Ҳозирги ўзбек шеърияти ва экологик муаммолар - Adabiyot - Referatlar

Ҳозирги ўзбек шеърияти ва экологик муаммолар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги ўзбек шеърияти ва экологик муаммолар Шеърият – давр дардларини ўзининг ранго-ранг мисраларида жамулжам эта олувчи мўъжизалар олами. Ҳаётимиздаги ҳар қандай ўзгаришлар шеъриятда ўз аксини топмасдан қолмайди. Бинобарин,шеъриятдаги ҳар бир мавзу давр талаби ва ҳаётий зарурат туфайли туғилиб, аста-секин анъанага айланади. Табиатни авайлаб-асраш ёки экологияга бағишланган бадиий асарларнинг яратилиши ҳам инсониятнинг табиатга бемеҳрлиги оқибатида юзага келган табиат фожиаси муаммолари билан боғлиқдир. Одамзот қадим замонлардан бери табиат сирларини билишга доим интилиб келади, унинг ғаройиб мўъжизаларидан таъсирланди, азалдан юрагига бадиий сўз дарди муҳрланган инсон ташқи оламнинг такрорланмас гўзалликларида ўз дардларини, ўй-хаёлларининг изларини кўради, шу тариқа табиат ва инсон бирлигининг поэтик ифодаси юзага келди. Табиатнинг сирли қўшиқларига қулоқ тутиб, атроф-муҳитнинг нафосатини юракдан ҳис эта билган шоиргина манзара лирикасининг гўзал намуналарини ярата олади. Узоқ даврлар мобайнида шеъриятда пейзаж лирикаси, образ ва рамзлар воситасида табиат гўзалликларини, унинг ўзига хос хусусиятларини тасвирлаш анъанаси устунлик қилиб келди. Кейинги йилларда манзара лирикасида ҳам муайян ўзгаришлар кўзга ташланмоқда: шоирлар табиат чизгиларини шунчаки тасвирлаш билан чекланиб қолмасдан, она-табиатнинг муқаддаслиги, унинг буюклиги ва дахлсизлиги, табиат – одам яшаётган муқаддас гўша эканлигини таъкидлашга ҳаракат қилмоқдалар. Табиатнинг дахлсизлиги аввало уни кўз қорачиғидай асрашни талаб қилади. Шундай қилиб, шеъриятимизда давр талабидан келиб чиққан янги бир хусусият – табиатни экологик категория сифатида англаш ва тасвирлаш анъанаси биринчи ўринга чиқа бошлади.

Экологик танглик умумбашарий муаммолардан бири ҳисобланади. Табиат поклигининг ижтимоий моҳиятини чуқур англаган Президентимиз И.А.Каримов бу хусусда шундай ёзадилар: «Экологик хавфсизлик муаммоси аллақачонлар миллий ва м и нтақавий доирадан чиқиб, бутун инсониятнинг умумий муаммосига айланган. Табиат ва инсон ўзаро муайян қонуниятлар асосида муносабатда бўлади. Бу қонуниятларни бузиш ўнглаб бўлмас экологик фалокатларга олиб келади» . 1 Табиат бойликларини муҳофаза қилиш, унинг гўзал манзараларини асраш табиатнинг нодир қўллари билан яратилган экологик ёдгорликларни асраб-авайлаш ва табиатдан фойдаланиш борасида йўл қўйилаётган бошбошдоқчиликларга чек қўйиш каби муаммолар она-сайёрамизда истиқомат қиладиган ҳар бир одам тақдирига тааллуқлидир. Атроф- муҳитнинг мусаффолигини сақлаш одамларнинг замин тақдири олдидаги бурчини қай даражада ҳис этишларига ҳам боғлиқдир. Бунинг учун табиат ҳақидаги билимларни кенг оммалаштириш, табиатнинг фожиали ҳолатидан инсонни огоҳ этиб, келгусида сайёрамиз бошига тушиши мумкин бўлган хавф-хатарни нг олдини олиш чораларини излашимиз зарур. Бунинг учун аввало одамлар орасида экологик тарбияни тўғри йўлга қўйиш, экологик маданиятни т а ркиб топтириш керак. Халқимиз орасида экологик маърифатни шакллантирувчи омиллардан бири – бадиий сўз кучи билан табиат ва инсон ўртасидаги азалий бирлик ва бу боғлиқликнинг муқаддаслигини намоён этишдир. Шеъриятда табиатни асраш мавзусини нг пайдо бўлиши асрлар давомида пайдо бўлган табиат ёдгорликлари нобуд бўлаётганлиги, дунё экосистемасининг бузилиши эса ер юзида ҳаётнинг бутунлай йўқ бўлиб кетиш хавфини келтириб чиқараётганлиги, бундай ҳалокатни олдини олиш учун инсоният ўз вақтида кўзини очиш зарурлигини чуқур фалсафий руҳда ифодалаш имкониятини юзага келтирди. Табиатни асраш ва унинг гўзалликларини дахлсиз сақлаш мавзусидаги шеърларнинг бош ғояси - табиат 1 И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Тошкент, Ўзбекистон. 1997, 112-113-бетлар.

ва инсон тақдирининг уйғунлигини бадиий идрок этишдир. Бинобарин табиат- ажойиб манба, инсон ички дунёсининг гўзаллиги ва нафосатининг асосидир. Табиат гўзаллиги бўлмаган жойда нафосат ҳам, жамиятнинг маънавий комиллиги ҳам тугал бўлмайди. Шунинг учун ҳам ҳайвонот ва наботот оламининг табиий бокиралиги ҳамда табиат ёдгорликларини асраш турмуш тарзимизнинг зарур қисми ҳисобланади. 2 Ўзбек шеъриятида экологик муаммоларга бағишланган илк асарлар 60- йилларда яратила бошланган эди 3 . Асқад Мухтор, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матчон каби ижодкорлар бошлаб берган бу анъанани кейинчалик Усмон Азимов, Хуршид Даврон, Шавкат Раҳмон, Маъруф Жалил, Тилак Жўра ва бошқа шоирлар давом эттирдилар. Асқад Мухторнинг афсона шаклида ёзилган шеърларидан бирида айтилишича, Цезарь кунлардан бир куни ёмон туш кўриб, уйғонибди. Тушида у ўз туққан онасини булғаб қўйган эмиш. Нохуш кайфиятда боққа чиққан ҳукмдор ўз яқинларини чақириб, улардан кечаси кўрган тушининг таъбирини сўрабди. Улар юлдузларга боқиб, Цезарнинг тушини йўйибдилар ва бу туш бутун оламга ҳукмдор бўлишга ишора эканлигини айтибдилар. Шоир эса бундан бошқача хулоса чиқаради: Цезар ер юзидаги ақлли мавжудот – одам рамзи бўлса, унинг онаси инсониятга жон ва тан ато этган Она-замин тимсолидир: Ҳа, Замин ... Она – Ер. Чексиз оламда Тирикликни туққан ягона манзил. Уни таҳқирлайман деган ҳар банда, Ҳар худо – разил ... 4 Бу мисралар шунчаки қуруқ чақириқ эмас, чунки табиатни она деб билмасак, уни бир фарзанд каби севиб, эъзозлай олмасак, табиат биздан ҳеч вақт рози бўлмаслиги ҳақиқат. Табиатни она деб билиш, фарзанд билан онанинг жисми ягона бўлгани сингари инсон билан табиат тақдири ҳам бир- 2 Алиев М. Табиат ва тақдиримиз.-Тошкент. 1989, 29-30-бетлар. 3 Солиев Н. Проблема гражданственности в узбекской поэзии 70-80-х годов. АКД.- Ташкент. 1989, С. 14. 4 Мухтор А. Сизга айтар сўзим.-Тошкент. 1989, 75-бет.

бирига узвий боғлиқлиги, бинобарин, уни асраш, истиқболимиз гарови эканлиги Асқад Мухтор қаламига мансуб «Олий бутунлик» шеърининг асосий ғоясини ташкил этади. Экологик муаммоларга бағишланган шеърларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири она-табиатнинг муқаддаслигини улуғлашдир. Чунки одамзод азалдан муқаддас ва азиз деб билган нарсаларни жонидан ортиқ кўради. Бинобарин, табиатни поэтик англашнинг илк кўринишларидан бири борлиқни «теологик», яъни илоҳийлаштириб қабул қилиш анъанасидир. Илгарилари халқимиз орасида кийик, қўй, ҳўкиз, илон, қалдирғоч, каптар, кўкқарға, лайлак, мусича каби жониворларни, туранғи, тол, жийда, ёнғоқ, тут, юлғун, терак каби ўсимлик ва дарахтларни муқаддаслаштириш удуми бўлган. Ўтмишдан кўпгина табиат ёдгорликлари ана шундай эътиқод ва тасаввурлар ҳимоясида узоқ вақт сақланиб қолган. Собиқ шўролар империясининг ғайриинсоний ғоялари а ж додларимизнинг табиатни асраш билан алоқадор қадимий анъаналарини ҳам оёқ ости қилди. Асрлар бўйи элимиз гард юқтирмай сақлаб келган муқаддас жойлар, булоқлар, қадамжолар вайрон қилинди, бир неча асрга тенгдош бобо чинорлар кесиб ташланди, табиатга мислсиз зара р етказилди. Табиатга бемеҳрлик билан муносабатда бўлиш ҳам аслида унинг муқаддаслигига шак келтиришдан, одамлар атроф-муҳитнинг дахлсизлиги ҳақидаги эътиқодларини унутган дақиқалардан бошланган эди. Шу боис ижодкорлар табиатнинг ҳар бир заррасини муқаддас дея улуғлашларида чуқур фалсафий маъно ва ҳаётий ҳақиқат бор «Табиатда муқаддас бўлмаган нарсанинг ўзи йўқ», - деб ҳисоблайди Садриддин Салимов ўзининг «Она» туркумидаги шеърларидан бирид а : Онамнинг айтишича, Муқаддас лайлак. Муқаддас-дарахт, туш. Афсона, эртак. Онамнинг айтишича,

Неки муқаддас, Унинг қалқони бўлмоқ Керак ҳар нафас . 5 Атрофимиздаги олам меҳр ва ҳимояга муҳтож, нимаики муқаддас бўлса, инсон боласи унинг ҳимоячиси, кўксини қалқон қилиб, уни ҳар қандай бало-қазодан, аввало, ўзининг лоқайдлиги-ю эътиборсизлигидан, меҳрсизлик хуружидан асраши керак деб ҳисоблайди шоир. Муқаддас табиат ва уни асраш ҳақидаги бу шеър ўқувчи дилидаги эзгулик куртакларининг барг ёзишига хизмат қилади. Табиатнинг муқаддаслигини тараннум этишнинг аҳамияти шундаки, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, экосистемамиз поклиги учун қайғуриш, аввало, унинг муқаддаслигини англашдан бошланади. Эркин Воҳидов Она- заминнинг табарруклиги ҳақидаги «Садоқат» шеърида шундай дейди: Кекса қарағайнинг Илдизини очиб, Тортдилар қўш арқон солиб белидан, Лекин бу тупроққа панжасин санчиб, Сира қўзғалмасди Унган еридан ... Ниҳоят, гурс этиб ерга қулади, Бутаб, сўнг кўтариб кетдилар, бироқ У ўз панжасида олиб жўнади, Яшаган еридан Бир сиқим тупроқ . 6 Шоир «бир сиқим тупроқ» нинг табарруклигини таъкидлаш билан бир қаторда инсоннинг ўзи ҳам табиатнинг бир бўлаги эканлигига ишора қиляпти. Бу «бир сиқим тупроқ» она-замин рамзидир. Эркин Воҳидовнинг она-табиатнинг поклигини сақлаш ҳақидаги шеърида юксак ватанпарварлик, фуқаролик туйғулари ўз ифодасини топган. 5 Салимов С. Ёруғлик олами.-Тошкент. 1983 йил. 60-бет. 6 Э.Воҳидов. «Муҳаббатнома».-Тошкент. 1986, 158-бет.

Шоир ўлкамизнинг ҳар бир гиёҳидан тортиб азим чинорларигача, ирмоқлардан тортиб жўшқин дарёларигача барида она-Ватан сиймосини кўради. Шоир тасаввуридаги Ватан атрофимизни ўраб олган борлиқдан, бизни елкасида кўтариб турган заминдан бошланади. Унинг учун Ватан – бу дарахтлар, Ватан – бу майсалар узра ёғиб турган ёмғир, Ватан – бу Сир ва Амунинг ҳаётбахш тўлқинлари, Ватан – бу чўлларда бўстон бўлиб жилоланган оби-ҳаёт. Шоир юртимиз заминига жон ато қилган ҳаётбахш ришталардан бири – Сирдарёни «Онажон» деб атайди. Юртимиз учун ҳам юрак, ҳам қон томири, ҳам ризқу рўз манбаи ҳисобланган она дарёларимизнинг тақдиридан хавотирланган шоир: Туман аср кечмишидан дараксан, Юртим учун ҳам томир, ҳам юраксан. Нега бугун бемадорсан, ҳалаксан? Сен бизларга ҳали мангу кераксан, Оқиб тургин, қуриб қолма, онажон, 7 д ея илтижо қилади. Бу мисралар шеъриятимизда сўнгги йилларда туғилган ўзига хос анъана – инсон қалбидаги оламшумул туғёнларни ўрганишга ва даврнинг изтиробли дардларига бадиий шакл беришга интилиш маҳсулидир. Шоир азалдан аждодларимиз учун ҳаёт манбаи бўлиб келган табаррук заминнинг бир куйинчак фарзанди сифатида табиатнинг дардчил қўшиқларига қулоқ тутади. Сирдарёнинг бесаранжом тўлқинлари қандайдир фожиадан дарак бераётгандай бўлиб туюлади шоирга. Асрлар бўйи тиним нималигини билмаган кекса дарёнинг бесаранжом тўлқинлари мунгли нидони эслатади. У тоғу тошлар оша эзгу ният ила отилиб чиққан булоқларнинг ушалмаган орзулари, Оролнинг мовий тўлқинлари ила дийдорлаша олмаган ирмоқларнинг армони. Эркин Воҳидов ҳам истеъдодли шоир, ҳам эл-юрт ташвишларига шеърик бўлган фуқаро ва шу муқаддас замин фарзанди сифатида Сирдарёни ҳимоя қилиш, замин узра қора тўрини ёйиб келаётган экологик фалокатни 7 Э.Воҳидов. Садоқатнома.-Тошкент. 1986, 116-бет.

олдини олиш зарурлиги ҳақида ўз вақтида бонг урган эди. Шу жиҳатдан Э. Во ҳ идовнинг Сирдарё ҳақидаги шеъри муҳим ижтимоий-тарихий аҳамиятга эга бўлган асарлар сирасига киради. Табиат ва инсон дардларини чуқур ҳис қилган, атрофимиздаги оламни тақдири ҳамда олам ва одам ўртасидаги мутаносиб л икнинг боқийлигини сақлашда инсон онгининг ҳал қилувчилик ролини тўғри ифодалаган ва давримизнинг долзарб муаммоларини ўзига хос поэтик уму м лаштира ол г ан шоирлардан бири А.Ориповдир. Лирик қаҳрамоннинг маънавий дунёсини барча мураккаблиги-ю зиддиятлари билан дадил ва чуқур ёрита билиши, табиат билан инсон мутаносиблигининг нозик нуқта л арини юракдан ҳис этиши, экологик фалокат ёқасида турган замин одамларининг изтиробларини, қувонч ва ташвишларини, ўй-хаёллари ва орзу-армонлари, дардлари фонида моҳирлик билан тасвирлай олиши билан алоҳида ажралиб турувчи шоир ижодининг оғриқ нуқталаридан бири замондошлари томонидан оёқ ости қилинган она-табиатнинг мажруҳ кўнглига ором берувчи малҳамни излаш азобидир. А.Ориповнинг табиатни асрашнинг ижтимоий аҳамиятини юксак гражданлик поэзиясида талқин қилган асарларидан бири «Қўриқхона» шеъридир 8 . Инсоният бешиги бўлмиш мўъжазгина сайёрамизни асраш табиат ёдгорликларини, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш, табиат билан одамзод ўртасидаги азалий меҳр-оқибат ва садоқатни тиклаш учун кураш, табиат гўзалликларининг дахлсизлиги, эзгулик, инсоф, адолат, имон ва ишонч, фидоийлик ва одамийликни улуғлаш-шоирнинг мақсад и ана шулардан иборат: Асраймиз ўсимлик ҳилларин тайин, Асраймиз ҳайвонлар камёб зотини, Ҳатто атрофини ўраб атайин, Қўриқхона деймиз сўнгра отини. Саёқ овчиларга у ён йўл бўлсин, 8 А.Орипов. Сурат ва сийрат.-Тошкент. 1981, 14-16-бетлар.

Жарима соламиз, қамаймиз ҳатто. То у тирикларни тинчига қўйсин, Қирилиб кетмасин тирик дунё то. Ўсимлик ва жониворларнинг ноёб турлари қўриқхонага жамланиши экологик ҳалокатнинг нишони эди аслида. Чунки одамзо д нинг ёвузликлари туфайли борлиқдаги мавжудотнинг қирилиб кетиш хавфи туғилди, кўпгина ҳайвон ва ўсимликлар йўқолиб кетди. Қўриқхона-табиатни саёқ овчилардан асраш учун ўйлаб топилган табиатнинг келгуси авло д лар учун сақланаётган бир бўлаги. Шоир тўғри таъкидлаган и дек, бу-мунис мавжудотга меҳру ша ф қат кўрсатган инсон қалбининг ҳамияти: Мунис мавжудотга меҳру ша ф қат бу, Бу инсон қалбида балққан ҳамият. То яшар қандайдир бу янглиғ туйғу. Ҳар нечук қирилиб кетмас табиат. Адабиётшунос И.Мирзаев таъбири билан айтганда, «Қўриқхона» шеъри ижодкорнинг жамият олдидаги масъулияти, бадиий ижод ҳамиша одамлардан кишилик дунёси, она табиатдан огоҳ бўлиб туриши, истиқбол, келажак, бахт-саодат, юксак идеаллар учун кураши ҳақида бонг урган асар. Диққат қилинг, «Ўсимлик хилларини асраймиз», «ҳайвонлар камёб зотини асраймиз» ва «инсон қалбидаги ҳамият» туфайли «ҳар нечук қирилиб кетмасин табиат» - бу яхши, лекин «соф қалб», «инсоф» , «эзгулик», «оқибат», «ҳаё», «имон», «виждон», «адолат»ни асранг. Зеро, ҳаёт, келажак, одамийлик йўқолмасин, инсонийликка завол етмасин деган маънолар асарнинг ғоявий мазмуни» . 9 Шоир «боболардан қолган бу тортиқ»-имон, виждон ва латиф ҳисларни асрашга чақириши бежиз эмас. Чунки «худбин ва дилозор» кимсанинг «оғзи қон йиртқичдан» фарқи йўқ. Инсофли одам табиатга виждонан муносабатда бўлса, ўз х атти-ҳаракатларининг оқибатини ўйласа, соф қалб соҳибларининг бари замин ҳаммамиз учун ягона гўша эканлигини 9 Мирзаев И. Адабиёт ва давр дарди.-Тошкент. 1990, 15-бет.

англаса, олам гўзалликлари безавол бўларди. А.Орипов – инсон билан табиат ўртасидаги мутаносибликнинг нозик қирраларини кўра олган ижодкор. Агар инсониятга хос эзгу-туйғулар-у олижаноб хислатлар «тождор турна каби камёб бўлиб кетмаса» ёки тошюрак кишилар важоҳатининг «оташига дуч келган полопон мисол» куйиб кул бўлмаса, «ёвузликдан зада бўлган» дунё ҳам, инсон қалби ҳам озор чекмайди, - дея ҳайқиради шоир. Унинг: Тўқайга ўт кетса ёнгай бус-бутун, Адолат борлиққа ёлғиз онадир. Дунё ҳам, инсонлар қалби ҳам бугун, Ёвузликда н з а да қўриқхонадир, - деган мисралари инсониятнинг табиат олдидаги бурчи ва масъулияти, табаррук замин келажагига ишонч сифатида баҳоланишга лойиқ. Табиат ва инсон дардларининг поэтик талқини А.Ориповнинг «Генетика», «Табиат», «Маломат тошлари» каби шеърларида ўз бадиий ифодасини топган. Шоир боболардан мерос бу заминнинг нечоғлик ночор аҳволга тушиб қолганидан қайғуради, шу боис «сохта шон учун» курашган «мудроқ виждон» ларга қарата мурожаат қилади: Заминнинг тузалмас жароҳати деб, Мовий дунёларнинг ҳалокати деб, Бир кун эгилмасми одамзод боши, Бизга ҳам ёғмасми маломат тоши . 10 Шоир қалбини ларзага солган дардлардан бири – миллионлаб эгатларга юлдуздек сочилган» заҳматкаш юртдошларининг тақдири. У ўз халқининг келажаги учун қайғуради, инсонлар умрини кемираётган нохуш воқеалар, бағритошлик ва лоқайдлик жамият ва табиатга тузатиб бўлмас жароҳат етказганлигидан хавотирланган ижодкор дунёнинг шундай ночор аҳволга тушиб қолиши сабабларини излайди. Табиат ва инсон ўртасидаги мутаносиблик бузилишига, оламни одамга, одамни оламга боғлаб турган боқий ришталар узилишига энг аввало одамзоднинг ўзи айбдор, - деб 10 А.Орипов. Юзма-юз.-Тошкент. 1978, 144-бет.

ҳисоблайди шоир. Табиатан ўта мураккаб бўлган инсон маънавий олами бир- бирига зид икки куч -эзгулик билан ёвузлик курашидан иборатлигини бир шеърида шундай тасвирлайди: Коинот гултожи инсондир азал, Ундадир энг олий тафаккур амал, Ҳатто у тубанлик ичра ҳам танҳо, Ё фалак, ижодинг мунча мукаммал . 11 Табиатнинг энг олий мўъжизаси инсон – мавжудотлар ичра ягона, тубанликларда ҳам унга келадиган куч йўқ бу оламда. Шоир чиройли фалсафий-поэтик умумлашма чиқарган. Зеро, дунёдаги моддий ва маънавий бойликларни бунёд этган инсон қўли фақат яратувчи эмас, у вайрон қилишга ҳам қодир экан. «Табиат – ҳаёт бешиги» - дея кўкрагига урган одамзо д ўз онаси – табиатнинг бағрини пора-пора қилди: кўклам келди дегунча кўчат экиб, боғ яратган одам ўз қўллари билан она заминнинг яшил ёпинчиғи бўлмиш ўрмонларни кесиб ташлади; қуш учса қаноти, одам юрса, оёғи куядиган саҳроларга оби ҳаёт таратган инсон қўллари дарёларни қуритди, зилол сувларни булғади, экинзорл ар ни шўрхок ерларга айлантирди. Хуллас, табиат гўзалликларини бор қилувчи ҳам, йўқ қилувчи ҳам инсоннинг ўзи, унинг икки қўлидир. Экологик муаммоларга бағишланган асарларда табиат билан инсон бирлиги ўзининг энг мукаммал бадиий инъикосини то п ган. О.Матчоннинг «Дарахтлар ва гиёҳлар китоби», «Ёнаётган дарахт» каби мажмуаларга киритилган айрим шеърлари бунинг ёрқин мисолидир. О.Матчон назарида инсон билан т абиат ҳаётининг негизи ягона. Табиат мувозанатини сақлаш, унинг оромини бузмаслик, она-замин бағрида макон қурган ўсимлик ва жонзотлар оламини авайлаб асраш. Инсон ҳаётининг ташқи олам ҳодисалари билан боғлиқлиги шоир шеърларида ўз ифодасини топган. Шоирнинг «Табиатнинг «Қизил китоби»га шеъри шундай мисралар билан бошланади: Ғаройиб маъруза қилдингиз, домла, 11 А.Орипов. Юзма-юз.-Тошкент. 1978, 338-бет.

Табиатнинг «Қизил китоби» ҳақида, Қирилмоқда экан ноёб жондорлар, Африками, Миссисипи ёқда. Вулқонруҳ бизонлар, тун кўз оҳулар, Ё жаннат ошиён хумо қушлари, Бари аста-секин камаймоқда экан, Тугаб бораётган экан пуштлари. Бу ташвишга солиб қўйди ҳаммани, Бошқа йўқотишлар гўё эди кам. Зоти хавфда қолган жониворларни Бугун шу китобга ёзмоқда одам . 12 Шоир зоти камайиб кетаётган жониворлар-у кўклами армонга айланаётган чечаклар дарди билан яшайди. Бир замонлар ўзининг ранго-ранг ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан одамзодни мафтун қилган табиат шу қадар қашшоқлашганида «вулқонруҳ бизонлар-у тун кўз оҳулар» сувратининг эндиликда фақат «Қизил китоб» саҳифаларидаги на сақланиб қолганлигидан ўкинади. Ноёб жондорлар Африка ёхуд Миссисипи томонларда қирилаётганлиги алоҳида қайд қилиниши ҳам бежиз эмас. Бу мисралар да йиллар давомида ичга ютиб келган дардларимиздан бири ифодаланган. Собиқ шўролар империяси ҳукм сурган йилларда одат бўлиб қолган анъанага мувофиқ олимларимиз ўз ютуқлари ва илмий асарларида ер шарининг турли нуқталарида табиатга тажовуз қилинаётганлиги тўғрисида куюниб сўзлашар, буни одатда капиталистик турмуш тарзининг иллатларидан бири сифатида баҳолашарди. Ўз юртимизнинг экологик жарлик ёқасига келиб қолгани ҳақида эса лом-лим дейилмасди. Ўзга юртларнинг яшил ўрмонлари кесилиб кетаётганини , тупроқ эрозияси рўй бераётганини боплаб танқид қилардик. Аммо худди шу вақтда ўзимизнинг дарёларимиз қуригани, боғларимиздан «жаннат ошиён хумо қушларининг» дилрабо на а волари эш и тилмай қолгани, ўлкамиз ҳайвонот дунёси ғоятда 12 О.Матчон. Ёнаётган дарахт.-Тошкент. 1977, 10-бет.

сийраклашиб кетаётганлигини гўёки кўриб кўрмаганга, билиб билмаганга олардик. Ҳолбуки, Орол бўйи ҳудуди оламдаги энг даҳшатли экологик ҳалокат зоналаридан бирига айланиб қолган экан. Инсоният тарихи давомида ўзаро беҳуда урушлар, лоқайдлик ва маънавий қашшоқлик оқибатида авлод-аждодлардан мерос бўлиб қолган кўпгина табиий бойликлар йўқотиб юборилди. «Бошқа йўқотишлар гўё кам эди», - деганида шоир ана шунга ишора қилмоқчи. Шоир ҳақ, инсон қўлдан бермаган ягона бойлиги - табиат гўзалликлари қолганди холос. Табиатнинг таназзули эса одамзод учун даҳшатли фож и а. Шу боис «Қизил китоб»нинг яратилиши, унинг саҳифалари кун сайин битикларга тўлиб бораётганлиги ҳаммани ташвишга солиши, айни вақтда сергак бўлишга, замин тақдири ҳақида ўйлашга мажбур қилиши керак. «Қизил китоб»ни оламнинг нажотталаб нидоси, табиат мувозанатини сақлаб қолишнинг ягона чораси деб билган шоир: Мувозанат мезон бутун борлиққа, Берса-қайтиб олмай қўймайди. «Қизил китоб» нажот элчиси бўлса, Етди унга кўп ёзмоқнинг пайти. 13 дея одамларни ҳушёрликка чақиради. Бу шеърда ҳозирги замон ёшлар шеъриятига хос таянч белги- ижодкорнинг олам дардларини кўнгилга тугиб яшаши, илмий-техника тараққиёти даври муаммоларини бадиий ўзлаштириш иқтидори ҳам намоён бўлади. Шоир «эртакдаги минг бошли аждар» каби «ўт пуркаб, қурбонлик чўраган юҳо» - экологик фожиадан одамларни огоҳ этади. Бу сўзлар шунчаки чақириқ эмас, балки тақдирига орзуларини пайванд қилган ижодкор қалбнинг нидолари, мададга зор дунё изтироблари эканлигига ишонамиз: Зеро: Шаҳарда қолмади оқар, тоза сув, Гоҳ ташна қолмоқда қишлоғим, далам, 13 Омон Матчон. Ёнаётган дарахт.-Тошкент. 1977, 10-бет.

Наҳот ифлосланса бор дунё, кўллар, Наҳот б у лғатилса баҳри муҳит ҳам? Хўп «сув» деб ёзамиз. Лекин дунёда, Тугаётган бошқа кўп нарсалар бор. Дунёга разм солинг: кимлар пур-тўкин, Кимлар энг охирги бир кўлмакка зор . 14 О.Матчон табиатнинг ночор аҳволидан хабар берибгина қолмасдан, одамни ёвузликдан асраш йўлларини ҳам қидиради. Камёб жондорларни «Қизил китоб»га ёзиш яхши тадбир, аммо ноёб жон д орлар-у, йўқолиб кетиш арафасида турган ўсимликлар рўйхатини тузиш билан табиатни экологик ҳалокатдан сақлаб қолиш мушкул. Бунинг учун амалий ишга ўтиш лозим. Зеро, шоир ҳам «Қизил китоб»га кўп гап ёзишдан кўра бирорта ўсимлик ёки жондорни ҳимоя қилиш чорасини кўриш, унинг ўсиб-униши, кўпайиши учун шарт-шароитларни яратиш билан шуғулланиш тарафдоридир. Экологик ҳалокатнинг олдини олиш табиат билан инсон ўртасидаги дўстлик ришталарининг мустаҳкамлигига, элимиз хотираси, юраги ҳисобланган қадимий удумларимизнинг бағри бутунлигига, давримизнинг бузилган асаблари-санчиқ юрагига малҳам бўладиган эзгуликнинг барқарорлигига боғлиқдир. Асарнинг асосий ғояси ҳам ана шунда. О.Матчон қаламига мансуб бу шеър ўзининг ғоявий йўналишига кўра А.Ориповнинг «Қўриқхона»асарига яқин туради. Экологик муаммоларнинг ижтимоий-фалсафий моҳиятини ёритиш шеъриятимизнинг бош йўналишларидан бирига айланди. Ижодкорлар табиат билан инсон ўртасидаги номутаносибликни нг мағзини чақишга, олам гўзалликларини давримизнинг и зтиробли тўлқинлари аро таҳлил қилишга ҳаракат қилади. Янги ўзбек шеъриятининг лирик қаҳрамони ватанпарварлик, ижтимоий адолат, эзгу инсоний туйғулар учун курашиб толиқмайди. Табиат муҳофазаси мукаммал бадиий умумлашма даражасига кўтарилган халқимиз орасида экологик маърифат тарқатишга хизмат қилади. Ана шундай 14 Омон Матчон. Ёнаётган дарахт.-Тошкент. 1977, 11-бет.

маърифат тарқатаётган асарлар орасида Усмон Азимов, Хуршид Даврон, Садриддин Салимов шеърлари алоҳида ўрин тутади. Лоқайдлик ва шафқатсизлик қурбони бўлган табиат исёни. У.Азимнинг «Энг сўнгги оҳу ҳақида баллада» шеърида ҳам ҳаяжонли мисралар баён этилган. «Темирга сиғинган» бағритош мавжудот – одам таъқиб қилиб бораётган она-бола кийиклар қоча-қоча тоғнинг энг баланд чўққисига чиқишади. Энди у ёғига йўл йўқ. Оҳуларнинг бесаранжом кўзлари нажот излаб жовдирайди. «Инсон эса келяпти милтиғини кўтариб». Тоғ чўққиси эса сабр-тоқат чегарасини англатади. Оҳу-беозор жонивор, одамзоднинг барча хўрсинишларига чидаб келган мунис табиат рамзи. Оҳуларнинг жасорати ёруғ дунёни тарк этиб «хаёлот сари» парвоз қилиши учун елкасини темирлар эзган оламдан нажот сўраши юракни ларзага солади: «Болажон, энг баланд чўққига чиқдик, Аммо бу чўққи ҳам қилмагай вафо. Инсон келаяпти кўтариб милтиқ, Гўдак илтижоси бўлармиш бажо ... Тилагин, елкасин темирлар эзган Олам бизга берсин халоскор қанот ... Алвидо, заминда бепарво кезган, Темирга сиғинган буюк одамзод. Халқимизда «қайтар дунё» -деган гап бор. Табиатга зуғум ўтказган заминнинг бепарво одамлари ҳам чўққидан ўзини жарликка отган жасур оҳуларни соғиниб яшайди. Яйдоқ замин узра темир юрак одам милтиқ билан яккама-якка қолишининг ўзи даҳшат: Одамзод недандир, безовта, дилгир, Чўққида қуёшдай турибди порлаб, Милтиғин синдириб у «оҳ» урадир, Одамзод йиғлайди оҳуни чорлаб . 15 15 Усмон Азимов. Дарс.-Тошкент. 1986, 51-бет.

Усмон Азимовнинг поэтик топилмаларидан бири бўлган ушбу мисраларда табиат гўзалликларининг қадрига етмай, уларни шафқатсиз топтаган одамзод вақти келиб азобланажаги башор а т қилиняпти. Оҳулар ўлими – тирикликни қадрини билмаган одамзодга қарши табиат исёни, кийикларни излаб топмасдан, бағри хун бўлган одамзод заминнинг елкасини эзган темирдан бўлган милтиғини синдириши – унинг табиат олдидаги гуноҳкорлигига ишора. Шоир тасвирида қуёшнинг бундай қизғиш рангдаги ҳолати «заминнинг бепарво фарзандларининг» изтиробу-уятдан қизарган юзларини эслатса, иккинчидан, табиат билан инсон ўртасидаги азалий ҳаёт ришталарига шикаст етказган башариятнинг лаҳза чўққа айланган «темир юрагига» ўхшайди. Одамзод «оҳ» уриб «оҳу»ни излайдиган аҳволга тушиб қолмаслигининг ягона йўли – ҳуркак оҳуларни чўққига қувмаслик, яъни милтиқни синдиришдир. У.Азимовнинг буни меҳрга зор табиатни асраш, оламдаги азалий мувозанатни мустаҳкамлаш инсониятни табиатга нисбатан шафқатсизликдан сақлаб қоладиган бирдан-бир йўл деб ҳисоблайди. Эл дардига эш шоир Усмон Азимов шеърларида жон бераётган қушчалар, қуриётган дарахт образлари кўп ишлатилиши шоир олам тақдиридан ғоятда ташвишланаётганлигининг белгисидир. У бир шеърида кафтида «кўзларини очиб-юмиб» жон бераётган қушчани қўлларининг тафтида иситмоқчи бўлаётган лирик қаҳрамон тилидан: Фалак, менга нажот берма, Оламдан бўл хабардор 16 - д ея она-замин бошига тушиши мумкин бўлган даҳшатли экологик фожиадан огоҳлантираётгандай бўлади. Ҳар бир ижодкор ўз маънавий-эстетик қарашлари, идеали ва бадиий иқтидорига кўра табиат гўзалликларидан ўзига хос ранглар излаб топади. Табиат ва инсон масаласи шеъриятнинг долзарб мавзуларидан бири бўлиб келганлигининг боиси ҳам ана шунда. Усмон Азимов ўзининг табиат муҳофазасига бағишланган шеърларида сайёрамиздаги табиат 16 Усмон Азимов. Дарс.-Тошкент. 1986, 52-бет.

ёдгорликларини барбод қилган инсон фожиасини рангин бадиий бўёқлар ила ифодалаб беради. Табиат инсониятнинг бундай сиқувига бардош бермаслиги, экологик танглик деб аталмиш умумбашарий муаммонинг туб илдизлари, табиатнинг онгли мавжудот-одамга қарши маънавий исёни каби масалалар Усмон Азимов шеърларида ўзига хос ижтимоий моҳият касб этган. Иқтидорли шоир Хуршид Даврон ҳам атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммоларига ўз муносабатини билдирган. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини ҳимоя қилиш, табиатнинг асл қиёфасини сақлаб қолиш инсоният зиммасидаги буюк тарих и й вазифа эканлигини яхши тушунган Хуршид Даврон ўзининг «Ватан» деб номланган шеърида шундай дейди: Саҳролар ўртасида Менинг дарём бор эди, Энди ўша дарё йўқ. Энди унинг сувини Чанқасам, ичолмайман. Ҳатто унинг бағрига, Чўколмайман ҳеч қачон. Бу денгиз бор эди деб, Энди биз болаларни, Қандай ишонтирамиз? Шоирнинг нияти дарё ва денгиз ҳалокати ҳақида ўқувчига ахборот бериш эмас, у табиат манзарасига шунчаки бир оддий нигоҳ ташламайди, унинг назари тушган, ҳисларини уйғотган, туйғуларига қанот бахш этган табиатнинг ҳар бир заррасини ўз фалсафий-эстетик қарашлари мантиқига мутаносиб равишда ифодалайди. Бу туйғулар лирик қаҳрамон и қалбидаги нозик ҳислар, нурли кечинмалар билан ҳамоҳанглик касб этади. Хуршид Даврон шеърларида ҳозирги воқелик ва давр дардларини атрофлича, чуқур қамраб олишга, инсоният руҳий оламини бутун мураккаблигича кўрсатишга интилиш кучли. Унинг лирик қаҳрамон қайта қуриш даври янги кишиси дунёқарашини ўзида мужассамлаштирган бўлиб,

Ватан ва она-замин тақдиридан хавотирланади, унинг табиат муҳофазаси ҳақидаги тасаввур ва тушунчаларни қайта қуриш, ошкоралик шарофати ила бойиб, давр ва дунё тақдири билан боғлиқ ҳолда ниҳоятда кенг кўлам и билан характерлидир. Она табиат ва инсон мавзуи доим барҳаётлигининг боиси шундаки, у эл тарихи, замин тақдири, ҳаётнинг боқийлиги билан чамбарчас боғланган. Адабиётшунос П. Шермуҳаммедов таъкидлаганидек, асрлар оша ватанпарварлик туйғуси билан она-табиатга меҳр-муҳаббат туйғуси бир- бири билан қондош, жондош туйғулар бўлиб келган. Бинобарин, она- табиатни асраш, халқ тарихини асраш демакдир . 17 Табиатни асраш Ватан ва халқ тақдири билан боғлиқлигини Орол муаммосига бағишланган шеърларда яққол кўриш мумкин. Халқимиз орасида шундай бир афсона бор. Илгари вақтларда Орол денгизи бўлмаган эмиш. Сирдарё билан Амударё эса бирга қўшилиб, Лавзан, Кўҳна Урганч ва Ойбўғот орқали Каспий денгизига қуйилган эмиш. Орол денгизи ўрнида раҳмсиз ва мунофиқ Фосилхон ҳукмронлигидаги адақ халқи, Ўзбой ёқасидаги музофотда эса ўзининг донолиги ва адолатпарварлиги туфайли давлат раҳбари даражасигача кўтарилган собиқ қул Аёз бошчилигидаги Бойсун халқи яшаган эмиш. Фосилхон даҳшатли жиноятлар қилганлиги, бир авлиё қизининг номусини булғаганлигини учун ўша авлиёнинг қарғиши билан унинг қўл остидаги давлатни сув босибди.. Бу жойда Орол денгизи ҳосил бўлиб, ҳар иккала улуғ дарё ана шу денгизга қ у йила бошлабди . 18 Кўриниб турибдики, боболаримиз Оролни ёвузлик ва адолатсизликка қарши юборилган буюк куч сифатида тасаввур қилишган экан. Орол-ҳаёт гултожи бўлмиш одамзодни бало- қазодан ҳимоя қилувчи она-табиат инъоми. Бир ривоятда Орол денгизининг худди ана шу хислати бўрттирилган ҳолда тасвирланади. Нақл қилишларича, Искандар Зулқарнайн Самарқандни истило қилгандан кейин, қўшни юртларни ҳам босиб олмоқчи бўлибди. 17 Шермуҳаммедов П. Сен ёнмасанг, мен ёнаман.-Тошкент. 1989, 104-105-бетлар 18 Асотирлар ва ривоятлар.-Тошкент. 1990, 117-бет.

Фотиҳ энг аввало Хоразмни талон-тарож қилишни дилига тугиб қўяди. Шу мақсадда Хоразмга жосуслар юборади. Жосуслар х оразмликларнинг турмуш тарзи, кучи, қудрати, ери, суви, одамлари, бойлигини билиб олишлари керак эди. Орадан маълум вақт ўтгач, жосуслар ҳориб-толиб Самарқандга келишаркан, уларнинг хаёлларида «Хоразмни фатҳ қилиш асло мумкин эмас, негаки уларни ҳимоя этадиган, бало-қазодан сақлайдиган улкан денгизи бор» 19 - деган фикр ўрнашиб қолган бўлади. Демак, Орол-халқимиз юрагининг бир бўлаги, асрлар бўйи уни офат-у балолардан сақлаб келган қудратли ҳимоячи. Орол – бутун Ўрта Осиё ва Қозоғистонда тирик мавжудот яшаши учун зарур иқлим шароитини яратувчи асосий манба. Қачонлардир ёвузликни ер юзидан йўқ қилиш ишига қодир эзгулик тимсоли сифатида тасаввур қилинган Орол «Табиат бизнинг дўстимиз», - дея бақириб-чақирган асримиз одамларининг эътиборсизлиги, бағритошлиги ва она-табиатга хиёнати туфайли узлатга чекинди. Орол дарди олам дардига айланди. Орол сувининг камая бошлаши ўлкамиз экологик ҳолатининг ёмонлашу в ига сабаб бўлди. Биз йиллар давомида Орол тақдири билан ўйнашиб келдик. Табиатга етказилган зарар қачондир бир куни акс садо беражагини унутиб қўйдик. Шу боис бир замонлар фосиқ ва нопок ода м ларни йўқ қилиш учун пайдо бўлган улкан денгиз яна бир бор ношукур бандаларидан ўч олишга жазм қилди. Оролнинг қурий бошлаши халқимиз учун ниҳоятда ташвишли ҳолатни юзага келтирди, ўлкамизни бу экологик тангликдан қутқариш чоралари ҳақида ўйлаш 70-80 йиллар ўзбек шеъриятининг асосий хусусиятларидан бири бўлиб қолди. Шоира Мақсуда Эргашева Орол ҳалокатининг сабабини «халқини сотган хоин юракларнинг музликлар и га» боғлайди. Унинг лирик қаҳрамони халқ тақдирини ўйламай иш тутган хоинларга қарши исёнкорона ҳарак а т қилиб, баҳор элчиси бойчечак билан бирга Оролни асраб қолиш учун курашга отланади: Чечакжон, миттижон, юр, мени бошла, 19 Шермуҳаммедов П. Кўрсатилган асар. 149-бет.

Борайлик, Оролнинг тузликларига, Бостириб кирайлик халқини сотган, Хоин юракларнинг музликларига , -дейди . 20 Чечак – халқ қалбининг тўридаги умид учқуни – бу шоирнинг моҳирона топилмаси. Маълумки, чечак кўклам даракчиси, у халқ ҳаётининг баҳори- келажагига умид рамзидир. Шоира Орол тузликлари ҳақида ҳамма, ҳатто «халқини сотган хоин юраклар» ҳам ўйламас экан, улуғ денгизни қутқариш мушкул деб ҳисоблайди. Шу боис шоира мисраларида Орол дарди олам дардига айлангани ўзининг чиройли бадиий ифодасини топган. Табиат муҳофазасига бағишланган шеърларнинг ҳаммасини ҳам бадиий жиҳатдан пишиқ деб айтиш қийин, албатта. Хусусан, Маъруф Жалилнинг «Табиат ва инсон» шеърини таҳлил қилган Н. Раҳимжонов «Инсон инте л лектуал жиҳатдан камол топа бориши сайин табиатга муносабат таҳликали совуқ ҳазиллар тусини ола боришини» яхши тасвирлаган шоирнинг: Табиатнинг йўриғи бўлак, Ўз кунини кўрар инсонсиз. Аммо инсон бўлади ҳалок, Табиатни этаркан жонсиз. сатрлари бадиий жиҳатдан ниҳоятда бўш ва жўнлигини тўғри танқид қилган эди. 21 Ҳақиқатдан ҳам, ҳаммаси ўзимиз билган, аксиомага айланиб қолган гаплар: «Табиат инсонсиз яшаши мумкин, аммо инсон табиатсиз яшай олмайди» деган фикр, биринчидан, ўқувчи учун янгилик эмас, шу боис у эътиборни ўзига жалб қилмайди. Иккинчидан, бу фикр оддий чақириқ шаклида баён этилмоқда. Шоир мисралари оддий сўзлар тизмасидан иборат бўлиб, у дилимизга, туйғуларимизга таъсир этадиган эстетик қувватга эга эмас. Бошқача айтганда, бу шеърда табиат муҳофазаси ҳақида яхши фикр, табиатни асрашга даъват бор, аммо у инсон юрагидаги давр дардларининг 20 Эргашева М. Япроқлар бандидан узилар беҳол.//Шарқ юлдузи. 1990. 3-сон, 97-бет. 21 Раҳимжонов Н. Сўз-ошкор жаҳоним.//Гулистон. 1988, 11-сон. 17-бет.

бадиий ифодаси даражасига кўтарилмаган. Бундай жўн мисралар бадиий жиҳатдан бўш бўлиб, ижтимоий-маърифий томондан ҳам бирон-бир муҳим қимматга эга эмас. Тасвир доираси ўта тор, ифодалари ғализ ва юзаки, чақириқлардангина иборат бўлган бундай шеърлар ўқувчини ўйлантирмайди, табиат гўзалликларини поймол қилаётган бағри тош кимсалар юрагидаги музликларни эритмайди. Демак, бундай ғўр ва ғализ шеърлар экологик маданиятни шакллантиришда ҳеч қандай маърифий аҳамиятга эга эмас. Анора Пардабоеванинг «Тугаб бораётган қуш» шеъри ҳақида ҳам худди шунга ўхшаш мулоҳазани айтиш мумкин. Шоира табиат ва инсон муносабатларининг дардчил нуқталаридан бири қушларни асраш масаласига қўл ургани эътиборли ҳол. Табиатда қуш зоти тугаб бораётганлиги уни ташвишлантиради. Аммо ана шу фикрга бадиий шакл беришда шоирада маҳорат етишмаганга ўхшайди: Ўнтами, юзтами, мингтами овчи. Панадан бу ноёб қушга ўқ узди. Она-табиатнинг йўқолди тинчи, Бемеҳрлик қушлар уйини бузди, 22 мисралари, афсуски, китобхонга шоира умид қилганидек таъсир этмайди. Юрагига сўз меҳри муҳрланган ижодкор қўлига қалам оларкан, ўзгаларга айтадиган ҳасратларини қанотлантира олиши лозим. Агар ижодкорнинг дилда дарди бўлмаса, одамлар кўнгил дафтаридаги битикларни ўқиёлмайди, ижтимоий ҳаёт муаммоларини поэтик идрок этолмайди. А.Пардабоеванинг юқоридаги шеърида ҳам ана шундай бадиий парокандалик мавжуд. Ўзбек шеъриятида табиатни асраш мавзусининг ибтидоси узоқ даврларга бориб тақалса-да, ижтимоий-эстетик силсила сифатида 80-йилларда тўла шаклланди ва бадиий анъанага айланди. Бу мавзунинг долзарблигига сабаб бўлган асосий омил– табиатни муҳофаза этиш билан боғлиқ тадбирлар умумбашарий муаммо даражасига кўтарилганлиги бўлди. 22 Ёшлар овози.-Тошкент. 1980, 78-бет.

Экологик муаммоларга бағишланган назмий асарлар шеъриятимизни ғоявий-бадиий жиҳатдан янги босқичга кўтарди. Бу босқичнинг ўзига хос жиҳатларидан бири шуки, ижодкорларимиз яратган шеърларда олам ва одам ўртасидаги табиий мувозанат бузилганлиги, табиатга инсоният етказган жароҳатнинг ижтимоий илдизлари ўзининг теран бадиий ифодасини топди. Шеъриятимиз табиатни табиийлигича сақлаб қолиш, наботот ва ҳайвонот дунёсига заррача озор бермаслик, табиат гўзалликларини эъзозлаш ва кўпайтириш шиорини ўртага ташлади. Она-заминимиз шафқатсизлик, меҳрсизлик, лоқайдлик оқибатида озор чекаётган, куррамиз экологик ҳолати бузилаётганлигидан одамларни огоҳлантирган шоирларимиз табиат ва инсон муносабатларидаги нотабиийликни йўқотишга, номутаносибликка барҳам беришга чақирдилар. Экологияга доир шеърларнинг бош ғояси замин дарди – инсон дарди, табиат тақдири инсон қисмати, оламни асраш – одамзоднинг истиқболини таъминлашнинг асосий мезони эканлигини тараннум этишдир. Табиатнинг поэтик идрок этишнинг бу шакли тамомила янгича ижтимоий тафаккур асосига қурилган бўлиб, экологик тангликни умумбашарий муаммо даражасида тушуниш ва тасвирлашнинг ўзи ўзбек шеърияти учун янгилик эди. Шоирлар ўз халқининг тарихи учун курашувчи фидоий ижодкор сифатида экологик муаммоларга ватанпарвар шахс сифатида масъулият билан ёндошдилар, даврнинг долзарб ижтимоий масалаларини ахлоқий- эстетик нуқтаи назардан талқин этдилар. Экологик хавфга бефарқ қараб турмаслик, ватанпарварлик туйғусини қадрлаш ва улуғлаш, осмонимиз мусаффолиги, сувларимиз покизалиги учун кураш, гиёҳлар-у қушларни ардоқлаш, меҳрга зор Она-замин бошини силашни белгиловчи асосий мезон бўлиб қолди. Ўзбек шеъриятида табиат софлиги учун кураш мавзусининг янги бир қирраси – она-сайёрамиз тақдирини башарият қисмати билан боғлиқ ҳолда тасвирлаш анъанаси бадиий жиҳатдан пухта ишланди. 70-80- йиллар шоири учун ватанпарварлик, бу она-ватан, халқ ва ижодкор қисматининг бир-бирига боғлиқлигини чуқур ҳис эта билишдир.

Табиатни муҳофаза қилиш мавзусига қалам урган ижодкор олам ва одам ўртасида юз берган номутаносибликларнинг асл сабабларини излашга, атрофда рўй бераётган воқеа-ҳодисаларнинг ижтимоий асосларини очиш учун давр дардларининг моҳиятига чуқур кириб боришга, экологик танглик сабабларини қўрқмасдан, ҳалол ёритишга ҳаракат қилади. Шоирлар ўлкамизнинг экологик ҳолати ёмонлашганлигини қайд қилиш билан чекланмасдан, ҳар бир одамни она-замин қисмати ҳақида ўйлашга мажбур қиладиган изтиробли ифодалар билан «темирга сиғинган бепарво» одамлар дилини қоплаб ётган музликларни эритишга, табиат ҳалокатини ижтимоий фожиа даражасига кўтарилишига эришдилар. Экологик муаммоларнинг туб илдизларини аниқлаш, юзага келган тангликдан чиқиш йўлларини кўрсатиш, ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг табиат мувозанатига таъсирини теран сатрларда ифодалай билиш ижодкорларимизнинг табиат поэтикасини ўзлаштиришда эришган ютуқлари саналади. Атроф-муҳитни асраш – давримизнинг энг муҳим муаммоси, чунки инсоният истиқболи, умуман, ерда ҳаётнинг сақланиб қолиши, замондошларимизнинг экологик маданиятига ва табиатга қай даражада муносабатда бўлишига боғлиқ. Экологик маданиятнинг ҳал қилувчи қирраларидан бири жамиятнинг табиатга муносабатини оқилона йўлга қўйишдан иборатдир. 80-йиллар ўзбек шеъриятида яратилган бир қатор янги асарлар ана шу вазифани бажаришда халқимиз орасида экологик маърифат тарқатиш, табиатни эъзозлашни инсоният имони ва эътиқодига айлантириш мақсадини кўзда тутади. Бинобарин, табиатни асраш мавзусидаги асарлар ўзбек экологик маданиятининг ажралмас бўлагидир.

O'xshashlar

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек поэмачилиги (достончилиги)да жанр ва шакл изланишлари ҳамда муаммолар талқини

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари