Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги

Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги РЕЖА: 1. Бадиий асарда мавзу ва ғоя ҳақида. 2. Ҳозирги шеъриятнинг мавзу доираси. 3. Лирик қаҳрамон, лирик образ ва ғоя бирлиги.

Бадиий адабиёт учта муҳим элементдан ташкил топади. 1-тил, 2-мавзу, 3-сюжет. Бу рақамларни яна давом эттириш мумкин (характер, конфликт, ғоя, қаҳрамон, тасвир, усул каби). Аммо мавзусиз асар юзага келмайди, худди умуртқасиз организмга ўхшаб қолади. Рус адиби М.Горький айтганидек, “Мавзу муаллиф тажрибасида бунёдга келган, ҳаётнинг ўзи кўрсатиб берган, аммо ҳозирча муаллиф тасаввурида ҳали тўла-тўкис шаклланмаган бир ҳолда сақланиб, образлар орқали гавдалантиришни талаб қилиб, ёзувчида ишлашга майл уйғотадиган ғоядир” (М.Горький. Адабиёт ҳақида. Т., 1962. 241-б.). Мавзуни асар ғоясидан ажратиб бўлмайди, агар мавзу муаллиф тасвирлаётган нарса, воқеа, ҳодиса бўлса, ғоя ана шу ифодаланаётган мавзу орқали айтилмоқчи бўлган фикрдир, ёзувчининг хулосасидир. Шу маънода мавзу – бу ёзувчи томонидан асарда қўйилган ва аниқ ҳаётий материаллар асосида ёритилган муаммодир. Мавзу ва ғоя асарнинг ғоявий – тематик бирлигини таъминловчи асосдир. Мавзу тушунчаси асарнинг бутун моҳиятидан келиб чиқади, ғоя эса ёзувчининг миясида етилган асосий фикрдир. Бу фикр маълум бир воқелик орқали бадиий образлар ёрдамида ўқувчига етказилади. Бадиий асар мавзусини одатда воқелик белгилайди. Мавзунинг ёритилиши кўп жиҳатдан санъаткор маҳоратига боғлиқ. Бир мавзу турли адиблар томонидан турлича ёритилиши мумкин. Ўқувчини қизиқтирадиган, даврнинг муҳим ва долзарб мавзулари ҳақида ёзиш, мавзу танлай билиш ижодкорнинг талантига боғлиқ. Энди мавзу ва ғоя бирлиги масаласини ҳозирги ўзбек шеърияти мисолида кўриб чиқайлик. Шу нарса қувончлики, мустақиллик даври ўзбек адабиётида мавзу чекланмаган, шўролар пайтидагидек таъқиқланган мавзу йўқ. Ижодкор хоҳлаган мавзу бўйича асар яратиши мумкин. Фақат унинг ғояси умумбашарий тарбиявий аҳамиятга эга бўлсин. Инсонни ёвузликка эмас, эзгуликка чорласин. Ижодий эркинлик берилганлиги туфайли ҳозирги ўзбек шеъриятининг мавзу кўлами кенг ва ранг-барангдир. Адабиётшунос

У.Ҳамдам “бугунги ўзбек шеърияти мавзуларининг ишланиш кўлами ва даражасига қараб” қуйидагича тасниф этишни таклиф қилади: - ишқий интим мазмундаги шеърлар; - интим мазмунли шеърлар (буларнинг фарқи шундаки, бирида оҳ-воҳ, тушкунлик кўп; иккинчисида – умидбахшлик кучли; яна кўнгилнинг турфа интилишлари, фақат ёр эмас, она, юрт, дўст ва ҳ.к.). - мадҳия – бағишлов шеърлар; - уҳровий мазмундаги шеърлар (биз буни руҳоний шеърлар деб атаганмиз, яъни дунёнинг ўткинчилиги. Яратганга илтижо, тавба – тазарру – Й.С.); - тарихий мазмундаги шеърлар; - панд – насиҳат шеърлар; - Ватан ва унинг мустақиллиги ҳақидаги шеърлар; - ўлим мавзусидаги шеърлар; - бошқа ҳар хил мавзудаги шеърлар: Албатта, олимнинг ўзи айтганидек, бу тасниф ғоят шартли бўлиб, уни янада кенгайтириш ҳам, қисқартириш ҳам, баъзиларининг ўрнини алмаштириш ҳам мумкин. Бу мавзулар орасида ишқий ҳамда интим мавзудаги шеърлар салмоғи жуда баланд, ҳатто кейинги 20 йиллик ўзбек шеъриятининг асосий қисмини эгаллайди. Аммо уларнинг кўпчилиги ўта субъективлиги, тушкун кайфиятда ёзилганлиги, ўқувчини муҳаббатнинг ҳаётбахшлиги, куч-қудратига ишончини оттиришга ўргатиш ўрнига, нуқул ҳижрон, ёлғизлик, бевафолик, йўқотиш, сарсонликдан иборат оҳу-нолаларни ифодалаётгани ҳам сир эмас (бу ҳақда қаранг: Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. 158-168-б.). Бинобарин, севги, вафо ва вафосизлик, ҳижрон ва ўлим сингари умуминсоний мавзулар ҳамма даврда ҳам бўлган, ҳар бир давр кишиси севиш, севилишга, йиғлаш ёки кулишга, табиат гўзалликларидан баҳраманд бўлишга, булар тўғрисида ўйлашга, ёзишга ҳақлидир. Бироқ ушбу мангуликка дахлдор туйғулар, барқарор фикрларни

бачканалаштириб, сохталаштириб, нуқул кўз ёши билан суғориб ифодалашга ҳар доим ҳам яхшиликка олиб келавермайди. Истиқлол даври шеъриятининг бош мақсади Ватанга садоқатли баркамол авлодни тарбиялаш, халқнинг миллий онгини шакллантириш, ўзлигини танитиш, эркин руҳни ўстиришдан иборатдир. Ҳозирги пайтда шеър ҳақидаги тасаввур ҳам, шеъриятга муносабат ҳам тубдан ўзгарди. Истиқлол шеърияти ҳам шакли, ҳам мазмуни жиҳатидан бошқачароқ сифат касб эта борди. Унда ижтимоий тафаккур юки ортди. Бу борада ижодкорларнинг ўрта авлодига мансуб тоифа ибрат кўрсатаётир. Э.Воҳидов, А.Орипов, О.Матжон, Р.Парфи, У.Азим, Х.Даврон, Ҳ.Худойбердиева, уларнинг изидан бораётган С.Саййид, И.Мирзо, М.Мирзо, А.Қутбиддин, З.Мирзо, Ҳ.Аҳмедова, Х.Рустамова, Г.Бегим сингари ўнлаб шоирлар ибрат кўрсатмоқдалар. Шуниси муҳимки, уларнинг шеърлари замоннинг чирсиллаб турган воқеаларидан холи эмас, айни чоғда қадим мумтоз шеъриятимиз анъаналаридан ажралиб ҳам қолган эмас. Бироқ шуни ҳам яширмаслик жоизки, мустақиллик даври адабиётининг илк босқичи (1990-2000)да ғоядан, ғояпарастликдан узоқлашиш сезилди. Бу адабий ҳодисанинг икки томони бор: бири фойдали, иккинчиси зарарли. Ғоядан воз кечишнинг фойдали томони шунда эдики, ўзбек шеърияти истиқлол йилларида совет давридаги сингари ғояпарастликдан қутилди. Маълумки, ўзбек “совет” шоирлари коммунистик партия сиёсатини улуғлашга, шиорларни байроқ қилиб олишга, коммунизмни мадҳ этишга мажбур эди. Инсоннинг кўнгли, ташвиши билан мутлақо иши бўлмасди. Энди шеърият ҳукмрон ғоядан, ягона етакчи мафкурадан қутилгач, бир муддат нимани куйлашни, қандай ғояни илгари суришни билмай гарангсиб қолди. Боиси, адабиёт пайдо бўлганидан бери, айниқса, чорак кам бир аср давом этган совет мустамлакачилиги даврида турли даражада, ҳар хил шаклларда зимдан куйлаб, интилиб келган асосий орзуси (эрк мавзуси) – мустақиллик қўлга киритилган, юрт озодликка эришган, миллий ғурур тикланган, хуллас, муаммолар ҳал қилинганди. Ватан

озод бўлди, мақсадга эришилди. Хўш, энди нимани куйлаш, қандай ғояни илгари суриш керак? Ғоясизлик шундан келиб чиқди. Аммо бу ғоясизлик узоқ давом этмади. Маълум бир тараддуддан сўнг шоир ўз “мен”ига мурожаат қилди. “Мен”нинг ичи – кўнгил - дардга тўла эди, у жуда занглаган, диққинафас бўлган эди. Ўзига эътибор берилганидан қувонибми, ўксинибми, оҳ-воҳ қила бошлади. Оғзига келганини айта бошлади. Уни ҳамма ҳам эшитавермади, чунки ҳар кимнинг ташвиши ўзига етарли эди. Умумнинг дардини тушуниш, куйлаш учун кўнгилни занглардан, ғуборлардан тозалаш керак эди. Кўнгилга эришилган мақсаднинг улуғлигини, мустақилликнинг шукуҳини, уни мустаҳкамлаш туйғусини, миллатнинг эртанги қайғусини, буюк давлат яратиш орзусини сингдириш зарур эди. Бора-бора бунга эришилди ҳам. Бинобарин, шеърият ХХ1 аср бошларидан тўла маънода янгиликка юз ўгирди, унда том маънодаги ижобий, ўзгаришлар рўй бера бошлади. Кўз ўнгимизда юз очаётган бу нафис олам – мустақил юрт фуқаросининг ўзлиги, халқнинг шаклланаётган ва тобора янгиланаётган миллий онги, маданияти, қадриятларининг тикланиш, маънавияти, миллий истиқлол ғояси сингдирилган мафкура билан чамбарчас боғлиқ эди. Шеър бу – инсоннинг қалби, руҳи эканлиги амалда исботлана бошлади. Қалб билан руҳ эса илоҳиятга тегишли, унга ёндашдир. Яхши шеър ёзилмайди, балки туғилади, воқеъ бўлади. Бу ғайб илми билан боғлиқ бир сирли ҳолатдир. Дарвоқе, ҳақиқий шоир ҳам бировнинг йўл-йўриғи билан эмас, яратганнинг амри билан ижод қилади. Шунга амал қилиш асносида шоирлар ва шеърлар саралана бошлади. Бинобарин, шеър яратиш бақироқлик маҳсули эмас, балки ибодат эканлигини, ижод бу саждага бош қўйишдек муқаддас ҳолат эканлигини, ҳудди оятлар меҳр билан шивирлаб ўқилгани сингари шеър ҳам суҳбатдошни ёнингга чақириб, “Дилингдаги сирни дўстингга очмоқ каби қутлуғ маросим” (Х.Даврон) эканлигини англаган шоирлар ажралиб чиқди. Улар Ватан, миллат, ёр, инсон, ер, вафо, бахт, қайғу тўғрисида бу сўзларни ишлатмай ҳам шу қадар эҳтирос билан

ёздиларки, уларни ўқиб, ҳаяжондан ўзингизни босолмайсиз, муҳаббат ифоридан бошингиз айланади. Шундай шоирлардан бири ҳамюртимиз Турсун Алидир. Унинг шеърлари асосан Ватан мавзуига бағишланади. Аммо уларнинг аксариятида “Ватан”, “диёр”, “юрт” деган сўзлар, одатдаги оташин ва ёлқинли хитоблар, оҳ тортиш, кўксига уриб бақириш учрамайди. Шоир бу туйғуларини секингина, оҳиста, босиқлик билан айтади (шунинг учун ҳам китобнинг номи “Сокин ҳайқириқ” деб қўйилган). Ажабки, мана шу сокинлик бағрида Ватанга муҳаббатнинг ўчмас ва қудратли олови, туйғуни портлатувчи атом зарраси, кайфиятни осмон қадар кўтарувчи пўртана яширинган. Масалан: Уйимдан узоқда бироқ яшайман уйимда. Шундай сатрларни шу ва бошқа шоирлар ижодидан топинг ва таҳлил қилинг. Шу билан бирга бу давр шеъриятида “Ватан! Мен сени севаман! Сенсиз менга ҳаёт йўқ!” деб бақираётган шоирлар ҳам кўпайди (аслида у жуда бемалол, беғам-беташвиш яшаётган бўлади). Қуруқ дабдаба, айюҳаннос солиш, бақириш – кучсизлик белгиси эканлигини унутмаслик зарур. Ватанга муҳаббат, ёрга садоқат сингари улуғ тушунчалар ҳақида қуруқ сафсата сотувчи шоирлар назаримда, банк ходимларига ўхшайди: кунига қўлидан беҳисоб пул ўтади-ю, унга эга бўлолмайдилар. Чунки бу пуллар ўзиники эмас-да! Пулнинг ҳиди на тўйдиради, на сархуш қилади; на рангининг юқи қолади. Ҳозирги шоирлар орасида қандайдир “шеърбозлар” кўпайиб кетганга ўхшайди. Улар ҳамма нарсадан шеър яратишга, ўқувчини ҳайратда қолдиришга уринаётгандек оҳанжама усулларда, баландпарвоз сўзларда “шиғир” битишга уринмоқдалар. Ваҳоланки, уларнинг таъсир кучи кам, гўё қоғоз гуллардан ясалган гулдастага ўхшайди. Шалдироқ овоз чақиради-ю, ҳиди йўқ, кўриниши ғоят гўзал-у, таровати йўқ.

Шукурки, бахтимизга “бадиий ижод ҳақиқий диёнат ва пок диний эътиқод сингари муқаддас иш” (Л.Толстой) эканлигини амалда исботлаётган Э.Воҳидов, А.Орипов, Ҳ.Худойбердиева, О.Ҳожиева, У.Азим, И.Отамурод, И.Мирзо, С.Саййид сингари ўнлаб шоирларимиз бор. Улар ҳақиқий шеър инсоннинг том маънодаги руҳиятини акс эттирувчи кўзгу бўлиши учун астойдил курашмоқдалар. Улардан бири: Шунчаки ёзмоққа кўнгил тўлмайди, Шунчаки ёзмоққа бормайди қўлим. Шунчаки ёзганга чидаб бўлмайди, Шунчаки ёзмоқ бу – шоирга ўлим! (Ҳ.Худойбердиева) дея ҳайқирган бўлса, яна бири: Ҳақ гап учун ҳар бир ишга кўнади эл, Тўғри сўздан кўпаяди, тўлади эл. Дордан қўрқиб ёлғон айтиб турганим йўқ, Шоирлари ёлғон айтса – ўлади эл (У.Азим) дея жўр бўлиб, ёлғон шеърият лашкарига қарши майдонга чиқади. Бошқасига эса дилидаги дардини, оташин муҳаббатини оҳистагина: Мен куйиниб севаман, нетай, Мен куйиниб сўзлайман холос деб изҳор этган бўлса (Р.Парфи), яна бир шоиримиз “Ўзим ўз қалбимнинг Колумби” бўлиб кашф этишим, бунинг учун дарахт сингари ёнишим керак деб қасам ичади: Дарахтлар ёнмоқда бугун дунёда, Ёниб, ўзгаларни уйғотмоқ не бахт! Дўстларимдир барча ёнаётганлар, Юрагимдир ёнаётган дарахт! (О.Матжон). Ана шундай оташнафас шоирларимизнинг ҳалол ва беминнат меҳнати туфайли истиқлол даври шеъриятининг мавзу кўлами кенгайди, ғоявий юки ортди. Гап фақат мавзу ва муаммоларнинг кенгайганлигидагина эмас. “Ана шу мавзу ва муаммоларнинг ифода тарзи, бадиий таҳлил этиш санъати, услублар ранг-баранглиги, халқ йўлидаги бахшиёна, халқ достонлари,

термалари йўлидан тортиб, олис Япон шеъриятидаги танка, хокку шаклларидаги асарларигача пайдо” (Б.Назаров) бўлганлигида, яъни шеъриятнинг ҳам мазмунан, ҳам шаклан кенгайганлигидадир. Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги ўзбек шеърияти мавзу ва ғоя жабҳасида донғил йўлга чиқди. Бу йўлда унинг эгаллаши лозим бўлган манзиллари ҳали олдинда...

АДАБИЁТЛАР: 2. Мустақиллик даври ўзбек адабиёти. Т., АСН, 2006. 3. И.Ғафуров. Шеърият изланиш демак. Т., АСН, 1984. 4. И.Ғафуров. Мангу латофат. Т., “Шарқ”, 2008. 5. У.Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. Т., “Фан”, 2007. 6. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., А.Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси нашр. 2009.

O'xshashlar

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар