Zafar Diyor va Shukur Sa’dulla ijodi - Adabiyot - Referatlar

Zafar Diyor va Shukur Sa’dulla ijodi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Zafar Diyor va Shukur Sa’dulla ijodi Reja: 1. Zafar Diyorning hayoti va ijodi. 2. Zafar Diyor ijodida ilgari urilgan g‘oyalar. 3. Zafar Diyorning she’riy asarlarida inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarning ifodalanishi. 4. Shukur Sa`dulla hayoti va ijodi. 5. Sh.Sa`dulla ijodida hayotiy voqealarning haqqoniy badiiy tasviri. 6. Janr rang-barangligi va badiiy xususiyatlari. 7. Obrazlari talqini, tarbiyaviyligi, hayotiyligi. 8 .Xulosa .

ZAFAR DIYOR (1912-1946) Bolalarning jo`shqin kuychilaridan biri Zafar Diyor 1912-yilda Namangan viloyatining hozirgi Chust tumani, Samsoqtepa qishlog’ida kamba g’ al dehqon oilasida tug’ildi. 1916-yilda Zafarlar oilasi Toshkent shahriga ko`chib keladi. Zafarning otasi dalada, onasi esa bosmaxonada mehnat qiladilar. 1927-yilda Zafar to`liqsiz o`rta maktabni bitiradi va Samarqanddagi Narimonov nomli pedagogika texnikumiga o`qishga kiradi. Texnikumda ko`proq ilm-fan sirlaridan bahramand bo`lishga harakat qiladi. Uning dastlabki she’riy mashqlari shu bilim yurti devoriy ro`znomasi sahifalarida ko`rina boshlaydi. Yigirmanchi yillar oxiri va o`ttizinchi yillar boshlarida uning yoshlar gazeta va jurnallarida ilk she’rlari Chop etila boshlandi. Zafar Diyorning birinchi she’ri yosh shoirlarning “ Qurilish kuylari ” degan to`plamida bosilib chiqdi. Ko`p o`tmay, uning birinchi she’rlar to`plami ham “ Qo`shiqlar ” nomi bilan 1933- yilda nashr etildi. Yosh shoir 1933-yilda bilim yurtini muvaffaqiyatli bitirgach, o`qituvchi bo`lib ishlay boshladi. Bu xol uning maktab va bolalar hayoti bilan yaqindan tanishishida, yosh avlod hayoti haqida yozadigan asarlarining hayotiy, puxta bo`lishida ijobiy rol’ o`ynaydi. Uning bunday ruhdagi she’r, hikoya va ocherklari 1928-yildan boshlab matbuot sahifalarida tez-tez bosilib turdi. 1934 -yilda Zafar Diyor Samarqanddan Toshkentga qaytadi va hozirgi “ Tong yulduzi ” gazetasida adabiy xodim, keyinroq ro`znomaning mas’ul kotibi bo`lib ishlaydi. Shu bilan birga u hozirgi Toshkent davlat pedagogika universitetining til va adabiyot fakul’tetiga kirib, o`qishni davom ettiradi. O`zbek hamda qardosh xalqlar yozuvchilarining asarlarini qunt bilan o`rganadi. Zafar Diyor kichkintoylar uchun she’rlar yozar ekan, izlanish, o`qish, o`rganish zarurligini dildan his etadi. “ Bolalar uchun asar yozishni men o`zim uchun juda qiyin va mas’uliyatli vazifa deb bilaman. Bu mas’uliyatli vazifaning uddasidan chiqish uchun tinmay ijodiy izlanishdaman ” .

O`sha yillari gazetada Zafar Diyor bilan birga ishlagan yozuvchi Hakim Nazir o`z esdaliklarida shunday yozadi: “ Men Zafarni o`ylasam uni nuqul shod-hurram bolalar qurshovida, quvnoq chehrasidan nur taralib, sertabassum lablaridan she’r durdonalari taralayotganday ko`raman. Chindanam u bolalarga juda yaqin edi. Maktablar va bolalar uylarida, kutubxona va bog’chalarda bot-bot bo`lar, yosh kitobxonlarga yangi-yangi she’rlarini bolalarcha muloyim, sodda, shirali ovoz bilan o`qib berar, ayrim she’rlarini yoddan juda o`xshatib deklamatsiya qilar, bolalarga ham she’r o`qitib eshitardi. Shunda u o`zining qaysi she’rlari bilan bolalar ko`rigidan yaxshi o`tganini, qaysi she’rini ko`proq sevib qolganlarini ko`rar, bolalarga yoqtirish uchun qanday she’rlar yozish lozimligini faxmlab olardi. “ Biz bolalarga nuqul o`rgatibgina qolmay, ulardan o`rganib ham turishimiz kerak ” , derdi. Zafar Diyor 1935-yilda dastlabki mashhur asarlaridan biri bo`lgan “ Mashinist ” dostonini yaratdi. Dostondagi Ashur obrazi baxtiyor yoshlarning fazilatlarini umumlashtirishga bag`ishlangan. O`tgan asrning boshlarida yoshlarni o`qitish, ilmli, kasb-hunarli qilib etishtirish muhim ishlardan biri bo`lib turgan bir paytda “ Mashinist ” ning maydonga kelishi bolalar adabiyotida muhim voqea bo`ladi. Dostonning asosiy qahramoni Ashir g’irt yetim. Ko`cha-ko`ylarda sarson- sargardon bo`lib yurgan, o` g’ irlik qilib tirikchilik o`tkazib yurgan bola dostonda yaxshi insonlarning ko`magi, yordami bilan katta bir kasb egasi – mashinist (poezd haydovchi) bo`lib kamol topishi kitobxon bolalarda katta taassurot qoldiradi. Davr, zamonning tuhfasi bois Ashir kasb-hunar egasi bo`lishdan tashqari, uning ongi va tushunchasi ham o`sadi. U Vatanga sadoqatli, har doim olg’a intiluvchi ilg’or yoshlardan biri bo`lib etishadi. Shuning uchun doston qahramoni o`z umirini Vatan yo`liga tikishga tayyor turadi: Sevinaman, hali yoshman, ko`p yashayman Bu o`lkaning saodati – baxti uchun. Yana o`qib, yana kulib ko`p yashayman Shu ko`plarning biri bo`lib o`lkam uchun.

Ha! Mamlakat shunday va’da beray senga: Butun umrim sening porloq hayotingga! Asar yoshlarning ilm-fanga, kasb-hunarga, ona-Vatanga muhabbat, sadoqat ruhida tarbiyalanishlarida muhim o`rin tutadi. Zafar Diyorning o`ttizinchi yillar ijodi vatanparvarlik, baynalmilallik va mehnatsevarlik tuyg`ularini aks ettiruvchi asarlarining ko`pligi bilan xarakterlidir. Bu xil asarlar yoshlar xarakterini shakllantirishda, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda katta rol o`ynab kelmoqda. Shoir ijodidagi muhim mavzulardan biri inson va tabiat munosabati mavzuidir. “ Binafsha ” , “ Navbahor ” , “ Qushlar haqida qo`shiq ” , “ Kapalak ” singari she’rlari shular jumlasiga kiradi. Rang-barang gullarni, turli-tuman qushlarni sevgan shoir bolalar ruhiyatini chuqur tahlil etib, ularni ham ona tabiatni sevishga va parvarish qilishga ruhlantiradi, yoshlarni mehnatdan zavqlanishga o`rgatadi. Shoir bolalarda qushlarga muhabbat hissini uyg`ota oladigan quvnoq vazn, o`ynoqi misralar yaratadi. Shoir shu maqsadda so`zlarning xilma-xil takroridan, misralarni esa Mayakovskiychasiga tizib, tasvirning ohangdorlik jarangini, kuchini yanada oshiradi: H oy qushlar, qushlar, qushlar, Qanot qoqib kelinglar, sa’va, Mayna, bulbullar Sizga termular ko`zlar... Bizga ortiq yoqadi Quvnoq qo`shiq –kuyingiz! ( “ Qushlar haqida qo`shiq ” ). Shoir bolalarning tabiat hodisalariga, hasharotu jonivorlarga, ayniqsa, kapalakka qiziqishini, mehr-muhabbatini kichkintoylarga xos so`z va ohangda ifodalab, hayotga diqqat-e’tiborlarini oshiradi, kuchli zavq uyg`otadi, kapalak obrazi orqali kitobxonda insoniy tuyg`ularni shakllantirishga harakat qiladi: Uch, ucha ber, ucha ber,

Go`zal bo g’ cham – gulshanda. Sira ozor bermayman, Sevgim, fikrim ham sanda. Kapalakjon, kapalak, Do`st bo`laylik ikkimiz, To`xta, so`zlayinandek! ( “ Kapalak ” ) Zafar Diyorning “ Binafsha ” she’rini yoddan bilmagan o`quvchi bo`lmasa kerak. She’r o`zining ravon o`qilishi, qofiyalarining jarangdorligi bilan o`quvchini o`ziga tortadi: Binafshaxon, binafsha, Kulishlaring chiroyli; Bog’imizda ochilib, Turishlaring chiroyli . Shoirning “ Mamlakat ” , “ Kazbek», “ Tilsiz o`rtoq ” , “ Madriddan kelgan mehmon ” kabi she’r va dostonlari Zafar Diyor ijodining har tomonlama yuksalishidan dalolat beruvchi liro-epik asarlardir. Zafar Diyor bolalarning xatti-harakatlarini, orzu-intilishlarini yaxshi biladi. Shu jihatdan qaraydigan bo`lsak, uning “ Kel, uchaylik shimolga ” she’ri g’oyat xarakterlidir. Bunda shoir “ Quyosh tushmaydigan ” qutbni borib ko`rishni orzu qilgan bolaning lirik obrazini gavdalantiradi. Yosh bolaning murg’ak xayoti shimoliy qutbni borib ko`rishni, undagi hodisalar bilan tanishishni xohlaydi. Shoir lirik qahramonning ulug` maqsadlarga erishish uchun fan va texnika asoslarini amalda egallashi kerakligini chuqur anglaydi. Buni shoir modelcha yasash jarayonida kichik yoshdagi bolalarning ruhiyatiga mos, sodda holda tushuntiradi va ularda katta ishlarga - qahramonlikka havas uyg`otadi: Yosh bo`lsam ham mayliga Qanot bog’lab uchayin; Muz sahrosi – Qutbning Sirin men ham ochayin.

H oy, suyukli modelcham, Tayyormisan safarga? Fikrim senda hamisha, Kel, uchaylik Shimolga! Shoir dovyurak uchuvchilarning tarixda birinchi bo`lib qutb yo`lini ochganligi bilan bolalarni tanishtirib, ularni chkalovlar kabi mard uchuvchi bo`lishga undaydi. Shu narsa xarakterliki, she’rda Zafar Diyor bolalarning yangilikka intilishi va qiziqishini qizg’in qo`llab-quvvatlaydi, ulardagi oliy his-tuyg`ularni o`stirishga, vatanparvarlik hislarini tarkib toptirishga yordam beradi. Shoir bunday yuksak tuyg`ularni badiiy sodda, ta’sirchan va mazmundor misralar bilan ifodalaydi: Butun dunyo anglasin “ Bir modelist kepti, - deb Yangi avlod bayrog’in Qutb uzra tindi, - deb ” . She’r bolaning kelajakda orzu-umidiga erishishga bo`lgan zo`r ishonch bilan tugaydi. Bu asar bolalarni ilm va hunarga muhabbat, tinmay olg’a intilishga chaqiriq ruhida tarbiyalashi jihatidan katta ahamiyatga ega. Zamondoshlarimizning yangi qo`riq va bo`z y erlarni o`zlashtirish, mo`l-ko`l hosil olish va qishloqlarni obodonlashtirish ishida olib borayotgan kurashlari “ Yuksak tog’, keng o`tloq va mard o`rtoq haqida qissa ” dostonida ochib berilgan. Zafar Diyor dostonda sahro-cho`llardagi shamolning vahimasi va uning ayanchli tasvirini chizib, kitobxon diqqatini asarga jalb qiladi. Doston ertak shaklida, bolalarbop usulda yozilgan. Shoir sahrolarning “ Qashqir kabi uvillovchi ” , “ Boyqush kabi huvlovchi ” dahshatli shamollari odam – tabiat dushmani ekanini obrazli misralarda yoritadi. Bundan keyin shoir hayotni go`zal, sahro-cho`llarni obod qilishda suvning qadrini juda yaxshi bilgan keng o`tloqni jonlantirib so`zlatadi va u y erlarda “ gul hayot ” qurish g’oyasini olg’a suradi. Ne bo`larmish bizning ham Ko`ksimizdan ketsa g’am. Bu g’am suvsiz ketmaydi,

Suvsiz yara bitmaydi... Men suvingdan kuch olsam, Tentak eldan o`ch olsam, Uzoq yillar xo`rlangan, Qaqrab toshga aylangan Ko`ksim bo`lardi obod, Boshlanardi gul hayot... Talabimga otko`r tog’, Ber suvingdan jon o`rtoq! Yuksak tog’ ham chorasizlikdan o`z dardini – suvni keng o`tloqqa eltib berolmasligini o`kinch va alam bilan so`zlaydi. Shoir endi bolalar fikrini boshqa narsaga – dunyoda aql-ongga, qudratga ega bo`lgan inson va uning ta’rifiga buradi. Zafar Diyor insonning quch-qudratini sodda, mazmunli, shirali, bolalar qalbiga tez etadigan iboralarda ifodalagan: Bu mardlik va mahorat, Bu kuch-quvvat, jasorat Insonlarga yo`ldoshdir, Ularga xos qo`ldoshdir. Butun borliq – tabiat (Bu so`zlarim haqiqat) Bo`ysunajak insonga Gul tutajak ul jonga. Shoir insonning aql-zakovati, kuch-qudrati haqida fikrlar ekan mubolag’aga zo`r beradi, insonni hatto, tabiatni ham o`ziga bo`ysundiruvchi kuch sifatida ta’rif etadi. Albatta, bu fikrlar turg’unlik davrining oqibatidir. Negaki, “ Sirdaryoning jilovlanishi ” bugungi kunda xalqimizga qimmatga tushmoqda. Bir so`z bilan aytganda, tabiat insonlarning boshboshdoqlik xatti-harakatlari uchun shafqatsiz o`ch olmoqda. Bundan bu asar mutlaqo keraksiz yoki zararli asar ekan, degan xulosaga kelmaslik zarur. Asar kitobxonlarni mehnatsevarlikka, yaratuvchilikka, tabiat bilan inson munosabatida muhabbat tuyg`ulari bo`lishi lozimligiga undaydi.

Bu fikrini ifoda etishda shoir yangi usul – tog’ va o`tloqlarni jonlantirishdan foydalanadi: - H oy, mard o`rtoq, mard o`rtoq... Qara qancha keng o`tloq Suvsizlikdan dili dog’, Uning ohin o`chirib, Chamanzorga aylantir, Mangulikka shodlantir. Dostonda shu tariqa xalqimizning azaliy orzusi – cho`l-biyobonlarni bo g’ - ro g’ larga aylantirish o`zining badiiy ifodasini topgan. Zafar Diyor dostonning g’oyaviy-badiiy mukammalligi uchun qattiq ijodiy mehnat qilgan. Asarning kompozitsion tuzilishi xalq ertaklariga yaqinligi bilan xarakterlidir. Shoir asarning sehrli, romantik, ya’ni g’oyat ta’sirchan, o`qimishli bo`lishini ta’minlash uchun sodda, ajoyib badiiy – tasviriy vositalardan ustalik bilan foydalangan. Keng o`tloq, sahro, cho`llarning suvga tashnaligi va uning orzusi haqidagi “ Bitta to`yib suv ichsak ” , “ Suv ber, menga suv bergin ” , “ Ko`ksimdan so`ng gul tergin ” ; sahro va uning shamoli to`g`risidagi “ Eng g’azabli, eng o`chli, xarsang toshday qotaman, misdek qizib yotaman ” ; davr kishilarining quch-qudratiga oid “ Chinordek zo`r qomati, Go`ro`g’lidek savlati ” kabi tasviriy vositalarga boy misralar fikrimizning dalilidir. Bu asar yosh kitobxonlarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashi bilan muhimdir. Zafar Diyorning ko`pgina asarlari mehnat mavzuiga bag`ishlangan. Ana shunday asarlaridan biri “ Kichkina bo g’ bon haqida doston ” dir. Dostonda bolalar va yoshlar dov-daraxtlarni ekish, parvarish qilishga chaqirilib, mehnat zavqi va ahamiyati kuylanadi. Bu g’oya Shotursun obrazi orqali ifodalanadi. Kichik qahramon otasi bilan birgalashib mevali daraxtlarni parvarish qilishga, “ Qo`lda kichik ketmon ” bilan bo g’ larni yashnatishga mehr qo`yib, mehnatda o`zini ko`rsatadi.

Zo`r g’ ayrat va katta ishtiyoq bilan ishga kirishgan Shotursunning o`zi parvarish qilib yurgan bir tup olmasi barvaqt pishib, mo`l-ko`l hosil beradi. Bola bir yili yalqovlikka berilib, olmaga qaramay qo`yadi. Shoirning mahorati shundaki, olmani jonlantirib uning so`zlari orqali bolalarga ibrat bo`ladigan fikrni aytadi: Bu yil esa Shotursun G`ayrating yo`q unchalik; Berilmassan deb edim Yalqovlikka bunchalik Ahvolimni so`rmading, Oqlamading tanamni; Qurt-qumursqa talaydi, Ertadan kech mevamni. Olmaning bunday ayanchli ahvoli Shotursunga qattiq ta’sir qiladi va u o`z xato- kamchiliklarini to`la anglaydi. Olmaning tilidan aytilgan, «Ish yoqmasga, yalqovga men ham endi dushmanman» deb, g’ ayrat bilan ish olib boradi. Zafar Diyor o`quvchida Shotursunga nisbatan mehr uyg`otadi, undan o`rnak olishga chaqiradi. Zafar Diyor o`zining “ Amudaryo bo`yida ” she’rida o`lka chegarachilarining lirik obrazini mahorat bilan chizgan. She’rda bolalarni chegara soqchilarining hayoti, ularning mas’uliyatli va faxrli burchi bilan tanishtiradi. Zafar Diyor ko`p she’rlarida vatanparvarlik, vatanga muhabbat g’ oyalarini ilgari suradi. Bolalarni vatanning munosib farzandlari bo`lib etishishga undaydi. Buning uchun ularga bilim manbai bo`lgan kitobni sevib, fan asoslarini chuqur egallashlari zarurligini uqtiradi. Bu g’oyani «Kitob, mening do`stimsan» she’rida shunday tasvirlaydi: Varaqlasam bir boshdan Quvnab bahrim ochilur, Oltin harf-so`zlardan Totli ma’no sochilur. Shuning uchun deymanki: Kitob, mening do`stimsan!

Zafar Diyor kitobning mohiyatini bolalar ongiga oson singdirishda jonlantirish vositalaridan ustalik bilan foydalana olgan. Shoir kitobni bola tilidan shunday ta’riflaydi: Har sahifang men uchun Bir hikoyat so`zlaydi, - O`qib, odam bo`lgin, - deb Yaxshi niyat ko`zlaydi. Shoir kitob bolaning eng yaqini, mehribon do`sti, g’amxo`r o`rtog’i deb ko`rsatgach, uni jon-dildan sevgan bolaning jonli qiyofasini chizadi: Seni jondan sevaman, Meni tilga o`rgatding, Hadya qilib ilm-fan, Yorug’ yo`llar ko`rsatding . Shoir kitobning mohiyatini bolalarga chuqurroq anglatishda, uni ta’sirchan qilib gavdalantirishda: “ Baxtim kular kitobdan ” , “ Quvnab baxtim ochilur ” , “ Yosh o`ynoqi ko`zlarim shuur olar kitobdan ” kabi istioralarni ishlatib, she’rning badiiy ta’sirchanligini yanada oshirgan. Zafar Diyor ikkinchi jahon urushi yillarida hozirgi “ O`zbekiston ovozi ” gazetasida adabiy xodim bo`lib ishladi. Ayni choqda, u tinmay, samarali ijod etdi. Shoirning “ G`unchalar ” , “ Serquyosh o`lka ” , “ Ona qo`shig’i ” , “ Bizning oila ” , “ Qahramon ” , “ Tankist ” , “ Ulug` bayram ” , “ Qurol bering menga ham ” , “ Qahramonning kelishi ” , “ Biz yashamoq istaymiz ” , “ Qo`riqchilikda ” singari jangovar she’rlari shu yillarda yaratilgan. Zafar Diyor bugungi o`zbek bolalar dramaturgiyasi taraqqiyotiga ham barakali hissa qo`shdi. U bolalar hayoti haqida “ Baxtli yoshlik ” , “ Yosh vatanparvarlar ” , “ Omonat ” , “ Uch og’ayni ” kabi qator dramalar yozdi. O`zbek bolalar nasrini rivojlantirishga ham Zafar Diyor o`z hissasini qo`shgan yozuvchilardan. Uning “ Jo`natish ” , “ Cho`pon qizi ” , “ Nojo`yaliklar ” kabi hikoyalari shular jumlasidandir.

Zafar Diyor bolalar adabiyotining hamma janrlarida qalam tebratdi. U bolalarning talab-ehtiyojlari hamda orzu-tilaklarini, turmushini, ruhiyatini puxta bilganligi uchun bolalarning yoshiga, ong-tushunchasiga moslab, g’oyaviy-badiiy jihatdan pishiq asarlar yaratdi. Zafar Diyor turli yoshdagi bolalarning tilini yaxshi o`rganib, ular uchun sodda, ravon, shirali tilda, o`ynoqi vaznlarda ohandor, ta’sirchan she’rlar yozdi. Shoir o`zining qo`shiq va she’rlarida hamda boshqa asarlarida yosh kitobxonlarni ulug` yurtimizning behisob boyliklari bilan faxrlanishga, kelgusida yaxshi hayot bunyod etishlari uchun astoydil kurashuvchi, ongli, madaniyatli, vatanparvar kishilar bo`lib etishishlari uchun a’lo baholar bilan o`qishga chaqiradi. U yosh avlodni mehnatga muhabbat bilan qarashga, rostgo`y va intizomli bo`lishga undadi, ularda vatanparvarlik, do`stlik tuyg`ularini o`stirishga katta e’tibor berdi. Uning asarlari davr bolalari va yoshlari uchun zavq bag`ishladi, ularni o`qish- o`rganish va kamol topish uchun kurashga ruhlantirdi. O`zbek bolalar adabiyotining rivojlanishiga she’r, qo`shiq, doston va ertaklari bilan juda katta hissa qo`shgan Zafar Diyorning asarlarini bolalar hamon sevib o`qiydilar va yuksak qadrlaydilar. SHUKUR SA’DULLA (1912-1972) Shukur Sa’dulla kichkintoylarga katta estetik shavq-zavq bag`ishlaydigan zabardast she’rlari, yosh kitobxonni yaxshilikka o`rgatuvchi ertak-dostonlari, a’lo o`qishga, davrimizga munosib kishilar bo`lib kamol topishga da’vat etuvchi badiiy pishiq hikoyalari, o`tmish hamda davrimiz bolalari hayotidan olib yozilgan pyesalari, yosh qalblarni larzaga soluvchi qissalari bilan hamma yoshdagi bolalarning qadrdon va suyukli yozuvchisi bo`lib qoldi. Shukur Sa’dulla 1912-yilning yanvarida Jizzax shahrida xizmatchi oilasida dunyoga keldi, boshlang’ich ma’lumotni ona shahridagi Narimonov nomli maktabda oldi. 1924-yilda Samarqand pedagogika bilim yurtida tahsil ko`rdi, so`ngra Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston davlat universitetida o`qidi. Sh.Sa’dulla 1931-yildan to umrining oxirigacha turli nashriyotlarda muharrir,

bo`lim boshlig’i, bosh muharrir o`rinbosari, bosh muharrir, direktor vazifalarida mehnat qilib, bolalar uchun adabiy-badiiy kitoblar nashr etishga o`zining barakali hissasini qo`shdi. Sh.Sa’dullaning birinchi she’rlar to`plami 1932-yilda “Hayqiriq” nomi bilan bosilib chiqdi. “Hayqiriq”ning maydonga kelishi shoir ijodida juda katta voqea bo`ladi. Adabiy jamoatchilikning bu kitob haqidagi fikr va mulohazalari yanada chidam, qunt bilan ijod qilishga, o`z ustida ko`proq ishlashga, izlanishga, eng muhimi hayotni o`rganishga va shu asosda ijod etishga chorladi. Sh.Sa’dulla butun umri davomida bunga amal qildi. Qirq yildan ortiqroq hayotini ijodga bag`ishlagan san’atkorning “Uch ayiq”, “Ayyor chumchuq” (1935- 1936), “Yoriltosh” (1939), “Ikki sandiq” (1942), “Sen nima qilding?” (1942), “Shohista” (1944), “Shirin kun” (1946), “She’rlar” (1955), “She’r va ertaklar” (1957), “Pyesalar” (1959), “Dastyor qiz” (1960), “Sening al’boming” (1962), “Ozoda” (1969), “Komandirning boshidan kechirganlari” (1962), “Kachal polvon” (1963,1966,1967,1986), “Ism qo`yilmagan xat”, “Sening bayraming”, “Mening aziz bolalarim” va boshqa kitoblari bosilib chiqdi. Dramaturg Shukur Sa’dullaning “Yoriltosh”, “Gulxan”, “Bizning boqchamiz”, “Dalada bayram”, “Vatan ishqi” (dramaturg 3. Fatxullin bilan hamkorlikda yozilgan), “Ikki bilakuzuk”, “Zubayda”, “Afsona yaratgan qiz” pyesalarini tomoshabinlar yaxshi bilishadi. Quvnoq va jo`shqin asarlar kuychisi bo`lgan Shukur Sa’dulla o`zining juda ko`p she’r, qo`shiq, ertak, ertak-doston, pyesalarini kichik maktab yoshidagi bolalarga bag`ishlagan. Shukur Sa’dulla tabiat kuychisi sifatida e’zozlanadi. Shoir so`lim bahorni ko`pgina she’rlarida qalamga olib, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi bolalarni hayot bilan tanishtiradi, ularda olamni tushunish qobiliyatlarini o`stiradi. Odatda, boychechak juda erta ochiladi. U qor erib-erimasidanoq ko`zga tashlanadi. Buni ko`rgan odamlar “Ha, bahor yaqinlashib qolibdi”, deydilar. Shoir “Boychechak” asarida xuddi shu fikrni lo`nda qilib chizib beradi:

Ochildimi boychechak, Endi har yon gul demak, Chunki bahor elchisi – Shu mitti gul-boychechak. Albbatta, boychechak paydo bo`lganidan keyin bahor boshlanadi, yomg’ir ustiga yomg’ir yog’adi. Yomg’ir tabiat husniga husn qo`shadi, odamlar ruhini ko`taradi. Shukur Sa’dulla “Yomg’ir yog’aloq” she’rida bahor yomg’iriga muhabbat bilan munosabatda bo`ladi. Bu yomg’ir ona-tabiatni gulga burkashi bilan birga ekin- tikinlar uchun ham koni foyda ekanligini yosh kitobxon qalbiga yetib boradigan darajada quvnoq va sho`x misralarda yaratadi: Yomg’ir yog’aloq Yam-yashil o`tloq Endi ekinlar Chiqarar quloq... Yomg’ir tinganda, Chiqar kamalak, Yomg’irdan foyda Maysaga, donga Yurt serob bo`lar, Oq bug’doy, donga. Shukur Sa’dulla “To`rt fasl” she’rida yil fasllarining o`ziga xos xususiyatlarini xarakterli detallar yordamida yoritadi. Ularning jozibasi, tabiatga alohida ko`rk bag`ishlashi, insonlar qalbiga ta’siri xususida bolalarbop xulosalar chiqaradi. She’rda bahor fasli shunday tasvirlanadi: Milt etib chiqdi quyosh Dedi:-Do`stlar, qish odosh. Ko`rsak yo`q qora bulut. Yer yuzi ko`k gilam-o`t.

Shukur Sa’dulla bahorni yaratuvchi, insonlarga estetik zavq va mehnat in’om etgan fasl deb ta’riflagach, ko`rkam yoz fasli bilan bolalarni tanishtirishga o`tadi. Yoz kelishi bilan xursand bo`lgan bolalarning sevinchini shoir shunday ifoda etadi: Keldi ko`klam kabi soz, Bizlar sevgan issiq yoz. Shoir Vatanimizning boyligiga boylik qo`shgan, mehnatkashlar dasturxonini bezovchi noz-ne’matlarni vujudga keltirgan, “to`qson xil mevalarni pishirib”, “yangi dunyolar ochgan” kishilarni zo`r muhabbat bilan ajoyib misralarda ulug`laydi: Ekin o`sdi yerlarda, Bug’doy pishdi qirlarda... Poliz to`la bodring, Bog’bon, tez uzib bering! -Sabr qiling siz andek, So`yib beray handalak. Shukur Sa’dulla yoz faslini ulug`lash bilan kuzning ham o`ziga xos fazilatlariga to`lalagigini tabiatning oltin davri deb ta’riflaydi, kuz faslining o`ziga xosligini obrazli tasvirlar orqali ochadi: Quyosh tushar taptidan, Qo`rqib qishning aftidan. Sarg’ayadi ko`katlar, Barg to`kadi daraxtlar. Hosil yig’ib olinar, Qishga zamin solinar. Shoir qish faslining ham o`ziga xos chiroyli gashti borligini, kishilarda zavq- shavq uyg`otishini lirik bo`yoqlarda ko`rsatadi: Dala-tishda tindi ish, Keldi mehmon bo`lib qish. Qish emas, u – qarbobo, Sovg’alari bor bobo...

Xuddi yozday, bahorday- Iliq, kuzgi nahorlay.. Qor yog’ar, kecha-kunduz, Suv sovqotib kiygan muz. Shukur Sa’dulla ikkinchi jahon urushi davrida yanada barakali ijod etdi. “Sen nima qilding?”, “Ona va bola”, “Shohista” to`plamlarini nashr ettirdi. Bu davr shoir she’riyatida bolalar kutgan voqealar o`z aksini topganini ko`ramiz. Mavzu rang-barangligi shoirning fikrlash doirasi kengligidan, bolalarni jon-dilidan sevishidan, ona-Vatanga cheksiz mehr-muhabbatidan dalolat berib turibdi. Buni “Sen nima qilding?”, “Bizning qahramon”, “Otliqlar”, “Mehmon qiz”, “Uning hikoyasi”, “Razvetkachi Kolya Kulikov”, “Shohista” kabi asarlari misolida ochiq- oydin ko`rishimiz mumkin. Bu she’rlar ichida “Shohista” asari alohida ajralib turadi: Ko`k chirog’i oy so`ndi, Barglarga shabnam qo`ndi. Tong oqarar ohista, Turar sakrab Shohista,- misralarida shoir Shohista ismli jajji qizchaning mehnatga muhabbati, g’ayrati, bog’idagi uzumlarni qanchalik mehr qo`yib parvarishlashi bilan birga, uning frontda odamxo`r yovlarga qarshi kurash olib borayotgan otasiga bo`lgan mehr-muhabbatini badiiy bo`yoqlar bilan ifodalab beradi. Shohista asaldek tovlanib pishgan uzumdan dadasiga sovg’a hozirlaydi: So`ngra pochtaga bordi, Dadasiga yubordi. Dadasi botir jangchi, Shohistaning quvonchi. Shukur Sa’dulla “Egizak”, “Sen menga do`st, men senga do`st”, “Ulug` shahar” (turkum), “Hovlimizning bolalari” kabi qator she’rlarida do`stlik g’oyalarini ilgari suradi.

Sh.Sa’dulla “Tulki va Qozlar”, “Lola va mushuk”, “Jo`jalar”, “Bola va Turg’un”, “Yomg’ir yog’aloq” kabi she’rlarida bolalar hayotidan xarakterli voqealar asosida yosh kitobxonni parranda, hasharot va hayvonlar dunyosi bilan tanishtiradi. Shoir har bir narsa va predmetning o`ziga xos xususiyatlarini bolalar uchun sodda va qiziqarli qilib tasvirlaydi. Bu jihatdan qaraydigan bo`lsak “Ninachi” she’ri muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Bog’da uchar ninachi, Gulni quchar ninachi. Shisha kabi ko`zi bor. Yum-yumaloq yuzi bor. Yozganda ikki qanot Xuddi ko`kda samolyot. Shoir bolalar tarbiyasiga oid yana turli mavzularda she’rlar yozgan. Bu she’rlarda u bolalar tabiati ko`tarmaydigan quruq nasihatgo`ylikdan qochadi. Inson tabiatiga xos bo`lgan chinakam his va axloq qoidalarini bola hayotidagi oddiy voqealar asosida tashviq qiladi. “Kim yaxshi?” she’rida oilaning kenjatoyi Dildor oiladagi hamma kishilarga bir xilda munosabatda bo`ladi. Dadasini ham ayasini ham, buvisini ham, akasini ham bir xilda yaxshi ko`radi. Birortasini birov yomonlasa yig’lab yuboradi. Bu she’ri bilan shoir boladagi oilaga bo`lgan ilk muhabbatni va boladagi gumanistik hislarni tarbiyalaydi. Shoir bolalar o`yinchoqlari va ularning bolalar tarbiyasidagi ahamiyatini ham to`g`ri tasavvur qiladi. Bolaning “o`zi yog’och, yoli qil” toychoqqa minib zavqlanishini ham, qizchalarning “Bolalarga ovunchoq” quyon qo`g’irchoqqa bo`lgan mehrini ham, ularning “Boshchasida shoxi bor, dumchasida oqi bor” echki bola bilan inoqligi va u bilan o`ynashishini ham maroqli tasvirlaydi. Bu tasvirda bola xarakteri va xususiyati ochiladi. Shu bilan birga shoir bolalarni o`yinchoqlarga to`g`ri munosabatda bo`lishga, ularni sindirmasdan, buzmasdan asrashga chaqiradi. Bu tarbiyaviy

chaqiriqning o`yinchoq tilidan bayon qilinishi esa she’rning ta’sir kuchini yana oshirgan: Buksangiz qayrilaman, Oyoqdan ayrilaman. Mayli o`ynang erta-kech, Lekin ozor bermang hech. Shukur Sa’dulla bolalarning o`yin mashg’ulotlari haqida ham ko`pgina chiroyli, ta’sirchan she’rlar yozgan. Bolalar o`yini bilan bog’langan she’r bolalar uchun qimmatli asardir. Bu yerda shu narsani ham ta’kidlab aytish kerakki, o`yinlar bola uchun jiddiy ishdir. “Tulki va g’ozlar” she’rida birlari tulki, qolganlari g’oz bo`lib tulkiga tutqich bermay uning ustidan kulib qochsalar, “Mehmondorchilik” she’rida qizchalar “G’ivirlashib hovlida” tut terib shinni pishiradilar va qo`g’irchoqlarni ziyofat qiladilar. Qo`g’irchoqlar ziyofatga qaramagach tovuq va mushukni taklif qiladilar. Ular hamma yoqni to`zitib, to`kib ketadilar. Shu bilan “mehmondorchilik odosh” bo`ladi. Bu she’rlarda shoirning izlanishi, bolalarga ma’qul o`yinlar topishi va uni bolaga moslab berishga intilishi ko`rinib turibdi. Shu bilan birga bu she’rlarning yana bir muvaffaqiyati shundaki, u umumiylikdan, quruq ritorikadan uzoq bo`lgan syujetli va voqeaband she’rlardir. Ma’lumki, voqeabandlik ayniqsa, bolalar asari uchun muhim ahamiyatga ega. Bunday she’r bolani zeriktirmaydi. U xuddi hikoya yoki ertak kabi bola ongiga, xotirasiga oson singadi. Shoir ijodida yumoristik she’rlar ham bir talay: “Shalabbo”, “Aniqov”, “Injiq”, “Ivirsiq”, “Bizning oyi” kabi asarlarida shoir dangasa, o`z ustida ko`p ishlamaydigan, o`qish, izlanishni yoqtirmaydigan, injiq, ivirsiq bolalar ustidan qattiq kuladi. Daftari ochiq-sochiq Qolgan vazifa chala. Soat yurar: chiq-chiq-chiq, Echilmagan masala.

“Ivirsiq”da shoir o`yinqaroq, kun bo`yi koptok o`ynab, uyga berilgan vazifani bajarish, o`z vaqtida uyqudan turish o`rniga qotib uxlab darsdan kech qolgan Siddiq ismli bolaning maktab o`quvchilariga xos bo`lmagan qiliqlarini fosh qiladi: Yana jaranglab soat, To`qqizga zang uradi. “Ivirsiqjon” betoqat – Endi shoshib turadi. Shukur Sa’dulla xalq og’zaki ijodini sevgan va undan ijodiy foydalangan shoirlardan biri edi. U “Yoriltosh”, “No`xatpolvon”, “Laqma it”, “Ayyor chumchuq”, “Chol bilan bo`ri” kabi o`nlab asarlarini ertaklar asosida yaratdi. Xalq ertaklarini jo`ngina she’rga solib qo`ya qolmadi. Bolki unga ijodiy yondashdi. Davrimizga, bolalarning istak-armonlariga moslashtirdi. Shukur Sa’dullaning “Komandirning boshidan kechirganlari”, “Kachal polvon”, “Aziz qishlog’im”, “Ism qo`yilmagan xat” qissalari o`zbek bolalar nasrining yaxshi namunalaridan hisoblanadi.

O`quv darsliklar : 1 .I . A. Ka rimov . Yuksak m a `n a viyat – ye ngilmas kuch .- T.: Ma `n a viyat , 2008. 2. Jumaboyev M. O`zbek b olalar adabiyoti. –T.: O`qituvchi, 2002. 3.Jumabo y ev M Bolalar adabiyoti. –T.: O`qituvchi, 2011 . 4.Jo`ra y eva G O`zbek bolalar she`riyatida hajviy obraz yaratish mahorati. –T.: Muharrir, 2011 . 5.Masharipova Z. O`zbek xalq og’zaki ijodi. - T., 2008 A s o tirl a r v a rivoyatl a r . -T.: Yozuvchi , 1993. 6 . M.M ur o d o v . O ltin s a ndiq o childi . - T.: O`qituvchi , 1994. 7 .Mirza y eva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. -T.: 2004. 8 . Matchonov S. Kitob o`qishni bilasizmi ? –T.: O`qituvchi, 1993. 9 . Safarov O. Oliy o`quv yurtlarida bolalar adabiyotini o`qitish muammolari // Til va adabiyot ta`limi, 1999-yil, 3-4-sonlar.

O'xshashlar

Zafar Diyor

Shukur Xolmirzayev ijodi 2

O`zbek bolalar adabiyoti

Bolalar adabiyoti fan sifatida

Hamid Olimjon va o`zbek bolalar adabiyoti