирамиз: Кетирилган мисолдан кўриниб турибдики, кўр қалдирғоч кишиларга, унинг оиласига ёмонлик тилаш билан бирга уларга кўз оғриғини ҳам раво кўради. Мана шунинг учун ҳам кўр қалдирғочга нисбатан одамларнинг муносабати яхши эмас. Кўз оғриганда ёки унга оқ туша бошлаганда баъзи жойларда махсус афсунлар ўқиганлар. Ана шундай афсунлардан бирини профессор Б.Саримсоқов Тожикистон республикаси Ленинобод (ҳозирги Хўжанд)вилояти Ўратепа районидаги Шаҳристон қишлоқ жамоасига қарашли Бураган қишлоғидан ёзиб олган. Маълум бўлишича, бу жойларда афсуннинг бу хили “Бурий-бурий” деб аталар экан. “Бурий-бурий” афсунининг матнини биладиган махсус тайёргарликка эга бўлган аёллар қуйидагича ижро этишади. Бола-чақанг омонми-е Қариндошларинг соғми-е, Ўзинг омон-эсонми-е, Момонг қалай, соғми-е, Кўзлари оғримай юрарми-е, Бўзанг қалай соғми-е,

Ўйнаб кулиб юрарми-е? Қалдирғоч, эшик очойин-о, Уйга сени сақлайин-о, Олондан сени сақлайин-о, Сақласам омон қолойин-о, Бизлар билан тургин-о, Профессор М.Муродов материалларига қараганда, қалдирғочлар ҳам икки ҳил бўладилар. Бири уй қалдирғоч, иккинчиси кўр қалдирғоч. Уй қалдирғоч кишиларга яҳшилик тиласа кўр қалдирғоч уларга ёмонлик тилар экан. Шу сабабли кишилар кўр қалдирғочларни уйга йўлатмайдилар. Бу ҳақда шундай айтимлар ҳам яратилган: Кўр қалдирғочни-ё, Уйга қўймангларо, Уй қалдирғочни-е, Уйга қўйинглар-о! Кўр қалдирғоч уйини-ё, Бузиб ташланглар-о! Кўнгли ёмон унинг Раҳм қилманглар-о! Уй қалдирғоч уйига Қўл урманглар-о Қалдирғоч, ғоч-ғоч, Карим бува кўзини Сенам бир кўргина, Кўриб гапинг айтгин-о. Кўзи оғриган ёки кўзига оқ тушган шахс афсун айтувчининг тўғрисига ўтиргизилади ва унинг ияги остида бир коса тоза сув тутиб турилади. Агар кўзга оқ тушган бўлса, афсун ўқувчи ўз ўқиши мобайнида беморнинг қоши

устидан оқ жўхори донасини биттадан косадаги сувга ташлаб туради. Агар кўз қизариб оғриган бўлса, бир донадан буғдой ёки майда тўғралган қизил гўштдан косага ташлаб туради. Бу нарса афсун матнини уч, беш ёки етти марта ўқигунга қадар давом этади. Афсун ўқиб бўлингач, косадаги сувдан бемор кўзига пуркаб “Омин шифо топиб кет, оллоҳу акбар!” дейилади. Сувга ташланган гуруч ёки оқ жўхори, тўғралган гўшт қушларга ташланади. Бурий-бурий афсунининг матни қуйидагича: Бисмиллоҳир-раҳмонир раҳим, Ола-була қўзичоқ, бурий-бурий, Ола кўзга оқ тушмас, бурий—бурий, Қошга, тишга қурт тушмас, бурий-бурий, Опа-сингил эл бўлмас, бурий-бурий, Эски пахта бўз бўлмас, бурий-бурий, Манов киши кўзига; бурий-бурий, Ҳеч қачаном оқ тушмас, бурий-бурий, Оминг, худо шифо берсин, оллоҳу акбар! 1 8 Бурий-бурий матнидаги “бисмилло” қисми, яъни бошланишидаги бир мисра ва якунидаги бир мисра ислом дини таъсирида вужудга келган бўлса, бироқ матиннинг асосий қисми соф ҳолқона мазмунга эга. Кўз қизарганда ҳам ўша текст қуйидагича туркий ўзгаришлар билан айтилади: Бисмиллоҳир-раҳмонир-раҳим, Қора-қора қўзичоқ, бурий-бурий, Қора кўзлар қизармас, бурий-бурий Қошга, тишга қурт тушмас, бурий-бурий Опа-сингил эл бўлмас, бурий-бурий Эски пахта бўз бўлмас, бурий-бурий 1 .

Манови киши кўзлари, бурий-бурий Хеч қачоном қизармас, бурий-бурий Омин-оллоҳу акбар, худо шифо берсин, Хуллас, юқоридаги афсуларни ўқиш орқали бемор кўзидаги касаллик гуруч, буғдой, оқ жўхори ёки тўғралган гўштга кўчирилиб, бошқа нарсаларга ўтказилади. Кўриниб турибдики, афсун ўқиш маросимида мулоқот сеҳри (магияси)нинг қолдиқлари сақланиб қолган. Оқ тушганда оқ жўхори, қизарганда буғдой ёки тўғралган гўшт ташланиши эса бевосита таклидий магиянинг қолдиқларидан иборат 1 9 . Дж. Фрезернинг кўрсатишича, таклидий магия ибтидоий кишилар тасаввурича, кишиларни турли хасталиклардан ҳолос этишда катта ёрдам беради. Масалан, сариқ касалда сариқ нарсанинг, кўз қизарганда қизил, оқарганда оқ нарсанинг ҳасталикни ўзига тортиб олиши фойда етказар эмиш 2 0 . Мана шу нуқтаи назардан қаралса, “бурий-бурий” афсунини айтиш пайтида кўзнинг хасталигига қараб ҳар хил рангдаги нарсалардан фойдаланиш ҳақиқатдан ҳам тақлидий магиянинг қолдиқларидан иборат эканлиги ортиқча изох талаб этмайди. Хуллас, кўз оғриганда ўқиладиган халқ афсунлари ранг-баранг бўлиб, улар шаклан ранг-баранг бўлсалар ҳам, бироқ моҳият эътибори билан ҳасталанган кўзни шифо этишга қаратилган. Кейинчалик замонавий тиббиётнинг ривожланиши, кўз ҳасталикларини янгича усуллар, дори- дармонлар билан даволаш кўз оғриганда ўқиладиган афсун-дуоларнинг камроқ қўлланилишига олиб келди. 2. Ўзбеклар ўртасида заҳарли ҳашоратлар чаққанда ўқиладиган афсун- дуолар ҳам қадим замонлардан кенг қўлланилади. Б.Саримсоқов бундай афсунларни "авраш афсунлари“ ёки “аврашлар” деб номлайди. Ҳақиқатдан ҳам афсун-дуоларнинг бу хили махсус тайёргарликка эга бўлган шахслар- 1 . 2

авровчилар томонидан ўқилади. Улар маълум даражада кишини гипноз қилиш, яъни эс-ҳушини олиш қобилиятига эга бўлиб заҳарли ҳашорат ёки илон заҳрини қайтариш иқтидорига эга бўладилар. Шунинг учун ҳам қорақурт, илон, чаён чаққанда ўқиладиган афсун-дуолар авраш афсунлари, маросимнинг ўзи аврашлар, афсунни ижро этувчилар эса авровчилар (халқ ўртасида арбовчилар) деб юритилади. Маълумки қорақурт кўпроқ сувсиз ёки камсув жойларда-бедазор, пичанзор, мувокзорларда бўлади. Унинг заҳари ўта кучли бўлиб, саратон ойларида кишини ҳалок қилиши мумкин. Ўтмишда кишилар қорақурт чаққанда авраш орқали ёрдам кўрсатишдан бошқа чорани билмаганлар. Мана шу тариқа халқ ўртасида авраш афсунларининг маҳсус анъанавий матнлари вужудга келган. Бу матнлар турли жойларда турлича шахсларда бўлиб, улар авровчиларга авлоддан авлодга устоздан шогирдга ўтиб келган. Айримс афсун-дуолар “қуръон” суралари билан аралаш ҳолдаги қадимий сўзлардан иборат бўлиб, ҳозир изоҳлаб бўлмайдиган ҳолга келиб қолган. Масалан, А.Диваевнинг материалларига қараганда, қорақурт чаққанда, “Ёсин” сурасидан кейин ўқиладиган қадимги афсун матни қуйидагича бўлиб, ҳозир унинг мазмунини очиб бўлмайди: “Арўсўнў, курўсўнў, муртўнў, чуртўнў, кўрганў, кириткани, чуя-чуя, чига-чига, бара- бара, дава-дава, ашиндау-бушиндау, дариндау-мирандау, килгони, пило сасўр, барў-було, исиндау, фишиндау, амандау, шимандау, чнў, чнў, чнў-бў, чўнў ходжа тўнў би, худай бастан, ман жастан, чига барсун бери бастан” 2 1 . Б.Саримсоқовнинг берган маълумотига қараганда, айрим жойларда соф ўзбек тилидаги афсунлар ҳам қорақурт чаққанда ўқилади. Масалан: Бийма қур, бийрама кур, Ҳайдама кур, жудама кур, Саддима кур, маддима кур, 2

Олтой коржима кур, Калла бужи, уранак бошли, Саҳро сиздан куф-суф биздан, Мор-мор қилмасам, Зор-зор қилмасам, Менинг отим айманди, Асли жонинг куйманди, Тула бийдан уч тўккиз, Тураберсанг тўймайди, Оқ қурт, март қурт, Сангор босди қурт Мана шу афсун ўқилгач, авровчи бошқа афсунларда бўлганидек, Сулаймон пайғамбарга, худонинг қудратига мурожаат этиб, бемор танасидаги қорақурт заҳрини чиқаришга ундайди: Сулаймон пайғамбар дами билан, Худонинг амри билан, Яратганнинг даргоҳи билан, Куф-суф, чиқ куф-суф, чиқ. Келтирилган мисолдан шу нарса маълум бўладики, авровчи зўр профессионал эмас. Шунинг учун ҳам унинг, матни ритмик жиҳатдан изчил эмас, айрим ўринларда оддий даъваткор сўзлардан иборат бўлиб қолган. Худди шунга ўхшаш соф ўзбек тилидаги афсун нуманаси Б.Саримсоқов томонидан ҳам ёзиб олинган. Масалан: Олагина, булагина, Чақир-чуқур сайдагина, Чўп бошидай майдагина,

Қўй келади қўзи билан, Пайғамбарнинг сўзи билан, Арбойтигон охим ўзим, Қуймотигон золим ўзим, Куф-суф, чиқ, куф-суф, чиқ! Ола ғундал, бало ғундол, Кал келди, кади келди! Пайғамбарнинг сўзи билан, Худойимнинг амри билан, Арбайтигон олим ўзим, Қуймотигон золим ўзим, Куф-суф, чиқ, куф-суф, чиқ 2 3 . Авраш афсун-дуоларининг қадимий намуналарининг тили ҳозир тушунарли эмас. Чунки уларнинг аксарияти қадимги хинд афсун-дуоларидан олинган бўлиб, жуда кўп сўзлар бизнинг тилда нотўғри талаффуз этилганлиги сабабли ўз шаклини йўқотиб, шаклан бузилиб, бизга тушунарсиз шаклга келиб қолган. Шунга қарамай бу хилдаги тушунарсиз матнларнинг таъсир кучи, олимларнинг кўрсатишича, тушунарли тилдаги афсунларнинг таъсирига қараганда анча юқори бўлган 2 4 . Чиндан ҳам тушунарли бўлмаган матнлар оддий кишилар назарида ҳамма вақт сеҳрли бўлиб туюлган. Барча учун тушунарли бўлган соф ўзбекча матнлардан ташкил топган авраш афсунлари эса, бизнингча, қадимги авраш матнларининг унутилиши оқибатидир, яъни иҳтисосли, малакали авровчиларнинг йўқолиши оқибатида чала авровчилар томонидан тўкилган матнлардан иборат. Шунинг учун ҳам бундай афсунларни айтувчи авровчилар ўз афсунларининг юз фоиз фойда кўрсатишига кафолат бера олмайдилар. Чунки улар ўзларининг авровчилик истеъдодларининг туғма ва тенгсизлигига ишонмайдилар. Дарҳақиқат, улар туғма истеъдодга эга эмаслар. Шунга қарамай улар ўқиган афсун-дуолар 2 2

қорақурт ёки бошқа заҳарли жондор чаққан кишиларга наф етказган. Бунинг сабаби беморнинг авровчи ва унинг ўқиган афсун-дуоларига нисбатан иҳлос қилишда. Иҳлос-ҳалос деб халқимиз бекорга айтмаган, албатта. Демак, афсун-дуолар сеҳрли, уларнинг беморлар руҳиятига таъсири остида ўз-ўзини ва ўзгаларни афсунлар кучига ишонтириш ётади. 3. Илон, қорақурт, чаён ёки ари чаққанда ўқиладиган афсун-дуолар ҳам халқ ўртасида ўтмишда кенг тарқалган бўлиб, бу ҳилдаги афсун-дуолар “авраш афсунлари” деб юритилади дедик. Маълумки, авраш маҳсус хатти-ҳаракат ва матнлар воситасида кишини сеҳрлаш, беморни соғайишига ишонтиришдан иборат. Демак, авраш маросимида ўз-ўзини ва ўзгаларни ишонтириш, уни сеҳрлаш (гипноз) элементлари етакчи ўрин эгаллайди. Маросимда ижро этилувчи матнларни ўқув шахслар авровчи (авровча, арбовчи) деб юритилади. Авровчи шахсияти, унинг тайёргарлик даражаси ҳам авраш афсун- дуоларининг ижро даражасини белгилаб беради. Авровчи халқ тасаввурида сеҳр-жоду қудратига эга бўлган шахс ҳисобланади. Шу сабабли кишилар авровчиларга қўрқув ва эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишган. Чунки авровчилар зараркунандалар заҳрини чиқарувчи кишиларгина эмас, балки кишиларга зарар етказиши мумкин бўлган кишилар ҳам ҳисобланадилар. Авровчилар истаган шахсни тарбиялаб етиштириш мумкин бўлган касб эгалари эмас. Авровчи бўлиб етишиш учун энг аввало шахснинг ўзида табиий туғма қобилият ҳам бўлиши лозим. Шу сабабли авровчилар кўпроқ, бу касбни ота-боболаридан мерос сифатида қабул қилиб оладилар ва аста- секин бу қобилиятни ривожлантириб борадилар. Баъзан авровчилик отадан болага мерос сифатида ўтмаслиги ҳам мумкин, чунки бундай қобилиятли кишилар авлодда учрамаслиги ҳам мумкин. Бундай пайтларда авровчилар бегона кишилар орасидан ҳам танлаб олинади. Авраш афсун-дуолар асосан илон, қорақурт, чаён чаққанда маҳсус тайёргарликка эга бўлган шахслар томонидан ижро этилади.

Авраш афсунлари асосан икки қисмдан-бошлаш ва очиш кабилардан иборат бўлади. Масалан: бирор кимсани заҳарли илон бутун танага тарқалиб кетмаслиги учун афсуннинг “боғлаш” қисмини ўқишга киришади. Бунда у бемор яшайдиган томонга (албатта тахминан) қарата куф-суф қилиб, кафтларини бир-бирига уриб, уч марта “бастам, бастам, бастам”, баъзан ўзбек тилида “боғладим, боғладим, боғладим ” деб айтади. Бу билан киши танасидаги илон заҳрини бутун баданга тарқалиб кетишини тўхтатади. Узоқ масофада авровчи илон заҳрини тўхтатгач, тезлик билан бемор ётган жойга жўнайди, йўл-йўлакай “Ёсин” сурасини ўқиб, “боғладим, боғладим , боғладим” деб келади. Боғлаш афсун-дуолари қуйидагича: “Иннаҳума якудуна қайда, вакиду қайда, памаҳлил кофируна, амҳилиҳум ривойда! Бастам, бастам! Мари бастам! Зибойи гундойи мор, баҳакки Сулаймон пайғамбар дами билан куф, чиқ! Бад кардам, бад кардам, бад кардам! Бастам, бастам, бастам” 2 5 . Авровчи бемор кишига етиб келгач, авраш маросимининг “ёзиш” ёки “ечиш” қисми бошланади. Бунда авровчи беморнинг ёнига ўтириб олиб, энг аввал “фотиҳа” сурасини бир нафас ичида кучи етганча тоқ марта (3,5,7,9 ва х.к.) такрорлайди. Шундай сўнг қуйидаги афсунни ҳам бир нафасда кучи етганча тоқ марта такрорлаши лозим. Афсун қанча кўп такрорланса, шунча яхши “Айран, тайран, қирқ бошилик, қирқ кўзлик сариқ илон, бақага туш, бақадан дарёга туш, бахаққи Сулаймон пайғамбар дами билан куф-суф, чиқ!” Шундан сўнг қуйидаги афсунни бир нафасда ўн бир марта такрорлаши лозим: “Отатурака бужур сарайи, бужур банди, гунда макр, чал-чалака, муллака, зивалака, алакони бисмиллоҳи мухр учун, қўлли қуръон юз учун, баҳаққи Сулаймон дами билан куф-суф, чиқ!” Шу тариқа бемор ҳушига келгунга қадар “отатурака” афсуни билан “Ёсин” сураси галма-гал такрорланиб турилади. Юқорида келтирилган афсунлардан кўриниб турибдики, авраш афсунларида муқаддас “Қуръон”дан олинган суралар билан бир қаторда 2

қадимий мажусийликка алоқадор дуолар ҳам ўқилади. Улар бизнинг назаримизда, қадимги санскрит тилидан қолган бўлиб, тушунмай ижро этиш оқибатида жуда кўп сўзлар нотўғри шаклларга тушиб қолган. Шунинг учун уларнинг мазмунини шарҳлашнинг имкони йўқ. Бутун афсунлар мобайнида Сулаймон пайғамбар номи доим такрорланиб борилади. Бу нарса қадимги халқ тасаввурларига алоқадор бўлиб, уларга кўра, Сулаймон пайғамбар инс- жинс, ҳайвонот, қушлар ва ҳашоратларнинг тилини билган уларни ўз ҳукмига олган. Чунки Сулаймон Ҳазрати Довуд пайғамбарнинг ўғли бўлиб , отаси каби пайғамбар ва подшоҳ бўлгани, инс-жинслар, дев ва парилар, ваҳший хайвонлар ва қушлар, илон ва ҳашоратлар, шамол ва сув ҳам унинг амрига тобе бўлган. Сулаймоннинг подшоҳлик муҳри ва мўъжизавий қудрати қўлидаги узукнинг сеҳрига боғлиқ экан. Бу узукнинг кўзи “кбрийи аҳмар” деган қимматли тошдан ясалган бўлиб, у тош ҳар қандай мўъжизаларга калид берар эмиш. Чунки у тошга тангрининг муқаддас исми ўйиб ёзилганлиги сабабли барча маҳлуқлар Сулаймоннинг амрига бўйсунган. Мана шунинг учун ҳам барча авровчилар Сулаймон пайғамбарни ўзларининг пири ҳисоблашган ва ўз дуоларини ўқиш пайтида унга мурожаат этишиб, ундан мадад тилашган. Илон чаққанда ўқиладиган афсун-дуоларнинг тожик тилидаги маҳаллий вариантлари ҳам бор. Бу афсун-дуоларни ўқишда бемор кийимлари ечилиб ялпиз устига ётқизилади, шундан сўнг қуйидаги афсунни ўқилади: “Зард ҳасти залил, ранг ҳасту хумор, чолок пойу чолок дум, бастам, барбастам, даҳани мору ғунзолу ғаждум. Баҳмри худо, баҳаққи Сулаймон пайғамбар, куф-суф, чиқ, куф-суф, чиқ!” таржимаси: сам-сариқ рангинг бор, бу ранг кишининг кўнглини айнитади, тўмтоқ думу оёғинг бор. Боғладим яна боғладим илону қорақурту чаён оғзини. Худонинг амри билан, Сулаймон пайғамбарнинг ҳукми билан, куф-суф, чиқ-чиқ. Хуллас, илон чаққанда ўқиладиган соф ўзбек (туркий) тилдаги афсун- дуолар учрамоқда. Мавжуд афсун-дуолар эса қадимги ҳинд ёки форс-тожик тилида. Бизнингча, бу нарса қадимги ҳиндистонда сеҳргарлар, морбозлар

кенг қулоч ёйганлиги ва умуман илон чаққанда афсун-дуолар ёрдамида муолажа қилишнинг ватани ҳам Ҳиндистонда бўлганлиги билан боғлиқ бўлса керак. Чаён чаққанда ҳам ўқиладиган афсун-дуолар мавжуд бўлиб, улар “Ёсин” сураси ҳамда қорақурт чаққанда ўқиладиган айтимлардан фарқланмайдилар. Шу боис биз мазкур афсун-дуолар ҳақида тўхталиб ўтирмадик. Ўтмишда ари чаққанда ҳам ўқиладиган афсун-дуолар бўлган. Лекин ари чақиши фожиали тугамаганлиги сабабли кейинчалик бу хилдаги афсун- дуоларга мурожаат қилиш камайиб кетган эди. Шунга қарамай халқ ўртасида ари чаққанда ўқиладиган афсун-дуоларнинг айрим намуналари сақланиб қолган. Қ уйида улардан бир нечта нуманалар келтирамиз: Занбуриман, зилолиман, Мурчайиман-миёниман, Дастак бура, дустак бура, Оқ илоннинг дами билан, Пайғамбарнинг сўзи билан Куф-суф чиқ, куф-суф чиқ 2 6 . Афсун-дуолар матнида кўриниб турибдики, унда арини мақташ, унинг ташқи қиёфасини мадҳ этишдан сўнг бирданига кишиларга оқ илон қиёфасида кўринувчи ҳомий азиз-авлиёлар шаҳсиятига, сўнгра пайғамбар (Сулаймон пайғамбар назарда тутилган-С.М.)га мурожаат этиш, уларнинг куч-қудратига таянган ҳолда ари заҳрини қувишга интилиш ифодаланган. Бизнинг тахминимизга кўра, ари чаққанда ўқиладиган афсун-дуолар ҳам анча мураккаб тузилишга эга бўлган бўлсалар ҳам, бироқ уларга ҳаётда эхтиёж ҳам бўлганлиги учун матн юқорида келтирилган шаклга келиб қолган. 2

Ари чаққанда ўқиладиган афсун-дуонинг бошқа бир нусхаси фольклоршунос Б.Саримсоқов томонидан 1986 йилда Ахмаджон Сойбназар ўғлидан ёзиб олинган бўлиб, бу афсун матни тожик тилидадир: “Зара ҳаста залил, ранг ҳасту хумор, миён басту халал замбур, мо бадохан, ту бокунат магази, куф-суф, чиқ-чиқ. Матн таржимаси қуйидагича мазмунини англатади: “Сап-сариқ рангинг бор, бу ранг кишининг кўнглини айнитади, балки бўғиқ сариқ ари, биз оғзимиз билан чақамиз, сен эса орқанг билан чақасан, куф-суф, чиқ-чиқ”. Маълум бўладики, афсун ўзбек тилига ағдарилса, оддий гаплар йиғиндисига айланиб қолади. Шунинг учун ҳам афсунларнинг ҳеч ким тушунмайдиган тилларда бўлиши уларнинг беморга кўрсатадиган руҳий таъсир қудратини орттиради ва афсун-дуоларда сеҳрлилик, жоду қудрати сақланишига шоҳид бўламиз. Демак, таниқли рус фольклоршуноси П.Г.Богатирев ҳаққоний эътироф этганидек, халқ афсун-дуоларида тушунарсиз тилга хос сўзларнинг мавжуд бўлиши уларнинг кучли таъсир кўрсатиш қудратини таъминлайди 2 7 . Шу боис ҳам халқ афсун-дуоларида “Қуръон”и карим суралари, қадимги ҳинд, форс-тожик тилига оид сўз ва ифодалар кўп сўқланган. Хулоса қилиб айтганда, турли ҳашоратлар, илон, қорақурт, чаён кабилар чаққанда ўқиладиган афсун-дуолар, қай даражада бўлмасин, ҳозирга қадар сақланиб қолган, уларни тўплаш, маълум тўпламлар ҳолида чоп этиш фольклоршунослигимизнинг ҳозирги кундаги мухим вазифаларидан бири ҳисобланади. 4. Уйқудан олдин ўқиладиган афсун-дуолар. Маълумки, уйқу тирик мавжудот учун зарурий эҳтиёж ҳисобланади. Инсон ўзидаги мана шу физиологик ҳолат туфайлигина ҳам жисмоний, ҳар руҳий қувват олади. Бинобарин, қадимдан кишилар уйқуга алоҳида аҳамият берганлар. Уйқунинг тинч ва фароғатда ўтиши ҳар бир шахс учун жуда муҳим бўлган. Чунки киши уйқуси қадимги аждодларимиз учун энг 2

масъулиятли ҳисобланган. Бунинг сабаби шуки, узоқ аждодларимиз назарида уйқу ярим ўлим бўлиб, бу ҳолатда унинг руҳи танасини тарк этади. Мана шу пайтда у қўрқитилса, албатта, уйғониб кетади ва ўлиб қолиши мумкин. Чунки кутилмаганда уйғотилган руҳ ўз эгасини топа олмай қолиши ва унинг танасига кира олмай қолиши мумкин. Натижада, у киши ҳалок бўлади. Кекса кишиларнинг ухлаган одамни қўрқитмай, оҳиста уйғотишга даъват этишлари ана шундай тасаввурлар билан изоҳланади. Дж. Фрезернинг кўрсатишича, агар ухлаётган кишининг юзи бошқа рангга бўяб қўйилса, танани тарк этган руҳ уни топа олмай қолиши мумкин. Оқибатда, у ўлади. Айрим ҳолларда ёнма-ён ухлаётган икки кишининг руҳи бир бирига адашиб кириб қолиши мумкин. Бундай ҳолларда бошқа руҳ кирган кишилар ўз вазифаларини янги руҳ талабларига мослаб ўзгартиришлари мумкин 2 8 . Қадимги аждодларимиз уйқу пайтида кўриладиган воқеа, нарсаларни танани тарк этиб сайр қилиб юрган руҳнинг кўрган воқеа ва нарсаларидан иборат деб билганлар. Мободо киши уйқудан ҳамма ери оғриб, ҳориб уйғонса, унинг руҳи бошқа кишининг руҳи билан уришиб ҳориб қайтган бўлади ва х.к. Хуллас, ўтмишда кишилар ўзларининг уйқуларига алоҳида эътибор билан қараганлар ва бу фаолиятларини самарали кечишини таъминлашга интилганлар. Мана шундай интилишлар махсули сифатида уйқу олдидан ўқиладиган хилма-хил афсунлар яратилганки, улардан айримлари ҳозир ҳам кексалар томонидан фойдаланилади. Ана шундай афсунлардан бири қуйидагича: “Ётдим тинч, ёстиғим нотинч, беҳиштда бир туп чинор, барглари маржон, мендан слом курай шохли илонга”. 2 9 Мазкур афсун асосида қадимги асотирлардан бири ётади. Ана шу асотирга кўра, жаннат эшигини улкан шохли илон қўриқлаб ётар эмиш. Агар ҳар бир киши уйқу олдидан афсун ўқиб, ана шу илонга йўлласа, у дунёда унинг жаннатга кириши осон бўлиб, уйқуси тинч ўтар эмиш. 2 2

Мана шу хилдаги афсун намуналари профессор М.Муродов томонидан ҳам ёзиб олинган бўлиб улар матн, образлар тасвиридаги айрим деталлар жиҳатидан бироз фарқлансалар ҳам, бироқ моҳият эътибори билан юқоридаги афсундан фарқланмайдилар. Мана улардан айрим намуналар: Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим. Ётдим, ё олло, тинч ухлай, иншолло, Ёстиғим тагида каломулло, дейман астағфурилло. Баҳиштда бир туп чинор, барглари гавҳар, ўзи тилло, мендан саломлар бўлсин икки шохли, мўйловдор ёлли илон подшога (ўнг томонга) куф-суф, (чап томонга) куф-суф 3 0 . Кейинги афсун эса юқоридагинан кескин фарқланиб туради. “Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим, (дастлаб ўнг ёнида ётиб), чап ёнимда ётайин- тушумда беринг, ўнг ёнимда ётайин, ўнгимда беринг, илоҳо омин(ўнг ва чап томонларига қараб) куф-суф, ётойин ёним билан, турғазгин имоним билан, куф-суф”. Ота-боболаримиз учун уйқу қанчалик масъулиятли бўлмасин ундан соғ-омон уйғониш ҳам шунчалик шодлик баҳш этган. Чунки сокин, фароғатли уйқудан киши яхши тушлар кўриб, шод кайфиятда уйғонса, шу куни унинг ишида ҳам барор, барака бўлади. Шу боис ота-боболаримиз уйқудан туриш пайтида ўқиладиган афсунлар ҳам яратганлар: Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим! Кечаси кетиб тонг отди, шукур, Уйқу кетиб кўз очилди, шукур, Тушум келсин ўнгидан, шукур Ишим келсин ўнгидан, шукур, Уйқу ўлик, ўйғотган эгамга, шукур, 3

Тонг оқариб турғизган эгамга, шукур, Ўнгим билан турдим, ишим ўнгли бўлсин деб, Баъзи халқ, афсунларида ётиш ва уйқудан туриш пайтидаги айтимлар қўшиб юборилган, яъни уйқудан олдин ва уйқудан кейин туриш пайтида айтиладиган афсунлар биргаликда айтилган. Масалан: Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим! Ётдим ёталоқ, турдим туғалоқ. Ётдим тинч, турай омон. Ётдим, ё обло, турдим, иншолло, Ётдим, ё обло, сақлагайсан, ё олло 3 1 . Хуллас, уйқу олдидан ўқиладиган афсунларга уйқунинг тинч ўтиши, яхши тушлар кўриш истаги ва уйқудан яхши кайфият билан уйғониш истаклари тиланади. Уйқудан турганда айтиладиган айтимларда ҳам янги меҳнат кунининг унумли ўтиши, барча ишлари ўнгидан келиши тиланади. Уйқу олдидан айтиладиган афсун-дуолар қадимги диний китобларда ҳам мавжуд бўлиб, унинг айрим намуналарини С.Оташ ҳам таржимаси билан келтиради. Унинг кўрсатилишича, ухлаш учун мўлжалланган дуолар ҳам бор бўлиб, бундай дуо матни қуйидагичадир: “Аллоҳума асломту важҳи илойҳи ва фавазту амри илайка ва олжаоту заҳри илайка рағбатан ва рағбатан илайка до молжаа вало монкаа минка илла илайк. Аманту бикитобикаллази анзамта ва бинобиййи-кллази арсоит, субҳоноллоҳ ваалҳамду лиллоҳи валаилоҳо иллолоҳу валлоҳу акбар. Астағфуруллаҳс ислози лойлоа ваалҳавваал қаюм” 3 2 . Маъноси: Оллоҳим, юзимни санга таслим эттим, ичимни санга бурақтим, сиртимни санга даёдим, сандан ўлароқ ва қўрқоқроқ санга далдим. Сандам қочиб сиғиниладиган бир ер йўқтир. Сандан йина санга сиғинадир. 3 . 3

Индирдиган китобо, гундирдиган элчийа инондим, Аллоҳи тасбих ва она хамдаларим, Аллоҳдан бошқа тангри йўқтур. Аллох энг буюктир. Буюк аллоҳдан мағфират диларимки, ундан бошқа тангри йўқдир. У тирик, ҳар нарсани яратувчидир. Келтирилган дуо мазмунидан англашиб турибдики, ушбу дуо яратганнинг ўзига банданинг шукронасини, унинг қудрати олдида тобалигини тан олишдан иборат. Дарҳақиқат, инсон, уйқуга, яъни ўликка борор экан, бу уйқудан уйқудан уйғонадими ёки йўқми, буни фақат олло таолонинг ўзи билади. Шунинг учун ҳам у уйқу лодидан яратганга тавба- тазаррулар қилиши, унинг марҳаматидан шукроналар қилиши ҳар бир мусулмон фарзанди учун фарздир. Мана шу дуодан сўнг у ўз ўрнига кириб бошқа бир дуони ўқийди. Бу дуо юқоридаги дуога нисбатан анча қисқа бўлиб, уни уч марта такрорласа, янада яхши бўлади. Унинг матни қуйидагича: “Муъмину биллоҳ, насиҳи биллоҳ наруду ҳавло қуввата илло биллоҳил алиюл азийм”. Маъноси, Оллоҳга ишонгиз, оллоҳга қувонингиз, бутун ишларимизни оллоҳга ҳавола этамиз. Оллоҳ бизга етар, у на гўзал вакилдир 3 3 . Қувват ва қудрат у улкан, буюк ва муқаддас оллоҳга оидир. Маълумки, баъзан инсон бирор вақтда уйқудан уйғонишни истаб қолади. Чунки ана шу вақтда у бирор ишни мўлжаллаб қўйган бўлади. Бироқ аксига олиб у белгиланган вақтда уйғонолмай қолиши мумкин, яъни ухлаб қолиши мумкин. Шунинг учун дуолар ичида шундай суралар ҳам борки, киши ётиш олдидан белгиланган бирор вақтда уйғонишини ният қилиб уйғониши мумкин экан. Қ уйида ана шу сурани келтирамиз. “Инна аттайна кал кавсар фасалли мераббика ван-ҳар инна шони маника ҳувал абтар 3 4 .” Албатта, юқоридаги сура шарти амалиётда синалгандагина тасдиқланади. Аммо шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, кишининг ўзи истаган соатда уйғониши унинг хушёр ётиши, чарчоқлик даражаси каби ҳолатлар 3 3

билан ҳам боғлиқдир, дуо эса инсон учун бир далда ва ўзини ишонтириш воситасидир. Киши уйқуда босинқираши, даҳшатли тушларни кўриб қўрқиб уйғониши мумкин. Ана шундай ҳолатларда у қуйидаги дуони ўқиса, қўрқуви босилиб, руҳияти ором олади. “Аузу бикелимотиллоҳий-таимати мин бабибҳи вашарри ибодиҳи ва мин ҳамазатуш-шаусти-и ва ан яҳдирун”. Масалан: Оллоҳнинг ғазабидан ва қулларнинг шафриндан, шайтонларнинг учрамасиндан ва галмасиндин тун калималарила аллога сиғинаман 3 5 . Юқоридаги дуолардан ўзга яна уйқу учун мўлжалланган дуо ҳам мавжуд бўлиб, унда олло таолога тавбалар қилиш, унинг қудрати олдида бош эгиш, барча берган инъом-эҳсонлари учун шукроналар қилиш етакчилик қилади. Мана шу дуо матни: “Алҳамду лиллоҳилази атаамана васакана ва касана ва каалана муслимина. Аллоҳумма ханни-но ва борик тааомана ва маввир қудубана ваарҳамона варда анно ва отино тамома неъматина ва давома неъматина ва таома тавфиқиқа ва давома тавфиқиқа ва тамома муҳаббатина ва давома муҳаббатина ва тамома маърифатина ва давома маърифатина ва давома ридваника ва давома ридваника ва-ҳурмати таъамина ва кабибики ва ё илоҳа си-оламин валҳамду лиллоҳи раббил оламин”. Маъноси. Бизга едирган, ичирган, кийдирганадиган ва бизни мусулмонлардан якка-ю-ягона аллоҳга ҳамд бўлсун. Оллоҳим бизни офиятла яшат, ямоғимизни муборак айла, қалбларимизни нурлантир, бизга марҳамат айла, биздан рози бўл, бизга неъматингнинг тамомини ва давомини, тавқингнинг борини ва давомини севгингнинг борини ва давомини, маърифатингнинг барчасини ва давомини, ризолингнинг барини ва давомини эҳсон айла. Ямоғин ва севгилин юзу ҳурматига ва аламларин тангриси, ҳамма аламларнинг эгаси бўлган Оллоҳга махсус ҳамдлар бўлсин 3 6 . Демак, ислом дини ва унинг муқаддас китобларида барча муъмин- мусулмонларнинг барча хатти-ҳаракатлари, ҳусусан уларнинг тинч ва 3 3

фароғатда ухлашлари ҳам эътиборда тутилган бўлиб, уларни ўрганиш, ҳалол- пок ўринга ётиш, уйқу олдидан уларни ўқиб ётиш киши руҳига, унинг роҳат ва фароғатда ухлаб дам олиш учун кўмак бериши шубҳасиздир. Хулоса қилиб айтганда, уйқу олдидан, уйқудан сўнг ўқиладиган халқ афсун-дуолари, диний суралар ҳам талайгина бўлиб, уларни тўплаш ва илмий нуқтаи назардан ўрганиш, кундалик турмушимизда амалий фойдаланиш эндигина фольклоршунослигимиз кун тартибига қўйилмоқда. Бу ишга руҳшуносларимиз, тиббиёт ва педагогика каби фанлар ҳам ўз улушларини қўшсалар, яхши бўлур эди. 5. Қадимги ота-боболаримиз коинот жисмларини ҳусусан қуёш, ой, юлдузларни муқаддас деб билганлар ва улар инсон ҳаётига, соғлиғига таъсир этади деб ишонганлар. Мана шундай қараш ва эътиқодий тасаввурлар ой ёки қуёш билан боғлиқ жуда кўп хилма-хил афсун-дуоларнинг, маросим ҳамда расм-русумларини юзага келишига сабаб бўлган. Албатта, улар ҳақида талайгина илмий адабиётлар мавжуд бўлиб, биз уларнинг барчаси ҳақида тўхталиб ўтирмаймиз 3 7 . Ўзбеклар ўртасида фақат янги чиққан ойни кўрганда айтиладиган афсун намуналаригина сақланиб қолган. Чунки ўзбеклар ҳам коинот жисмларидан ойга алоҳида муносабатда бўлганлар. Бунинг асосий сабаби шундаки, ойнинг турли кўриниш ҳолатлари кишиларнинг соғлиги, касб-кори ва хатти-ҳаракатига турлича таъсир кўрсатган. Мана шу таъсирни улар ойнинг кишиларга марҳамати ёки қаҳр-ғазаби деб тушунганлар. Улар учун ойнинг янгиланиши алоҳида эътиборга лойиқ саналган. Янги чиққан ойни кўрган ҳар бир киши унга қарата ўз истакларини қўшиб афсун айтса, унинг барча истаклари осон амалга ошишига ишонганлар. Қуйида келтирилган халқ афсунида кишиларнинг эзгу истаклари ифодаланган: Ой кўрдим, омон кўрдим, Ойбоши олти кўрдим, 3

Янги йилга бошимни омон, Бағримги бутун кўрдим. Бу хилдаги афсунлар турли вариантларда халқ ўртасида кенг тарқалган. Масалан: қуйидаги афсунда кишилар янаги янги ой чиқишига соғ-омон етишга, ишларининг барор олишига, омад кулиб боқишига истак тиланган: “Илоҳо, омин янаги ой, янаги йилгача эсон-омон, тугал-тўкис етишайлик, бошимиз яхшиликдан чиқмасин, ишимиз ўнгидан келиб омад кулиб боқсин, бола-чақа соғ-омон бўлсин, оймомо, сиздан сўрадим, омон-эсонлик тиладим, омин, оллоҳу-акбар”. 3 7 Юқоридаги афсун-дуо оддий олқиш шаклига тушиб қолган, яъни ҳақиқий халқ афсуннинг насрий мазмунидан иборат. Қуйидаги афсунда эса ҳақиқий халқ афсунга хос изчиллик сақланиб қолган. Қўл очиб омин денг Осмондаги ойга. Оймомо, сиздан сўрайман, Омонлигу эсонлик. Ёмонликмас, яхшилик, Янги ойга, янги йилга, Эсон-омон етайлик. Патиҳа торттим юзимга, Умр бергин ўзимга, Патиҳа торттим юзимга, Тинчлик бер элу юртга, Патиҳа торттим юзимга, Соғлик бер ота-онамга, Омин, олоҳу акбар. 3

Диний афсунлар ичида ҳам янги чиққан ойни кўрганда ўқиладиган дуолар мавжуд бўлиб, улар С.Оташнинг юқорида зикр қилинган китобида илк бор таржимаси билан келтирилган. Мана ўша дуо: “Оллоҳу акбар, оллоҳу акбар, аллоҳу акбар, лоилоҳо иллоллоҳ. Аллоҳума ахлилку мояна, бил-омни, вал-инони, вас-садомати вал ислом”. Мазмуни: Оллоҳ энг буюкдир, оллоҳ энг буюкдир, оллоҳдан бошқа ьангрим йўқдир, оллоҳим ойи биза қувонч ҳузур ва ислом ила ўтказган 3 8 . Янги чиққан ойга қарата айтилган афсун-дуолар қайси шаклларда бўлмасин, уларнинг барчасида коинот қисмларига сиғиниш, улардан мадад тилаш, тангри қудрати олдида сажда қилиш каби мазмун етакчилик қилиши мавжуд. Янги ойга қарата айтилган барча афсун-дуолар заминида коинот жисмлари, соляр культларга сиғиниш, уларнинг қудрати олдида бош эгиш руҳи ётади. Эндиликда ана шу афсун-дуоларнинг мавжуд намуналарини тўплаш, уларни жиддий илмий нигоҳдан ўтказиш вазифаси барча фольклоршунослар олдида турибди. 6. “Ойна кўрсатар” маросимида айтилувчи афсун-дуолар халқ ҳаётида ойина катта ўрин тутганлигидан далолат беради. Кўзгуда нурнинг синиши ва тасвирнинг айнан қайтиши қадимда кишиларни ҳайратга солган. Кўзгунинг физик табиати ҳақида маълумотга эга бўлмаган узоқ аждодларимиз ойнага ғайри табиий кучга қодир буюм сифатида қараганлар. Кўзгуда нисбатан ана шундай муносбат халқ ўртасида турлича тасаввурларнинг пайдо бўлишига, турлича айтим ва афсун-дуоларнинг вужудга келишига сабаб бўлган. Шунга қарамай халқ ўртасидаги ойина билан боғлиқ маросим ва расм-русумлар, айтим ва афсун-дуолар ҳақида ўзбек этнографияси ҳамда фольклоршунослигида профессор Б.Саримсоқовнинг биргина мақоласидан бошқа бирорта ҳам илмий фикр юритилган тадқиқот йўқ 3 9 . Ушбу мақолада ойина билан боғлиқ тасаввурларнинг вужудга келиши, унинг турли таъбирномаларидаги талқини, тўй ва мотам маросимларидаги 3 8 . 3 .

тутган ўрни, ойина билан боғлиқ қарашларнинг фольклор, ўзбек классик адабиётида бадиий деталь сифатида бажарган вазифалари ҳақида илк бор жиддий мулоҳазалар билдирилган. Аммо мақола муаллифи ўзининг ана шу. Шубҳасиз, улкан марифий-назарий аҳамиятга молик мақоласида ўзбек никоҳ тўйларидаги ойна кўрсатар маросимларидаги афсунлар ҳақида тўхталмайди. Қуйида биз ана шу удум ҳақида ва унда айтиладиган афсунларнинг айрим нуманалари ҳақида тўхталамиз. Ойна инсонни ҳар хил зиён-заҳматлардан қутқарувчи восита сифатида ҳам қаралади. Чақалоқнинг бешигида ёстиғи остида бошқа нарсалар қатори ойна қўйишни ёки никоҳ тўйларида куёв-келинга ойна кўрсатилиши фақат эзгу мақсадларда қилинадиган удумлар ҳисобланади. Чунки қадимги ота- боболаримиз тасаввурича, кўзгудаги инсон акси унинг шаклидан тушган нурнинг синиши ва қайтишидан иборат эмас, балки унинг ойнадан жой олган руҳидан иборат. Бирор киши вафот этган хонадонда дарҳол ойнанинг юзига қора мато ёпиб қўйилишининг сабаби ҳам шундай қараш билан изоҳланади 4 0 . Қадимги тасаввурларга кўра, инсон авфот этса, унинг акси ойнага тушса, марҳумнинг руҳи ана шу кўзгуда жойланиб олади ва у кейинчалик хонадон ахлига тинчлик бермаслиги мумкин. Археолог Б.А.Литвинскийнинг Фарғона водийсида олиб борган қазишмалари бу ҳақда қимматли маълумотлар беради. Масалан. Бевосита ҳозирги Фарғона водийси ҳудудида яшовчи аҳолининг узоқ аждодлари ўзларининг марҳумларини икки бўлак қилиб синдирилган ойна билан, бир бўлагини мурданинг чап қўлига, бир бўлагини эа марҳумнинг тирик қолган яқин кишиларида қолдирганлар 4 1 . Бу удумни профессор Б.Саримсоқов икки нарса билан изоҳлайди. Биринчиси марҳум ва тирик қолган кишининг нариги дунёда бир-бирларини топиб олишлари, иккинчиси синдирилган ойнада марҳумнинг руҳини тириклар орасида пайдо бўлишидан сақлайди. Чунки, эътиқодларга кўра, ойна синдириш марҳумнинг руҳини кучсизлантиради. 4 4

Кўзгу ҳақидаги эътиқодий қарашлар шу қадар ранг-баранг ва кучли экан, у ҳолда никоҳ тўйларида келин-куёвга ойна кўрсатиш удуми нима билан изоҳланади? Бизнингча, никоҳ, тўйларида куёв-келинга ойна кўрсатилиши ҳар икки ёшга бахтли ҳаёт кечириб, қўша қаришларини тилаш билан изоҳланади. Чунки ҳар иккисига кўрсатилган ойнадан уларнинг руҳи биргаликда жой олган. Ойна кўрсатарда айтилган халқ айтимларидан бир варианти қуйидагича: Оптови бош-бош, Хуш келдингиз. Мулки сўзнинг раҳбари Хуш келдингиз. Ою-кунлар сиз учун Муштоқ эдик. Жон болам, жононаси Хуш келдингиз. Ойна бердик боқсин деб, Хуш келдингиз. Қўша қариб юрсин деб, Хуш келдингиз. Омин, оллоҳу акбар 4 2 . Албатта, ойна кўрсатар маросимида айтилувчи афсун-дуолар халқимиз ўртасида жуда кўп бўлиши лозим, бироқ улар ёзиб олинмаганлиги сабабли йўқолиб кетган. Ҳозирга қадар нисбатан тўлароқ сақланиб қолган юқоридаги вариант эса якаю-ягонадир. Шу боис биз фақат ана шу мисол билан чегараланамиз. 4 2 Айтувчи: Муъмина мом Зиёдулло қ изи ( Қ аш қ адарё вилояти, Қ арши райони Таслимаром қ ишло ғ и), ёзиб олувчи Б.Саримсо қ ов.

Хуллас, ойна кўрсатар удумидаги афсун-дуо сеҳри бевосита кўзгу ҳақидаги узоқ аждодларимизнинг эътиқодий қарашларига, ойнанинг сеҳр- қудрати ҳақидаги қарашларига бориб тақалади. 7. “Чироқ айлантирар” удумида айтилган афсун-дуолар. Маълумки, айрим ерларда никоҳ тўйларида куёв-келинларнинг бошидан чироқ ёки ёнаётган шамни айлантирадилар ва бу удум “чироқ айлантирар” деб аталади. Худди мана шу пайтда айтиладиган махсус афсун- дуолар мавжуд бўлиб, уларнинг кўпи унутилиб кетган. “Чироқ айлантирар” удуми ўзининг тарихий асослари билан ўтга, оловга сиғиниш одатининг қолдиқларидан иборат бўлиши лозим. Чунки оловга қадимда икки хил қараш мавжуд бўлган. Булардан бири олов(ўт) ёруғлик, манбаи бўлиб, у қуёшга сиғинишидан келган. Дарҳақиқат, қуёш бутун оламга иссиқлик ва ёруғлик берувчи ягона муқаддас манба бўлиб, унинг ҳарорати ва нурисиз ер юзида ҳаёт бўлмайди. Чиндан ҳам фақат қуёш нури ва ҳарорати билан бутун мавжудот тирикчилик қилади. Ёниб турган чироқ, шам ёки олов ана шу муқаддас коинот қисмининг бир парчаси ҳисобланган. Бу назария олов (ўт)нинг келиб чиқиши ва бажарган вазифаси кишидаги коинот қисмлари (соляр) назарияси деб аталади ва жуда кўп халқларнинг эътиқодий қарашларида ҳозирга қадар сақланиб қолган. Олов (ўт), бинобарин, чироқнинг сеҳрли, куч-қудрати ҳақидаги иккинчи хил қараш бу ўт билан руҳларни қувиш ва покловчилик хусусияти ҳақидаги назария ҳисобланади. Бундай қараш қадимги шаманликда олов воситасида даволаш, қўл воситасида кинна силаш, кишини олов атрофида айлантириш, ёниб турган исириқни бош атрофида айлантириш, ўт билан алас-алас қилиш, қабристон ва бошқа муқаддас жойларда, мурда чиққан хонадонларда чироқ ёқиш каби ҳолатларда сақланиб қолган. Албатта сиғиниш ва унинг тарихий асослари ҳақида жуда ҳам кўп илмий адабиёт яратилганлиги сабабли биз улар ҳақида тўхталиб ўтирмаймиз 4 3 . 4 3 Фрезер Дж. Золотая ветвь. выпуск IV , гл. XIII , XIV ; Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографии Л., 1936; Аргинбаев Х. Народные обычаи и поверья казахов, связанные со снотводствос. Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. М., с. 194-205; Сухарева О.А. Пережитки демонологии и шаманства у равнинных таджиков. Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. М., 1975, с. 5-93; Полянов С.П., Черемных А.И. Погребальные со оружения населения долины Зарафшана. К ў рсатилган т ў плам, 261-297; Лобачева Н.П. Различные

Чироқ айлантирар удуми асосида ёш куёв- келинларга ёруғ умр йўли, бир бирларига иссиқ меҳр тилаш истаги ётади. Шу билан бирга ушбу удум асосида уларни ёмон кўзлардан асраш, ёмон руҳлар зиён-заҳматдан поклаш каби ниятлар ҳам ётадики, бундай қарашлар Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқларининг қадимий эътиқодий қарашлари билан алоқадорликда яшаб келади. Удум пайтида айтиладиган айтимлар турли жойларда турлича вариантларда тарқалган бўлишига қарамай улардан фақат ягона қуйидаги намуна Хулоса қилиб, айтганда, чироқ айлантирарда айтилувчи афсун- дуоларда ёш куёв-келинга меҳр-муҳаббат, узоқ-умр, серфарзанд бўлиш, тўкин-сочинлик, баракали ризқ тилаш истаклари ифодаланган. Бу тилакларнинг қай даражада амалга ошиши эса айлантирилаётган чироқдаги муқаддас оловнинг покловчилик, хомийлик куч-қудратига ишонч орқали мустаҳкамланади. 8. Йиртқич ҳайвонларнинг оғзаки боғлаш учун айтиладиган афсун-дуолар. Маълумки, ўтмишда Ўрта Осиё халқлари овчилик билан ҳам шуғулланган. Шу боис бу халқлар ҳаётида чорвачилик ҳам кенг тарқалган. Чорвани йиртқич ҳайвонлар тажоввузидан сақлаш, айни пайтда ўзларининг жонларини ҳам омон сақлаш мақсадида айтилувчи бундай афсун-дуолар ҳаётда қай даражада фойда етказган бу бизга қоронғу. Аммо ана шу хилдаги афсун-дуоларни истифода этиш орқали узоқ аждодларимиз ўзларига таскин берганлар. Ҳозир йиртқичларнинг оғзини боғлаш учун айтилган афсурларнинг ягона нусҳаси сақланиб қолган, холос. Ушбу афсунда йиртқичларнинг оғзи, обрядовые комплексы в свадебном церемониале народов Средней Азии и Казахстане. К ў рсатилган т ў плам, 298-333; Саримса қ ов Б. Ў збек маросим фольклор. Тошкент, 1986, 194-бет.

ўғриларнинг кўзини боғлаш ҳақидаги истак ифодаланган. Мана ўша афсун “Қулҳу оллоҳу ҳазор-ҳазор, аятул курси ҳазор-ҳазор, гирди мулки ман Хисор, Муҳаммад расулу чорёр, бастам барбастам, даҳани гургон ва чашми дўздон ва гургон дарандагон, Худоё, баста кардам, кулф кардам ба кулху оллоҳу аҳад, калид кардам ва бисмиллоҳир-раҳмонир-раҳим, куф-суф” 4 5 . Афсун матни тожик тилида бўлиб унинг ўзбекча таржимаси қуйидагича: “Қулҳу оллоҳ минг-минг, оятил курси минг, минг, мулкимнинг атрофи Ҳисор, Муҳаммад Расулу чорёр, боғладим яна боғладим, буриларнинг оғзи ва ўғриларнинг кўзини ва жамики йиртқичларнинг оғзини. Э худо, боғладим, қулҳу оллоҳу аҳад билан қулфладим, бисмиллоҳир- раҳмонир-раҳимдан калид қилдим, куф-суф”. Афсун мазмунидан маълум бўладики, афсунда “Қуръон”и каримдаги “сураи ихлос” ва “оятил курси” каби суралар ҳамда пайғамбар Муҳаммад алайҳис-салом ҳамда унинг издошлари-чорёрлар Абубакир Умор, Усмон, Алилар шахсиятига илтижо қилиниб, йиртқич ва ўғриларнинг оғзи ва кўзини боғланиши сўралади. Бу афсуннинг амалий таъсири қай даражада эканлигини биз билмаймиз. Аммо кўпгина кексаларнинг тасаввурича, “сураи ихлос”ни ўқиб, тўрт томонига куф-суф қилинса, ўша кимсага йиртқичлар тажовуз қилишмайди, ўғриларнинг назари унинг мол-мулкига тушмайди. Мана шу тасаввур ва ишонч туфайли юқоридаги афсун халқ ўртасида ҳамон сақланиб келади. Эндиги вазифа халқ афсун-дуоларининг бундай кўринишларини турли жойлардан ёзиб олишдан иборат. 9. Чақалоқни бешикка белашда айтиладиган халқ афсун-дуолари. Ўзбек халқи-болажон халқ, шу боис ҳарбир ота-онанинг ўз боласига айниқса янги туғилган чақалоққа бўлган муносабати ўзгача. Чақалоқнинг чилласи даврида, айниқса унинг илк бор бешикка белашда айтиладиган 4 5 Айтувчи: Саибназаров А ҳ маджон, ёзиб олувчи Б.Саримсо қ ов.

афсунлар талайгина. Бундай афсунларда болага узоқ-умр, сиҳат-саломатлик, тўкин-сочинлик, ризқи улуғлик тиланади. Мана шундай айтимлардан бири: Бешиклари олчадандир, Олдалаб олсин ота-момоси, Бешиклари шоптолидандир. Жаранглаб олсин эна момоси, Бешиклари олмосдандир, Суйиб олсин аммажониси, Қўзилари қўй бўлсин, Йиққанлари тўй бўлсин, Отажони бой бўлсин, Уловлари той бўлсин, Оллоҳу, акбар 4 6 . Ўтмишда бу хилдаги узундан-узоқ айтилган экан, бироқ улар унутилиб жуда қисқа ҳолга келиб қолган. Чунки болани бешикка солишда айтиладиган афсунларнинг аксарияти фақат кекса аёллар хотирасидагина сақланиб қолган, холос. Бундай афсунлар турли жойларда турлича нусхаларда айтилган. Масалан, қуйидаги айтим ўзининг шакли ва характери билан юқорида келтирилган афсундан фарқланиб турса ҳам, аммо моҳият ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан бир хилдир: Коралидандир бешиги, Қайрилиб олсин онаси. Тилла қамишдан бешиги Товланиб олсин бувиси. Шафтолидандир бешиги, 4 6 Айтувчи: Болаева Ханифа (Бухоро вилояти Қ ора қ ул райони Жигачи қ ишло ғ и), ёзиб олувчи Б.Саримсо қ ов.

Шопиллаб ўпсин опаси, Жидйда дарахтидандир бешиги Кўтара қолсин акаси, Худойим қўйдан берсин, Фақатгина уйдан берсин, Базми жамшид тўйдан берсин, Пахлавондай бўйдан берсин. Оллоҳу, акбар 4 7 . Кўриниб турибдики, ҳар икки афсун ҳам мазмун, моҳият эътибори билан бир биридан фарқланмайди. Улар ўртасидаги асосий тавофут мисраларидаги сўзларнинг ўрни, сатрларнинг синтактик қурилиши, деталларнинг миқдори ва тартиби, тиланаётган эзгу истакларнинг тартибида кўзга ташланади. Хулоса қилиб айтганда, ўзбеклар ўртасида чақалоқни бешикка белашда айтиладиган афсунлар ранг-баранг бўлиб, унинг энг кўп тарқалган вариантлари юқоридагилардан иборат. Бундай, афсунлар қандай шаклда бўлмасин, уларда ягона кўзланган мақсад бешикка солинаётган болага соғлиқ, узоқ умр, сиҳат-саломатлик, тўкин-сочинлик тилашдан иборат. Халқ афсунларининг бундай кўринишлари кўп йиллар мобайнида кўпчилик оғзида айтилаверганлигидан бўлса керак, изчил шеърий шаклга тушиб қолган. Албатта, унинг шеърий тузилиши бадиияти ҳақида ишимизнинг навбатдаги бобида батафсилроқ, тўхталамиз. Биз юқорида ўзбек халқ афсун-дуоларининг турли муносабатлар билан турли ҳолатларда ижро этиладиган тўққиз хилини келтирдик. Албатта, ўзбеклар ўртасида ҳам уларнинг хиллари анча кўп бўлиши лозим. Масалан, профессор Б.Саримсоқов батафсил таҳлил этган бадик ва кинна кабиларни қўшиб ҳисобласак, ўзбек халқ афсун-дуоларининг миқдори ундан ортиб кетди. Ўтмишда эса уларнинг миқдори анча кўп бўлган. Бироқ турли 4 7 Айтувчи: Максумова Робия (Андижон вилояти Шахрихон шахри Нур махалласи), ёзиб олувчи С.Мирзаева.

даврларда турли идеологик муносабатлар таъсири остида халқ афсун- дуоларининг бир қанча хиллари унутилиб кетганлиги аниқ. Ҳозир у ёки бу даражада сақланиб қолган халқ афсун-дуоларининг ўн бир хили ўзларининг ижро этилиш ўрни ва бажарган вазифаларига қараб қуйидаги уч гуруҳга ажралади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Тошкент : « Ўзбекистон », 1998. –524 б . 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони булсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кумакчилар ёрдамида суз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДУ асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг уғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ўзбек халқ афсун-дуоларининг бадиияти

Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор

Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги

Ўзбек халқ насри таснифи

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги