Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари - Adabiyot - Referatlar

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари РЕЖА: 1. Лирик шеърият ҳақида маълумот. 2. Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт йўли. 3. Лирик шеърда фикр, туйғу ва руҳият. 4. Лирикада қаҳрамон ва образ.

Грекча “лира” сўзидан олинган лирика бадиий адабиётдаги уч асосий турнинг бири бўлиб, унда ифодаланаётган воқелик шахснинг ҳис-туйғулари, кечинмалари, идроки орқали акс этади, яъни муаллиф – шоир ташқарида рўй бераётган воқеа, нарса ёки ҳодисага қалб кўзи билан қарайди, уни қалб призмаси орқали акс эттиради. Лирика ҳаётни инсоннинг ҳис-туйғулари, фикри ва кечинмалари орқали ифодалайди. Бу лириканинг бошқа адабий турлардан фарқини кўрсатувчи энг муҳим хусусиятидир. Мана шу етакчи хусусият адабиётдаги бадиий тасвирга оид жуда кўп масалаларнинг ўзига хос шаклда ҳал этилишини талаб қилади. Инсоннинг ички кечинмалари орқали биз лирик шеърда ҳам одамни, ҳам уни шу аҳволга солган ҳолатни, муҳитни тасаввур қиламиз. Лирика аввало, қисқаликка интилади. Шунга қарамай, унда бадиий асарнинг барча унсурлари мавжуд бўлиб, ҳаётнинг барча қирралари акс этади. Масалан, лирик шоир ўзининг аниқ индивидуал кечинмаларини типиклаштириб, умумлаштириши, айни чоғда ўзининг шахсий муносабатини билдириб, индивидуаллаштириши ҳам мумкин. Шу нуқтаи назардан шоир Рустам Мусурмоннинг “Баҳор соғинчи” деб аталган қуйидаги шеърини таҳлил қилиб кўрайлик: Баҳор соғинчи Арчалар “ҳечқиси йўқ”қа йўйишар Қишнинг куч-қувватдан кетганлигини Ўриклар барибир сотиб қўйишар Баҳорнинг билдирмай келганлигини. Қорлар қоялардан ўзин ташлайди, Тоғларнинг энг чуқур дараларига. Чечаклар эмаклаб чиқа бошлайди Қишнинг бўйсунмаган қалъаларига. Лолалар очилар бирдан ловуллаб, Қорларнинг бошпаноҳ ўлкаларида – Қип-қизил шаън оқар ерга шовуллаб,

Баҳорнинг баҳодир елкаларидан ... (“ЎзАС”, 1.03.96.) Кўриб турганимиздек, бу шеърда аввало, одамнинг кучли ҳис-ҳаяжони бор, ана шу ҳаяжонни ифодалаб бера олган фикр бор, баҳорни соғинган шахснинг муносабати бор. Бу хусусий муносабат айни чоғда умумлашма хусусиятга эга. Унда руҳ бор, руҳни қитиқловчи туйғу бор. Кайфият бор, кайфиятни аллаловчи оҳанг бор. Туйғулар қарама-қаршилиги бор, манзара бор, ҳаракат бор, мумтоз лирика анъаналарига содиқлик бор (2-мисра “Девони луғатит-турк”ни эслатади), образлилик бор (ғиж-ғиж), деталлар мавжуд. Шеърнинг қофияланиш тартиби оҳангнинг барқарорлигини таъминлаган (а-б-а-б). Лирикада руҳий ҳолат биринчи ўринда туради. Чунки ташқи оламдаги воқеа-ҳодисалар, нарсалар ижодкорнинг диққат эътиборини тортиб, қалбу шуурига ўрнашиб қолади, унга тинчлик бермайди, унинг ҳаёти ва фаолиятидаги ўй суриш, мулоҳаза юритиш мувозанатини бузади. “Санъаткорнинг қалбини забт этган, унинг оромини, ҳузур-ҳаловатини бузган руҳий ҳолат лирик кечинма, деб аталади” (Б.Саримсоқов). Лирик кечинма турли ҳолатларда рўй бериши мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ҳам у тугал эстетик қимматга эга бўлган асар сифатида маҳсулот беради. Шунга кўра лирик кечинмани иккига бўлиш мумкин: 1. Оний ва 2. Хотира лирик кечинма. Оний лирик кечинма вақтинчалик бўлиб, бир пайтда лип этиб пайдо бўлади-да, эстетик қиммат берувчи маҳсулот (шеър ёки сатр) бериб ўчади ва йўқолади. Хотирага асосланган лирик кечинма эса яшовчан бўлади. Лирик шеър одатда ҳажмининг кичиклиги билан ажралиб туради. Бунинг сабаби унинг шоир (лирик қаҳрамон) кўнглида оний лаҳза мобайнида кечган ҳис-туйғу, ўй-фикрни ифодалашга йўналтирилганлигидир. Айни чоғда ҳозирги шеъриятда ҳажман бирмунча катта шеърлар ҳам учрайдики, улар кўпроқ хотира лирик кечинмалар маҳсулидир. Лирик шеър қаҳрамони ҳам инсондир. Унда кўпинча шоирнинг ўзи лирик қаҳрамон сифатида намоён бўлади. Воқеликни лирик қаҳрамон кечинмалари орқали акс эттириш лириканинг бош хусусияти ҳисобланади. Лирикада ҳам бадиий фантазия

муҳим рол ўйнайди. Бунда шоир воқеликни ўз орзу-истаги, хаёлида тасаввур қилган ижтимоий идеаллар билан боғланган ҳолда тараннум этади. Буни шеъриятда эҳтиросли лирика, пафос дейилади. Лирик шеър ўзининг сермаънолиги, фикран теранлиги, ҳис-туйғу ва эҳтиросларнинг самимийлиги, бойлиги, шаклан ранг-баранглиги, сербўёқлиги, жозибадорлиги, ғоятда мусиқийлиги билан ўқувчига манзур бўлади. Лирика энг қадимги адабий тур ҳисобланиб, унинг 20 дан зиёд жанри мавжуд. Кейинги йилларда жаҳон шеърияти тажрибаларидан ўрганиш туфайли жанрлар янада кўпайди. Бу ҳозирги ўзбек шеъриятининг бойиши ва янгиланаётганидан дарак беради. Ҳозирги ўзбек лирикасининг ўсиш, ўзгариш, янгиланиш тамойилларини чорак кам бир асрлик “совет шеърияти” билан таққослаб ўрганилса, унинг ўзига хослиги яққол намоён бўлади. “Ҳамма нарса инсон учун, инсоннинг бахт-саодати учун” деган ғоят баландпарвоз шиорни байроқ қилиб олган Шўро ҳукумати амалда уни бажармади. Адабиёт намояндалари халқнинг кўнглини ифодалаш ўрнига ташқаридаги воқеа-ҳодисаларни (м., узоқ Африкадаги якка шахснинг юрти озодлиги учун исён кўтарган ва бу йўлда қурбон бўлганини кўкларга кўтариб, мадҳиялар ёзилди-ю, ўзимизда шундай ҳодиса юз берса , ими-жимида йўқ қилиб юборилди), тинчликни (аслида “совуқ уруш” авжига чиққан, СССР – АҚШ муносабатлари таранглашган эди), коммунизмни улуғлаш, шарафлаш, “тенглар ичида тенг ҳуқуқли инсон” бахтини баланд пардаларда куйлаш билан овора эдилар. Шуниси борки, бунинг ҳақиқат эканлигига ижодкорларнинг ўзи ҳам ишонарди, зўр бериб ўқувчисини ҳам ишонтиришга уринарди. Халқ ўз шоирларини тингларди, унинг кўзига қарамас, бош кўтармай меҳнат қиларди. Яхшики империя парчаланди, 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришди. Аммо мамлакатнинг тўла озод бўлиши учун ўз байроғи, ўз мадҳияси, ўз герби, ўз валютасига эга бўлиши камлик қилади. Булар мустақилликнинг дастлабки қадамлари холос. Ҳақиқий мустақиллик халқнинг онги-шуурига, маънавиятига сингиши зарур. Шундагина у

мустаҳкам ва бардавом бўлади. Бунинг учун адабиёт, энг аввало, шеърият тозаланиши, янгиланиши, маддоҳлик, баландпарвозлик, юзакилик, қуруқ панд-насиҳатдан воз кечиши лозим эди. Шеърият одамларнинг кўнглига кириши, осонгина, бирданига рўй бергандек туйилган мустақилликнинг аслида илдизлари чуқур эканлиги, кўп асрлар гоҳ ошкора, гоҳ пинҳона шаклда давом этган қонли курашлар эвазига қўлга киритилганлигини англатиш керак эди. Бу эса дастлаб осон бўлмади. Чунки қарийб 75-80 йил узлуксиз давом этган ва афкор омма онгига сингдирилган зўравонлик сиёсати, партиявий бошқарув, коммунистик мафкура асоратидан осонгина қутилиш, уни қисқа муддатда уч-тўртта қонунлар қабул қилиш ёки митинглар ташкил этиб, оташин нутқ ирод қилиш билан ўзгартириш мумкин эмасди. Чинакам истиқлолнинг машаққатли, суронли, аммо шарафли ва нурли одимлари бошланди. Мустақилликнинг илк даврида ижод аҳли уч тоифага бўлинди. Иккита уюшма бир-бирини инкор этиб, фош қилиб, “кимўзар”га фаолият кўрсата бошлади. Мияси коммунистик мафкура билан тўлиб тошган кекса авлод ҳамма нарсани инкор қилишга, Шўролар даврини қўмсашга, унинг сиёсатини қайтаришга киришди. Ўрта авлод на у ёққа, на бу ёққа қўшилолмай, бир неча муддат гарангсиб турди. Жим туришни раво кўрди. Айримлар ижодни ҳам тарк этди ва тўғри қилди. Чунки ўша мавқеи билан истиқлол адабиётидан ўрин ололмасди. Ёш авлод эса ўзини эмин-эркин ҳис қилиб, оғзига келганини қайтармай айта, ҳатто бақира бошлади. Бу ҳол дастлаб шеъриятда енгил-елпилик, юзакилик, шаклбозликка олиб келди. Бу авлод худди ХХ асрнинг 20-йилларидаги пролеткультчилар сингари ўзигача яратилган адабий меросни қабул қилмасликка, “совет шоири” бўлганларнинг барчасидан воз кечишга уринди. Лекин булар вақтинчалик шов-шувлар эди. Аслида шеърият инсон кўнглига йўл излаётган эди. Бу мустақиллик даври ўзбек шеъриятининг муҳим ўзгаришларидан биридир. Энди шоир ўз нигоҳини ташқаридан, атрофда рўй бераётган турли воқеа-ҳодисалардан узиб, ўз кўнглига қарата

бошлади ва ундаги зиддиятларни, талотўпларни образли тарзда тасвирлашга киришди. Ш.Раҳмон, Х.Даврон, М.Юсуф, И.Мирзо, С.Сайид, З.Мирзо, Ҳ.Аҳмедова, Х.Рустамова, И.Отамурод каби ўнлаб шоирлар ижоди, аввало, ўз “мен”и билан ажралиб туради. Булар орасида, айниқса, И.Отамурод кўнгил (кангул)га алоҳида эътибор беради, уни образ даражасига кўтаради. Мана, шоир кўнгилга қандай мурожаат қилади: Канглум, ким ҳам сенинг ҳаддинг сиғдирар, Канглум, ким ҳам сенинг кўтарар ройинг?! Биргина ўзингсан ўзингга ярар, Биргина ўзингсан ўзингга сойим. (“Тавр”, 28-29-б.). Шоир ўзининг “Ичкари ... ташқари” номли достонида тўғридан тўғри кўнгил ва ҳаёт – ички ва ташқи дунё изтиробларини, зиддиятларини ифодалайди. Улар доимий ҳаракатда, бир-бирини тафтиш қилади, излайди, инкор қилади: Ичкари ташқарига чиқмоқ истаюр, Истаюр ташқарида тўлувни. Ташқари ичкарига кирмоқ истаюр, Истаюр ичкарида бўлувни. Ичкари – кўнгил, ташқари – ҳаётдан ўзига жавоб истаса, ташқари – ҳаёт ичкари – кўнгилга кириб уни тавоф қилишни истайди. Шоир назарида “Ичкари – хўрсиниқ, ташқари – хандон. Ичкари сукунат, ташқари – ғовур. Ташқари – ғусса, ичкари – ҳувайдо. Ташқари – надомат, ичкари – гулгул”дир. Хуллас, Икром – кўнгил шоири, кўнгил асири, кўнгил билан иш кўрадиган, у билан суҳбатлашадиган шоир. У янги сўз тўқишни, ясашни яхши кўради. Шоир ўзининг ҳар бир шеърига ёки сатрига биронта ноёб, кутилмаган сўз киритиб, уни учқунлатиб қўймаса, кўнгли ўрнига тушмайди. Зукко адабиётшунос И.Ғафуров таъкидлаганидек, “Икром шу каби сўз издиҳомлари ичида яшайди. Лекин ноёб сўзлар, ибораларни қўллашда поэтик меъёрни сақлаш бу ҳам бадиийлик ҳамда эстетик диднинг жуда муҳим элементи.

Бусиз бадиият талафотга гирифтор бўлади” (И.Ғафуров. Мангу латофат. Т., “Шарқ”, 2008, 287-бет). Мустақиллик даври адабиётида шоирларнинг ўз нигоҳини ташқаридаги муаммолардан узиб, ичкарига – ботинга қаратиши шу давр шеъриятининг туб янгилиги ҳисобланади. Бундай шарафга ўзбек шоири қарийб чорак кам бир аср мобайнида мустақиллик шарофати туфайли эриша олди. У ўзи хоҳлаганча кўнгил розини тўкиб солишга, у билан баҳслашиш, яқиндан суҳбатлашиш бахтига муяссар бўлди. Бундай шеърларда фуқарони қандайдир буюк ишларга даъват этадиган оташин чақириқлар йўқ, ижтимоий масала йўқ. Бироқ улар айнан биз ҳақимизда, кўнгилимиздаги адоқсиз сиру синоат ва изтироблар ҳақидадир. Шу жиҳати билан бизга яқин ва қадрдондир. Масалан, З.Мирзонинг “Нур кукунлари”, Ҳ.Аҳмедованинг “Умид сояси”, Р.Раҳмоннинг “Хасталик дафтари” деб аталган китобларини мутолаа қилинг: нуқул ҳижрон, дард, ўлимни куйлайди. Гарчи булар умуминсоний туйғулар бўлса-да, 20-30 йил олдин уларнинг дунёга келиши даргумон эди. Бундай шеър муаллифлари албатта тегишли жазосини оларди. Бироқ шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, истиқлол даври шеърияти фақат кўнгилнинг интим кечинмаларини куйлаш билан чекланиб қолаётгани йўқ. С.Саййид, И.Мирзо, М.Мирзо, У.Азим, А.Суюн, Турсун Али каби шоирлар ижодида ижтимоий масалалар ҳам баланд пардаларда куйланмоқда. Аммо бу ижтимоий масалалар айрим шоирлар томонидан баландпарвоз сўзлар орқали ҳиссиз, қуруқ ҳолда ифодаланаётгани ҳам сир эмас. Фикрим исботсиз бўлиб қолмаслиги учун битта мисол келтирай: Бу дунёда миллатлар кўп, эллар кўп, Эллатлар кўп, тақдирлар кўп, йўллар кўп, Бир ён чаман, бир ён саҳро, чўллар кўп, Ўзинг менинг ягонамсан диёрим, Дурлар ичра дурдонамсан диёрим. (К. Синдаров. Ўзинг менинг ягонамсан. Т., 2008. 3-б.).

Ҳа, адабиётшунос У.Ҳамдам айтганидек, айрим шоирлар катта масалаларни ифодалашда “кичрайиб”, “майдагап” бўлиб қолаётирлар. Хуллас, истиқлол даври шеърияти лирик қаҳрамоннинг баркамоллиги сари дадил одимламоқда. У ўз йўлида учраётган майда-чуйда камчиликларни юксак поэтик образлар яратиш билан енгиб боради.

АДАБИЁТЛАР: 1. Мустақиллик даври адабиёти. Т., Ғ.Ғулом номидаги АСН, 2006. 2. О.Шарафиддинов. Ижодни англаш бахти. Т., “Шарқ”, 2004. 3. Б.Саримсоқов. Бадиийлик асослари ва мезонлари. Т., 2004. 4. И.Ғафуров. Шеърият – изланиш демак. Т., АСН, 1984. 5. И.Ғафуров. Мангу латофат. Т., “Шарқ”, 2008. 6. У.Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. Т., “Фан”, 2007.

O'xshashlar

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар