Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар - Adabiyot - Referatlar

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар Р Е Ж А: 1. Роман ва унинг тараққиёт йўли. 2. Роман – эпик турнинг йирик жанри. 3. Роман шакли ва мазмунидаги ўзгаришлар. Роман – дилогия: роман- трилогия; роман-эпопея. 4. Ҳозирги ўзбек адабиётида полифоник романлар.

Роман (французча роман) – ўзигача пайдо бўлган кўплаб адабий асарларнинг йиғиндиси, синтези ҳисобланади. Шу фазилатига кўра роман қомусий хусусиятга эгалиги, имкониятларининг ғоят кенглиги билан ажралиб туради. Роман эпик тур жанрларидан бири бўлиб, бу атама дастлаб XII-XIII асрларда Ғарбий Европада пайдо бўлди. Роман тилларида (ҳинд- европа тиллари оиласига мансуб қардош тиллар гуруҳи) яратилган шеърий ва насрий асарлар ана шу ном билан аталган. XV асрдан бошлаб бу атама ҳикоя, баён қилиш деган маънода ишлатила бошланди ва эпик турнинг энг катта ҳажмли жанри роман деб номланди. Романда шахс ва жамият ҳаёти бир- бирини инкор этмайдиган, маълум маънодаги мустақил олам сифатида таҳлил этилади. Айнан шу хусусият роман жанри мундарижасининг ўзига хос табиатини белгилаб беради. XVII асрга келиб Европада “рицарлик романлари” пайдо бўлди. Сервантеснинг “Дон Кихот” романи рицарлик саргузаштларига пародия асар сифатида шуҳрат қозонди. Бора-бора романлар ижтимоий-сиёсий ҳаёт, шахс ва жамият ўртасидаги мураккаб муносабатларни қамраб ола бошлади ва жанрнинг ғоявий-бадиий мавқеи ошди. Унда мураккаб турмуш жараёни, ҳаётдаги зиддиятли ҳодисалар доираси кенгайиб, инсон ва жамият тақдири етакчи ўринни эгаллади. Роман қамрови ғоятда кенг жанрдир. Шунинг учун ҳам мен уни океан (уммон)га қиёслаганман ва ёзувчи-ғаввос унинг бағрига шўнғиб, ҳовучига яраша дуру гавҳарларни олиб чиқишига ўхшатганман. Бошқа жанрлардан фарқли ўлароқ, роман ҳаётни энг майда “икир-чикирлари”гача батафсил тасвирлаш имкониятига эга. В.Г.Белинский айтганидек, роман “миниатюрадаги олам”дир. Роман жанри марказида бош қаҳрамон инсон образи туради ва унинг ҳаёти акс этади. Бу бош қаҳрамон тақдири унинг жамиятда эгаллаган мавқеи, ўрни билан ҳар доим ҳам боғлиқ бўлавермаслиги мумкин. Баъзан, айтайлик, бош қаҳрамон учун танланган инсон жамиятда рўй бераётган воқеа- ҳодисалар олдида катта ёки кичик бўлиши мумкин. Бинобарин, унинг мавқеи

ёки тақдири ўртасида зиддият рўй беради ва бу асарнинг конфликтини белгилаб, сюжет линияларини ҳаракатлантиради (З.Қуролбой қизининг “Армон асираси” романи айнан шунга мисол бўла олади). Ўзбек адабиётида роман жанрининг пайдо бўлиши Ҳ.Ҳ.Ниёзий, Мирмухсин Шермуҳаммедов, А.Қодирийлар номи билан боғлиқ. Агар Ҳамза “роман” атамасини биринчи бўлиб алдабиётга олиб кирган бўлса, “Ўткан кунлар” том маънодаги роман жанри сифатида пайдо бўлди ва унинг муаллифи А.Қодирий дунёдаги олтинчи романчилик мактабининг асосчиси сифатида тан олинди. Шундан сўнг роман жанри ўзбек адабиётида ҳам ривожланишнинг кенг йўлига чиқиб олди. А.Қодирий бошлаб берган тарихий мавзу кейинроқ Ойбек (“Навоий”), О.Ёқубов (“Улуғбек хазинаси”, “Кўҳна дунё”), П.Қодиров (“Юлдузли тунлар”, “Авлодлар довони”, “Она лочин видоси”), Мирмухсин (“Меъмор”, “Турон маликаси”), 90-йилларга келиб, М.Али (“Сарбадорлар” дилогия, “Улуғ салтанат” трилогия), С.Сиёев (“Яссавийнинг сўнгги сафари” дилогия), А.Дилмурод (“Маҳмуд Таробий”, “Паҳлавон Маҳмуд”), Т.Ҳайит (“Вафо маликаси”), Ж.Фозил (“Айрилиқ остонаси”) ва бошқа кўплаб ёзувчилар томонидан давом эттирилди. 60-йиллардан бошлаб ўзбек адабиётида роман-дилогия (М.Исмоилийнинг “Фарғона тонг отгунча”, Ҳ.Ғуломнинг “Машъал”, А.Иброҳимовнинг “Уйқу келмас кечалар”, О.Мухтор “Навоий ва рассом Абулхайр”, А.Дилмуроднинг “Фано даштидаги қуш”), роман-трилогия (“Уфқ”, “Жудолик диёри”), роман-эпопея (Ж.Шарипов “Хоразм”лар ҳам вужудга келди. Шунингдек, адабиётимиз сўнгги йилларда бу жанрнинг роман-ҳикоя (“Икки эшик ораси”, “Олабўжи”, “Навоий ва рассом Абулхайр”), роман-монолог (Н.Қобил “Унутилган соҳиллар”), роман- хроника (Б.Аҳмедов “Амир Темур”), мистик-фантастик (Ҳ.Ислом Шайх “Телба дунё”, “Туташ оламлар”), мифологик сингари янги шакллари ҳам ривож топмоқда. Роман аслида жанр сифатида ягона бўлиб, тарихий, тарихий-биографик, автобиографик, саргузашт-фантастик каби атамалар романнинг ё мавзу ёки муаммоси билан боғлиқ шаклларидир холос.

Мавзуси, ҳажми, сюжетининг мураккаблиги, композицион қурилишининг мукаммаллик даражаси жиҳатдан ва тасвир усулларининг ранг-баранглиги билан роман жанри баъзи бир бадиият унсурларининг (сюжет турлари, конфликт, ечим, баён қилиниш усули) қўлланишга қараб турлича бўлиши мумкин. Бу жиҳатдан О.Мухтор, М.М.Дўст, Х.Дўстмуҳаммад, Т.Жўраевларнинг романлари характерлидир. Жанр имкониятларининг кенглиги романнависларнинг турлича бадиият унсурлари, бадиий тасвирнинг ҳар хил шакли ҳамда воситаларидан эркин фойдаланиш ҳуқуқини беради. Мустақиллик туфайли ўзбек адабиётида 70 йил ҳукмронлик қилган социалистик реализм методининг барҳам топиши роман жанрининг эркин нафас олиши ва янада ривожланишга туртки берди. Бу йилларда юз берган энг муҳим янгилик ўзбек адабиётига, хусусан, роман жанрига Европа адабиётига мос модерн йўналишининг эмин-эркин кириб келиши билан Жойс, Кафка, Камю, Нитше, Маркес ва бошқа моҳир санъаткорларнинг ижодий анъаналари асосида яратилган романлар кўпайди. Энг муҳими, бундай романлар ўзбек китобхонининг ҳам ўқиш ва уқиш борасидаги малакаси ҳамда қобилиятини тарбиялади. О.Мухтор, М.М.Дўст, Х.Дўстмуҳаммад, Т.Жўраев кабиларнинг романларини ўқиганингизда улардаги анъанавий сюжет ва композиция ўрнини, қаҳрамоннинг сурати ва сийратини автор томонидан анъанавий тасвирлаш усулини кўпроқ ассоциатив, авантюристик сюжет турлари, персонажларнинг хатти- ҳаракатидан кўра руҳий драмаси, онг оқими эгаллаганига гувоҳ бўламиз. Демак, роман сюжети, композицияси, баён қилиш усуллари жиҳатидан мутлақо янгиланди ва янги тараққиёт босқичига кўтарилди. Ҳозирги адабий жараёндаги энг катта янгилик насримизда кўповозли (полифоник) романларнинг пайдо бўлишидир. Полифоник аслида бизнинг адабиётимиз учун йўқдан бор бўлган, тўсатдан четдан кириб келган ҳодиса эмас. У аслида бизнинг кўп асрлик лирик меросимизда, ХХ аср бошларидаги наср ва драматик асарларда у ёки бу даражада учрайди. Фақат бу адабий

ҳодисанинг қадимийлигини, ўзбек адабиётига хос кўринишлари ва хусусиятларини биз, адабиётшунослар, ўз вақтида тадқиқ қилиб, исботлаб беролмаганмиз холос. Полифоник роман яратган адиб Достоевский бўлиб, бу атамани фанга олиб кирган ва кенг миқёсда тадқиқ қилган олим М.М.Бахтиндир. Олимнинг Достоевский асарлари юзасидан чиқарган хулосаларига кўра полифоник роман ўзининг: 1) сюжети; 2) композицияси; 3) қаҳрамоннинг танланиши ва китобхонга тақдим этилиши; 4) баён усули ва бадиий нутқ типларнинг қўлланиши жиҳатидан ҳам, 5) қаҳрамонларнинг руҳий драмасини тасвирлаш томонидан ҳам анъанавий романлар қолипига тушмайди. Ўзбек адабиётида О.Мухторнинг барча, М.М.Дўстнинг “Лолазор”, Х.Дўстмуҳаммаднинг “Бозор”, Т.Жўраевнинг “Арвоҳлар тунда изғийди” романларида ана шундай фазилатлар учрайди. Полифоник романларнинг ўзига хослиги шундаки, оддий типдаги романлардан фарқли ўлароқ, уларнинг қаҳрамонлари овози автор овозига тенг ҳуқуқли оҳанг қурилишига эга бўлади. Полифоник романга хос нутқ структураси монологик нутқдан қаҳрамонларнинг мустақил ва ўзига хос фикрлаши, ички эркинликка эга бўлиши, баъзи пайтларда ўзини яратган автор баҳоларига ҳам қўшилавермаслиги, саркашлиги билан ажралиб туради. Шу жиҳатдан М.М.Дўстнинг “Лолазор” романига мурожаат қилиб кўрайлик. Романнинг ҳар икки қаҳрамони – Назар Яхшибоев ҳам, Саидқул Мардон ҳам ижодкор шахс бўлганликларидан худди автор сингари ўзининг мустақил нутқи структураси ва оҳангига эга. Шу хусусиятига кўра улар бир-бирига ҳам, автор нутқи оҳангига ҳам қўшилиб кетмайди. Бу қаҳрамонлар романнинг бошидан охиригача ўзларининг тўлақонли овози ва сезгиси билан мустақил равишда иштирок этадилар. Улар мустақиллигининг биринчи белгиси шундаки, Н.Яхшибоев билан С.Мардон асарнинг “Бемор” бобида бирон марта ҳам учрашмайди. С.Мардон Н.Яхшибоевнинг ташқи ҳаётидаги фаолиятини акс эттирувчи кўзгудир. “Қиссанавис” бобларида С.Мардон Н.Яхшибоевнинг амалий фаолияти, ёзувчи ва жамоат арбоби сифатидаги

фазилат ҳамда қусурларини, инсон сифатидаги ўкинчлари, армонини батафсил тасвирлайди. Шифохонада кечган 5-10 кунлик ички ҳаётидан асосан Н.Яхшибоевнинг онг оқими, хотиралар тизими орқали хабардор бўламиз. Полифоник романларнинг муҳим белгиларидан яна бири воқеаларнинг бошдан охиригача диалог асосига қурилишидир. Чунки диалог кўповозлиликнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Диалог қурилиши жиҳатидан ҳам “Лолазор” романи полифоник асар олдига қўйилган талабларга жавоб бера олади. Масалан, Н.Яхшибоев палатада ётиб ҳам, ўтириб ҳам, даволаниб туриб ҳам, ташқарида юриб ҳам узлуксиз равишда кимлар биландир доимий мулоқотда бўлади. Гоҳ даволовчи шифокор, гоҳ марҳум дўсти Шариф Валломат, гоҳо хотини Мухсина хоним ёки “оқпадар, сўтак” ўғли Аввалбек, гоҳида шогирдлари, баъзан дўсти Ошно билан тинимсиз мулоқотда бўлади. Бу мулоқот хаёлий диалог тури орқали намоён бўлади. Қиссанавис Саидқул Мардон эса ҳикоясининг бошидан охиригача ўқувчи билан суҳбат қуради, унга мурожаат қилади, савол беради, узр сўрайди ва ҳаказо. Полифоник романда ёзувчи ўз қаҳрамонининг ички дунёсини худди оптик кўзгу билан кўраётгандек энг майда икир-чикиригача очиб бера олади. М.М.Дўст ҳам Н.Яхшибоев қалбига ана шундай оптик кўзгу билан қарайди. Шу боисдан “Бемор” бобларида унинг ичи гўё ағдарилиб кўрсатилаётгандек туйилади. Яъни ўқувчи унинг ўз ўй-фикрлари (онг оқими) орқали худбинлигидан тортиб қайсарлигигача, обрў талаблиги-ю, мақтанчоқ эканлигигача, қай даражадаги ёзувчилигидан бошлаб унинг жамиятда, муҳитда эгаллаган мавқеигача – барча-барчасини беш қўлдай билиб олади. Шуниси борки, бу қусуру фазилатларни асосан унинг ўз тилидан эшитамиз ёки ички нутқи орқали билиб оламиз ва бу бизга эриш туйилмайди. Яъни ўқувчи Н.Яхшибоевни нокамтар, мақтанчоқ одам сифатида қабул қилмайди, негаки, полифоник роман талабига кўра Яхшибоев характери сюжет ичида туғилмаган, балки сюжетга ана шундай шаклланган ҳолда олиб кирилган.

Мен бу ерда биргина полифоник романнинг ўзбек адабиётидаги биринчи намунаси “Лолазор” романи хусусида тўхталдим холос. Сиз ўзингиз мана шу фикрлардан келиб чиқиб, мустақил ўқиш учун берилган ва полифоник романнинг қарийб барча талабларига тўла жавоб бера оладиган Омон Мухтор асарлари мисолида янада чуқурроқ билиб оласиз деб умид қиламан. Модернизм миллий рамкалар-қолиплар қобиғини ёриб чиқишга ҳаракат қилади. Модерн ёзувчининг диққат марказида ташқи нарсалардан кўра кўпроқ ички нарсаларга эътибор бериш истаги устун туради. Яъни санъаткорнинг вазифаси “объектив воқеликни таърифлаш, тавсифлаш ёки акс эттириш эмас, балки ўзининг бадиий оламидан келиб чиқиб, ана шу воқелик билан муносабатга киришиш ва шу тарзда соф субъектив санъат яратмоқдир”. Модернчи санъаткорлар воқеликни қандай яратилган бўлса, шундайлигича қотиб қолган ва ўзгармас нарса деб билмайди, оламдаги турфа хил рангларни “онг кислотасида жўнлик қуйқаларидан” тозалаб, соф ҳолда тасвирлайдилар. Ҳозирги замон модерн асарида тасвирланаётган воқелик объектив воқеликка мувофиқ келиши талаб қилинмайди. Модерн асарга нисбатан ҳаққонийлик талабини қўллаб бўлмайди. Асар ҳақиқатсимон бўлиши ҳам, ҳаққоний бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. О.Мухторнинг “Афлотун”, “Тепаликдаги хароба” романларини эсланг. Уларнинг қаҳрамонлари бошидан кечираётган воқеалар реал ҳаётда юз бермайди.

АДАБИЁТЛАР: 1. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 2. Адабий турлар ва жанрлар. 3 томлик. 1-том Т., “Фан”, 1991. 3. Аристотель. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т., “Янги аср авлоди”, 2004. 4. С.Мирвалиев. Ўзбек романи. Т., “Фан”, 1969. 5. ЎзМЭ. 7-т., Т., 2004. 6. И.Султон. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 1981, 1985, 2005. 7. У.Норматов. Ижод сеҳри. Т., “Шарқ” НМАК. 2007. 8. Қ.Йўлдошев. Ёниқ сўз. Т., “Янги аср авлоди”, 2006. 9. А.Расулов. Бадиийлик – безавол янгилик. Т., “Шарқ” НМАК. 2007. 10. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., 2009. 11. Д.Қуронов ва б. Адабиётшунослик луғати. Т., “Академнашр”, 2010.

O'xshashlar

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Кичик эпик жанрлар

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Лиро-эпик тур ривожи