Shukur Xolmirzayev ijodi 2 - Adabiyot - Referatlar

Shukur Xolmirzayev ijodi 2

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

Shukur Xolmirzayev ijodi R e j a 1. Hozirgi o`zbek adabiyoti taraqqiyotida Sh.Xolmirzayev ijodining ahamiyati. 2. Sh.Xolmirzayevning tarjimai holi. 3. Sh.Xolmirzayev ijodiy yo`lining ilk bosqichi. 4. Sh.Xolmirzayev hikoyalari. 5. Sh.Xolmirzayevning qissa va romanlari. 6. Sh.Xolmirzayev esselari. 7. Sh.Xolmirzayev dramalari.

Shukur Xolmirzayev ijodi hozirgi zamon o`zbek adabiyotining yorqin va mazmundor sahifalaridan birini tashkil etadi. Ko`p qirrali iste`dod sohibi Shukur Xolmirzayev adabiyotning turli janrlarida rang-barang badiiy asarlar yaratib, o`zbek adabiyoti xazinasini boyitgan. Adib o`zining rang-barang hikoyalari, publitsistik maqolalari, tarixiy esselari, realistik qissalari-yu ajoyib romanlari bilan hozirgi zamon adabiyotida munosib o`rin egallaydi. SH.Xolmirzayev 1940 yilda Surxondaryo viloyatining Boysun tumanida tug`ildi. Maktabni a`lo baholar bilan bitirib, u 1956 yilda Toshkent Davlat Universitetiga o`qishga kirdi. Shukur Xolmirzayev eslashicha, maktabda o`qib yurgan chog`laridayoq unda adabiyotga havas uyg`onadi. Toshkent Davlat Universitetining filologiya fakultetida bu havas yanada ortadi. Xuddi shu yillari Shukur Xolmirzayev badiiy ijod sohasida dastlabki qadamlarini qo`yadi. Uning dadil ijod yo`liga kirishida fakultetdagi tanqidchi M.Qo`shjonov boshchilik qilgan adabiy to`garak katta maktablik vazifasini o`taydi. Dorilfununda Sh.Xolmirzayev jahon adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan tanishib, badiiy ijod sirlarini anglay boshlaydi. Iqtidorli yozuvchi Shukur Xolmirzayev hozirgi o`zbek adabiyotida o`z ovoziga, uslubiga ega bo`lgan ijodkorlardan hisoblanadi. U adabiyotimizga 1962 yil “Oq otli” povesti bilan kirib keldi. Povest bolalar uchun yozilgan bo`lib, unda yoshlarning o`ziga xos orzu o`ylari va hayotga qarashlari aks etgan. SH.Xolmirzayev mazkur povestini e`lon qildirgandan so`ng o`tgan o`ttiz yildan ziyodroq davr ichida juda ko`plab hikoyalar, bir qancha qissa va romanlar yozdi. Yozuvchi Sh.Xolmirzayev hikoyanavis sifatida qaysi mavzuni qalamga olmasin, qandaydir muhim, salmoqdor ijtimoiy fikrni ifodalashga intiladi. Uning bu xususiyatlari, ayniqsa, keyingi yillarda yaratilgan “Shudring tushgan bedazor”, “Cho`loq turna”, “Podachi”, “Ko`k dengiz”, “Xorun ar-Rashid”, “Qadimda bo`lgan ekan”, “Tabassum”, “Ustoz”, “Farzand” kabi hikoyalarida yaqqol namoyon bo`lgan. Sh.Xolmirzayev hikoyalarida, asosan, Surxon vohasining kaloriti yorqin sezilib turadi. Yozuvchining hikoyalarida surxondaryoliklarning

o`ziga xosligi, yorqin va katta xarakterlari, yashash tarzi yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Uning “Arpali qishlog`ida”, “Olis yulduz ostida”, “Miltiq otildi”, “Kimsasiz hovli”, “Ov” kabi hikoyalari, “So`nggi bekat”, “Qil ko`prik”, “Olabo`ji” romanlarida bu koloritni aniq sezish mumkin. To`g`ri, yozuvchi Shukur Xolmirzayev dastlabki ijodiy qadamlaridanoq “o`zligini”, o`z uslubini topib olgani yo`q. U tinimsiz izlanishlar, ijodiy tajribani o`zlashtirish jarayonida shunga erishdi. “Mana o`tmishu hozirgi zamon adabiyoti yozish usullaridan ozmi-ko`pmi o`rganib, o`z yo`limni topish ustida ko`p o`ylandim, - degan edi yozuvchi, - bu izlanish hatto nuqta, vergulni qayerga qo`yish borasida ham bo`ladi”. Bu uning, xususan, so`nggi yillarda yaratayotgan asarlarida o`zining yorqin ifodasini topmoqda. Yozuvchining “Hayot abadiy”, “Kulgan bilan kuldirgan”, “Og`ir tosh ko`chsa”, “Boychechak ochildi”, “Cho`loq turna”, “Qariya”, “Ot egasi” kabi hikoyalarida katta ijtimoiy ma`nolar o`z ifodasini topgan. Ular zamondoshlarimizning o`zaro munosabatlari orqali ochib beriladi. “So`nggi bekat” Sh.Xolmirzayevning jiddiy yutug`i hisoblanadi. Yozuvchining o`zi ham: “ijodda, izlanishda o`zimning ham kelib to`xtagan so`nggi bekatim bu”, - deb yozadi romandagi so`zboshida. Romanning “So`nggi bekat” deb atalishida ma`lum ramziy ma`no mavjud. Asar qahramonlari hayotidagi muhim nuqta – so`nggi bekati tasvirlanadi. Romanda Bekat qishlog`i, u yerda yashayotgan zamondoshlarimizning amalga oshirayotgan ishlari haqida hikoya qilinadi. Asar qahramonlari so`nggi bekatga yetib kelishgach, bosib o`tgan yo`llari haqida o`ylaydilar. So`nggi bekat ular hayotida muayyan darajada burilish nuqtasi bo`ladi. Ular yo`l qo`ygan xatolarini anglab yetishadi va uni tuzatishadi. Masalan, O`ktam, Nasiba bilan aloqasini uzadi. Nasiba ham O`ktam bilan baxtli bo`la olmasligini bilib, qishloqdan ketadi. Quvvatbekov esa shaharga ketmay, qishloqda qolishga qaror qiladi. Ishoq chol esa o`zining kim ekanligini anglab yetadi, Shamsuddinov ham o`zidagi kamchiliklarni tuzatishga kirishadi. Yozuvchi Sh.Xolmirzayev ijodi kitobxonlar diqqatini jalb etib kelmoqda. Uning “To`lqinlar” povesti haqida S.Mirvaliyev, A.Rasulov, M.Olimov, A.Quljonov, N.Shukurov, S.Mirzayev, A.Aliyev kabi tanqidchilar

bahslashgandilar. Uning “So`nggi bekat” romani bo`yicha professorlar U.Normatov va Ochil Tog`ayevlar munozara qilishgan. Sh.Xolmirzayevning boshqa asarlari ham fikr olishuvlarga sababchi bo`lgan. Demak, u zamondoshlarimizni to`lqinlantiradigan, salmoqli ijtimoiy fikrga molik asarlar ijod qilayotgan yozuvchidir. Uning shunday asarlaridan biri 80-yillarning o`rtalarida e`lon qilingan bo`lib, u roman “Qil ko`prik” deb ataladi. Yozuvchi Shukur Xolmirzayev hikoyalari, povestlari hamda “So`nggi bekat” romanida, asosan zamonaviy mavzularni yoritgan bo`lsa, “Qil ko`prik” nomli yirik romanida inqilob yillaridagi qaynoq hayot materialiga murojaat qildi. Shu nuqtai nazardan yozuvchining ijodida bu asari yangi hodisa bo`ldi. Yozuvchi g`oyaviy maqsadini Sharqiy Buxoro – Boysun atrofida sodir bo`lgan tarixiy voqealarni jonlantirish orqali ro`yobga chiqargan. Sh.Xolmirzayev g`alabalarni himoya qilgan kishilarga xos ko`plab fazilatlarni Qurbon obrazida mujassamlashtiradi. Qurbon oddiy kosibning o`g`li. Ruhoniy Eshon Sudurning homiyligi tufayli madrasada o`qigan, “oq qorani tanish” imkoniyatiga erishgan. Lekin u mehnatkashlarning quyi tabaqasidan chiqqani uchun puldorlar, boy bolalari orasida ajralib turadi. Natijada unda odamlarning qaysi tabaqasidan chiqqanligiga qaramay, teng bo`lishi zarur degan fikr paydo bo`ladi. Shu fikrni amalga oshirish yo`lida u atrofiga nazar soladi. Har qanday yangilikka qiziqadi. Undagi qiziqish Buxorodagi “Yosh buxoroliklar” partiyasining g`oyasi bilan tanishishga olib keladi. Bunda Sadriddinxo`ja unga yordam beradi. Qurbon yangilikka qiziqishi tufayli qamaladi, inqilob tufayli keyin ozodlikka chiqadi. Qurbon inqilob samaralarini himoya qilish yo`lida fidorkorlik ko`rsatuvchi qahramon darajasiga ko`tariladi. Uning sobiq piri Eshoni Sudur islom lashkarlari qo`mondoni Ibrohimbek qoshida bosh maslahatchi bo`ladi. Bu faqat unga dushman qarorgohiga kira olish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Shu sababli razvedkachi sifatida yuboriladi. Qurbon o`ziga qiyin va mas`uliyatli vazifalar yuklatilganiga qaramay, ularni sharaf bilan bajaradi va halok bo`ladi. Yozuvchi Qurbon obrazini jonli va jozibali ishlagan. U ijtimoiy faoliyatda aktiv bo`lishi bilan birga, shaxsiy hayotida ham jozibaga ega.

Qurbonning Oyparchaga muhabbati undagi ijobiy xislatlarning yorqinroq namoyon bo`lishiga yordam beradi. Yozuvchi romandagi barcha obrazlar qatori Qurbon timsolining ham bir yoqlama yaratilishiga yo`l qo`ymaydi. Qurbon faol kurashchi, jon-dili bilan g`alabalarni himoya qilishga kirishgan qahramon bo`lsa-da, unda dinga, xudoga ishonish tuyg`ulari ham mavjud. Bu romanda nihoyatda haqqoniy va ishontirarli tarzda ifodalangan. Chunki madrasalarda tahsil ko`rgan sobiq mullavachchaning xudodan darhol yuz o`girishi mumkin bo`lmagan hol. “Qil ko`prik” romanida Oyparcha obrazi ham samimiy mehr bilan yaratilgan. U amirlik tarafini olishni ham, sho`rolar tomoniga o`tishni ham bilmaydi, bamisoli Qurbonning tili bilan aytganda “Qil ko`prik” ustida qolgan shaxs. Qurbon Oyparchaning dunyoqarashidagi ana shu holatni yanada yaxshiroq anglaydi va uning to`g`ri yo`l topishiga yordam beradi. Oyparcha to`g`ri so`zli, makkorlikni, aldamchilikni yoqtirmaydigan dadil va jasur qiz. U, muayyan darajada Qurbon xarakterining yangi qirralarini ochishga yordam beradi. Katta epik asarlar yaratish sohasida muayyan tajriba to`plagan Shukur Xolmirzayev 80-yillarning ikkinchi yarmida yana zamonaviy mavzuda roman yaratishga kirishadi. Natijada uning “Yo`lovchi” romani maydonga keladi. Muallif unda qayta qurish yillarining manzaralarini gavdalantirishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan edi. Asarda yozuvchi asosiy qahramonini yo`lga tushirib, sovxozdan sovxozga, qurilishdan qurilishga o`tkazadi. U atrofda sodir bo`layotgan voqealarga qahramon ko`zi bilan qarab, ularni tushunishga, tahlil qilishga va baholashga intiladi. Qahramon ko`zidan qishloqlardagi dahshatli mehnat ham, axloqiy tubanliklar ham, nopok kishilaru ishbilarmon rahbarlar ham, hatto uzoq Kubadagi qiyinchiliklar ham qochib qutilmaydi. Yozuvchi qahramonni yo`lga chiqarib, uni obyektdan-obyektga o`tkazaversa, safari hech qachon tugamasligini payqab qoladi. Buning ustiga u kitobdagi ko`p voqealar juda sun`iy va mantiqsiz chiqqanligini sezadi. Shuning uchun ham Sh.Xolmirzayev boshda ikki kitob sifatida o`ylangan bu romanni davom ettirmaslikka qaror qiladi. “Yo`lovchi” romani shu tariqa yozuvchi ijodida bir tajriba bo`lib qoladi.

Shunga o`xshash tajribani yoki izlanishni Sh.Xolmirzayevning keyingi yirik asari “Ola bo`ji” deb atalgan “Romandan katta hikoya”sida ham ko`rish mumkin. “Ola bo`ji” asarida 80-yillar oxiri va 90-yillarning boshlaridagi sharoit qamrab olingan. Agar asar sovet davrining so`nggi yillari tasviri bilan boshlansa, O`zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridagi o`zgarishlar manzarasi bilan xotimalanadi. Asar markazida tarixchi maktab o`qituvchisi Ulton obrazi turadi. Uni yozuvchi sotsialistik realizm talablariga mos keladigan ijobiy qahramon sifatida ko`rsatishni maqsad qilib olgan. Asar oxirlariga borib esa muallif sotsialistik realizm qoidalaridan chekinibroq Ultonni zaifliklar, kamchiliklar va qusurlar egasi sifatida ham namoyon qilishga urinadi. Demak, davr shiddati asar metodiga ham o`z tamg`asini bosgan. Asar boshida Ulton, asosan, go`zal fazilatlar sohibi sifatida namoyon bo`ladi. Chunonchi, u juda bilimli, dono, tajribali va ilmiy ishga qiziqadigan, erkin fikrlaydigan, va`dasiga vafodor bir yigit qiyofasida ko`rinadi. Bular Ultonning qishloqdagi hayoti va o`rta maktabdagi faoliyati tasviri jarayonida yuzaga chiqariladi. Faqat o`qishni, ya`ni oliy o`quv yurtini bitirganiga ancha o`tgan bo`lsa- da, Ulton hanuz uylanmagan. Buning sabablaridan biri shundaki, u Toshkentda qolgan kursdoshi va sevgilisiga sadoqat saqlaydi. Qishloqda Ultonning uylanmaganligi haqidagi shov-shuvlar ko`payib ketadi va raykom sekretari To`qliboy Qo`chqorov qulog`iga borib yetadi. Qo`chqorov xalq rahbari sifatida darhol bu yigitni uylantirib qo`yish rejasini tuzadi hamda Ultonni o`z oldiga chaqiradi. O`sha yerda Ulton shu qishloqlik vrach qiz Bahor bilan yaqindan tanishtiriladi. Shundan keyin Ulton Toshkentdagi sevgilisini juda tez va oson unutadi. Afsuski, romandagi ko`plab epizodlar kabi bu voqea ham yaxshi dalillanmagan. Qanday bo`lmasin, zudlik bilan Ulton bilan Bahorning to`ylari bo`ladi va unga To`qliboy Qo`chqorovning o`zi rahbarlik qiladi. Bunday mehribonlikning sirlari, sabablari keyinroq ochiladi. So`ngra voqealar shiddatli tezlik bilan davom etadi. Kutilmaganda uyiga qaytgan Ulton xotinini To`qliboy Qo`chqorov bilan buzuqlik ustida tutib oladi. Lekin shuning o`zi bilan To`qliboy

Qo`chqorov osongina taslim bo`lmaydi. Aksincha, unga qadar Ultonning boshiga og`ir savdolar tushadi. U jinnixonaga yuboriladi, qochganda esa, qaytadan tutilib, haqiqiy ruhiy kasalga aylantiriladi. Bu orada davrlar o`zgaradi, To`qliboy Qo`chqorov amalidan tushadi va zamonga moslashish yo`llarini qidirib qoladi. Ikki yoshning baxtiga zomin bo`lgani uchun To`qliboy Qo`chqorov ko`z o`ngimizda yozuvchi tomonidan “Ola bo`ji” qiyofasida tasvirlanadi. Mana shunday qisqa syujet chizig`iga asoslanganligi uchun bo`lsa kerak, muallif asarni “Romandan katta hikoya” deb atagan. Biroq, asosiy voqealar oqimi davomida hayotning juda ko`p muammolari, dolzarb masalalari, mavzulari, xalqning tili uchida turgan gaplar qalamga olinadi. Jumladan, asarda o`rta maktablarda bilim berishning saviyasi pastligi, o`quvchilar va o`qituvchilarning savodsizligi, o`quv binolari ta`mirlashga muhtojligi, qishloqdagi mehnat va hayotning og`irligi, xotin-qizlar ahvolining nochorligi, cho`ponlar turmushining zahmatlari mavzuini ham, meditsina xizmatining qoniqarsizligi, bolalar o`limining ko`pligi, tibbiy asbob-uskunalarning, dori-darmonlarning yetishmasligi muammolarini ham qalamga oladi. Shuningdek, asarda tarixga va o`tmishga ekskursiya qilinib, o`lkamizning ruslar tomonidan bosib olinishi, mustamlakachilikning mohiyati va oqibatlari, turg`unlik va qayta qurish yillarining turli-tuman qirralari, illatlari, dahshatlari va fojialari, hozirgi kunlarning afzalliklari haqida ham ko`plab fikr-mulohazalar, qarashlar, his- tuyg`ular ham ifoda qilinadi. Bu fikr-mulohazalarning ko`pchiligi qahramonlar tilidan bayon qilinsa-da, aksariyati muallifning o`z o`ylaridek tuyuladi. Go`yo yozuvchi o`zi ko`pdan beri o`ylab yurgan g`oyalarini qahramonlari tiliga joylab qo`ygandek tuyuladi. Afsuski, ularning ko`pchiligi oddiy bayon, ya`ni deklaratsiya bo`lib qolgan va asarning asosiy voqealariga, qahramonlarning xatti-harakatlariga, romanning butun to`qimasiga yaxshi bog`lanib ketmagan. Asar kompozitsion jihatdan nomukammal va tarqoq chiqqan. Shunga qaramay, filologiya fanlari doktori I.Mirzayev o`zining “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” gazetasida chiqqan taqrizida bu asarni butunicha ijobiy baholagan. Aslida “Ola bo`ji” asari ham xuddi “Yo`lovchi” romani kabi yozuvchi Sh.Xolmirzayev ijodida o`tkinchi bir voqea bo`lib qoladi, chunki u badiiy jihatdan juda zaif chiqqan.

Shunga qaramay Shukur Xolmirzayev o`zbek nasri taraqqiyotiga sezilarli hissa qo`shgan yozuvchi hisoblanadi. Uning ko`p jihatdan mukammal hikoyalari, “O`n sakkizga kirmagan kim bor?” qissasi, “So`nggi bekat” va “Qil ko`prik” romanlari xuddi shundan guvohlik beruvchi asarlar hisoblanadi. So`nggi yillarda Shukur Xolmirzayev iste`dodining yana bir yangi qirrasi namoyon bo`la boshladi, ya`ni u yaxshi dramaturg sifatida ijodning eng qiyin sohasida dastlabki qadamlarni qo`ya boshladi. Dramaturgiyaga qiziqish Shukur Xolmirzayev qalbida va ongida juda erta uyg`ongan. Bunday qiziqish ilk bor Shukur Xolmirzayev Toshkent Davlat dorilfununi filologiya fakultetiga o`qishga kirgan paytlarda namoyon bo`lgan. O`sha paytda, ya`ni 60-yillarning boshlarida dorilfununda juda yaxshi drama to`garagi bor edi. Unga mashhur aktyor Shukur Burxonov rahbarlik qilar edi. Shu to`garakka faol qatnashib, Shukur Xolmirzayev SHekspirning “Gamlet” tragediyasida bosh rolni o`ynaydi. Uning o`zi eslashicha, o`shanda Shukur Burxonov Xolmirzayevni teatr san`ati institutiga olib ketmoqchi bo`lgan. Lekin aktyor bo`lishdan ko`ra dramaturg sifatida qalam tebratishni afzal bilgan Shukur Xolmirzayev dorilfunundagi o`qishni davom ettirgan. Shunga qaramay, u dramatik asar yozishga birdaniga kirishmagan. Juda ko`p hikoya, qissa va romanlar yozgandan keyingina Sh.Xolmirzayev san`atning eng qiyin sohasiga, ya`ni adabiyotning gultoji hisoblanuvchi dramaturgiyaga qo`l urdi. SH.Xolmirzayevning “Ziyofat” asari jiddiy drama yaratish yo`lidagi ilk izlanishi bo`lgan. “Ziyofat” asar ma`naviy-axloqiy muammolar talqiniga bag`ishlangan dramadir. Shukur Xolmirzayev bu dramasida ijtimoiy hayotdagi o`zgarishlar haqida fikr bildiradi. “Ziyofat” dramasi xotin-qizlarimizning taqdiri to`g`risida haqqoniy bahs yurituvchi asardir. Drama ikki pardadan iborat bo`lib, birinchi pardasida Xayrigul ismli bir ayol o`ziga o`t qo`yib o`lganidan so`ng, sovxoz direktori Metin, qishloq soveti raisi Habiba, rayon militsioneri Nurmat, gazeta muxbiri Qismat, mehmonxona xizmatchisi Omon va uning xotini Paxtagulning bo`lib o`tgan noxush voqea xususida fikrlashuvlari haqida gap boradi. Birinchi parda shunday xulosa bilan

yakunlanadi. Go`yoki Xayrigul sevimli erining fojiali o`limiga dosh berolmay, o`z joniga qasd qilgan... Dramada Habiba, Nurmat, Qismat bir maktabda o`qigan sinfdoshlardir. Ular jamiyatdagi eng kir, ma`naviy tubanlashgan shaxslardir. Paxtagul aytganidek, ular bir jamoa, kelishib ish qiladilar. Har qanday ishni pul bilan o`lchaydigan razil kishilar qiyofasidir. Ular Paxtagul aytganidek, mafiyadir. Dramada hozirgi hayotimizda bo`layotgan hodisalar o`z ifodasini topgan. YA`ni tanish-bilishchilik, mansab, amaldorlik kabi illatlarni ham adib fosh etadi. Xayrigul o`ziga olov yoqadi. Demak, bu olov yoqishda biror sabab bo`ladi. Yaqin-yaqinlargacha xotinlarga past nazar bilan qarash g`oyasi saqlanib keldi. Tuban kimsalar Xayrigulning o`limi bilan bog`liqliklarini bosti-bosti qilib yuborish uchun hech nimadan qaytmaydilar. Yosh ayol nima uchun bu kunga tushgan deb qattiq o`ylanib, borib uyiga hol-ahvolini so`ramaydilar. Eshitganlariga asosan fikr yuritib, gazetaga maqola yozadilar. Ularning axloqiy jihatdan tubanligi ham fosh etiladi. Dramada Paxtagul obrazi katta mahorat bilan yaratilgan. Paxtagul jirkanch hayotdan nafas olayotganidan qattiq iztirob chekadi. U adolat bormikin bu hayotda, - deb o`ylaydi va o`ziga olov yoqadi. U bunday hayotda yashashni xohlamaydi. Demak, Paxtagul ma`naviy dunyosi pok ayoldir. Xotin-qizlarimiz orasida Paxtagulga, Xayrigulga o`xshab o`ziga olov yoqqanlar oz bo`lsa-da bor-ku! Yaqin-yaqinlargacha bu bir an`anaga aylanib ketayozdi. Ammo hozir ancha kamaygan... Demak, dramani tomosha qilib, biz xotin-qizlarimizning ijtimoiy hayotiga beparvo bo`lmasligimiz kerakligini anglaymiz. Shukur Xolmirzayevning “Qora kamar” dramasi bu janrdagi ikkinchi asari hisoblanib, bizning ko`z o`ngimizda birmuncha uzoqroq davrlar manzarasini jonlantiradi. Unda Oktabr inqilobidan keyingi yillarning shiddatli o`zgarishlari, grajdanlar urushi davrining murakkab, ziddiyatli hodisalari, falokatlari, zahmatlari

qalamga olingan. Bularning hammasi dramadagi qahramonlarning ruhi va o`y- fikrlariga o`z muhrini bosadi. Shunga ko`ra “Qora kamar” o`ziga xos ijtimoiy- psixologik drama hisoblanadi. Ilgarilari ko`pchilik asarlarda bosmachilar o`ta yovuz, talonchilikdan, qishloqlarga o`t qo`yishdan boshqa narsani bilmaydigan, har qanday insoniy fazilatdan, tuyg`ulardan mahrum bo`lgan mahluqlar sifatida tasvirlanardi. Yozuvchilar ularni go`yo qoramoy to`la bochkaga tushirib chiqarilgandek qiyofada ko`rsatar edilar. Yozuvchi Abdulla Qahhor esa 1934 yilda “Ko`r ko`zning ochilishi” hikoyasida bosmachilar orasida ular qatoriga qora Ahmaddek adashib, aldanib tushib qolgan sof qalbli yigitlar ham bo`lganligini aks ettirib, o`sha harakat qatnashchilarining barchasini nuqul qora bo`yoqqa bulg`ab namoyon qilishdek biryoqlama an`anadan qisman chekingan edi. Endilikda bo`lsa, yozuvchilarimiz bosmachilik harakatiga xuddi o`zlarining ko`zlari ochilgandek boqayotganga o`xshamoqdalar. Oqibatda Shukur Xolmirzayevning “Qora kamar” dramasi tipidagi asarlarda bosmachilik harakatining sabablarini, ildizlarini teranroq badiiy tadqiq etishga intilish yuzaga keldi. Drama voqealari inqilobdan ancha keyin, aniqrog`i, 1925 yilning 30 dekabrida Surxon vohasidagi bir kamarda sodir bo`ladi. U yerga bosmachilar uya qurganligi uchun “Qora kamar” degan nom berilgan. Kamarda biz ashaddiy bosmachilardan biri bo`lmish Xurrambekni g`azabga to`lgan, iztiroblar girdobidan chiqolmayotgan bir qiyofada ko`ramiz. Yosh bolalarning “Yasha, SHo`ro!” deya ashula aytib paydo bo`lishi uning g`azabini yuz chandon oshirib yuboradi. Shundan biz Xurrambekning ko`pchilik bosmachilar kabi sovet hokimiyatining dushmani ekanini payqaymiz. Biroq, u boshqa ko`p bosmachilardan farqli holda, boyligidan, mol-dunyosidan ajralgani uchungina yangi tuzum dushmaniga aylangan emas. Inqilobdan keyin yuzaga kelgan sharoit Xurrambekning hayot haqidagi tasavvurlariga, Vatan, millat, xalq to`g`risidagi tushunchalariga, butun e`tiqodiga nomuvofiq bo`lib ko`rinadi. Bizni bunga ishontirish uchun dramaturg Xurrambekning e`tiqodini, ezgu tuyg`ularni, qarashlarini, orzularini bir-bir badiiy tahlil etadi. Chunonchi, Xurrambekning ezgu orzularidan biri ona vatanini ozod ko`rish hisoblanadi. Bu haqda u qarshisida tili

kesilgan holda turgan Abdulla Nabiyevga shunday deydi: “Sizlar, sho`rochilar shu xalqqa... vatanga, mana bu somondek keng o`lkaga ozodlik bera olasizlarmi?.. O`rislar yurtdan chiqib ketadimi?.. Qachon inson ko`ribdiki, bosqinchi bosib olgan o`lkasidan chiqib ketgan? Axir uyam qon to`kyapti! O`z qonini...” Shu tariqa atrofida yuz berayotgan voqealarni kuzatib, Xurrambek kelajakka bo`lgan umidlaridan birontasi ham ro`yobga chiqmasligiga iqror bo`la boradi. Eng dahshatlisi, uning Vatan haqidagi tushunchasi, xayollari sarob bo`lib chiqadi. Bu tushunchasini Xurrambek oshpazga shunday izohlaydi: “Bilasanmi, sen vatan deganda, men ilgari Boysunni, Surxonni tushunar edim. Millat deganda... Yo`q, millat bu – o`zbek ham emas ekan. U turkiy xalqlarning birligi ekan. Ana shuni anglab yetgan chog`imda mana bu kunga tushib o`tiribman-a!” Erkin hayot to`g`risidagi qarashlari, umidlari puch ekanligini anglay boshlagach, Xurrambek: “Men xalqim deyman, xalqim esa mol” degan xulosaga keladi. Xurrambekka faqat ijtimoiy hayot to`g`risidagi qarashlargina emas, balki shaxsiy turmushi, farzandlarining kelajagi haqidagi umidlari ham sarobga aylanayotgandek tuyuladi. Uning umidlarini quyidagi so`zlaridan anglaymiz: “Ketamiz, o`g`lim, ketamiz men ham uyni sog`inganman... Mening hali umidlarim ko`p. Nasib etsa, seni Boysun madrasasiga qo`yaman. Keyin Buxoroda o`qiysan. Undan keyin Istambulda...“ Xurrambekning bu so`zlariga javoban o`g`li Umid Abdulla Nabiyev ular endi Leningradda o`qishlarini aytganini eslatadi. Leningrad “inqilob beshigi” ekanligini eslagan Xurrambek farzandlarining kelajagiga bo`lgan umidlari ham puch yong`oqdan boshqa narsa emasligini anglab yetadi. Shu tariqa mavjud sharoit bilan qahramonning xarakteri, qarashlari orasida tug`ilgan nomuvofiqlik uning, ya`ni Xurrambekning yovuzlikdan, o`ta shafqatsizlikdan iborat xatti-harakatlariga sabab bo`ladi. Jumladan, Xurrambek o`ta yovuzlashib ketishi oqibatida atrofidagi sheriklarini ham ayamay, birin-ketin o`ldiraveradi, ashaddiy dushmani bo`lmish Abdulla Nabiyevning o`ligini barcha odamlardek dafn etish uchun bermaydi. Dramaturg Xurrambekning ezgu o`ylari borligini ayon qilar ekan, uni bir yoqlama tasvirlash yo`lidan bormaydi, balki o`ta yovuz shaxsligini gavdalantirishda

tomoshabinni larzaga soladigan voqealar topadi. Unday voqealardan biri “Yasha, SHo`ro!” qo`shig`ini kuylagani va Leningradda o`qishini aytgani uchun o`g`li Umidni Xurrambek o`limga hukm etishidek dahshatli manzara hisoblanadi. Bu manzarada Xurrambek tomoshabinga barcha yovuzlarning yovuzidek bo`lib ko`rinadi va nimasi bilandir N.V.Gogol qissasidagi Taras Bulbani eslatadi. Qissada balog`at yoshidagi Andrey bir polyak qizi deb, dushman tomoniga o`tib ketgani, ya`ni vataniga xiyonat qilgani uchun otasi Taras Bulba uni o`limga hukm etadi va kitobxon buni yovuzlik deb emas, balki qonuniy intihodek bir narsa deb tushunadi. Xurrambekning hali balog`atga yetmagan go`daklarni va o`z norasida farzandini o`limga yuborishi esa favqulodda yovuzlikning timsoli bo`lib ko`rinadi. Shunda ham Xurrambek bu harakatini sovuqqonlik bilan e`tiqodiga sodiqlikning natijasi deb sharhlaydi va Umidni o`ldirmay kelgan qassobga shunday deydi: “Qassob, nega buni tirik qo`yding? Aytgan edim-ku, jo`ra... He, cho`loq! Kimga bola shirin emas? Men ham otaman, axir... Ammo boladan ham aziz narsalar bor-ku olamda?.. Vatan, millat... E`tiqod? Senlar bu narsalarni hech qachon tushunmaysanlar! Johillar...” Dramaning so`nggi sahnalaridan ayon bo`lishicha, xuddi mana shu o`taketgan yovuzlik, haddan ziyod shafqatsizlik hatto yorqin e`tiqodga ega bo`lgan bosmachilarni ham oqibatda inqirozga olib kelgan sabablardan hisoblanadi. Demak, Xurrambekning fojiasi, muqarrar mag`lubiyati, birinchi tomondan, uni qurshagan sharoitning mahsuli bo`lsa, ikkinchi tomondan, o`zidagi nomaqbul, salbiy omillarning ham samarasi hisoblanadi. Faqat biz bu umumlashmaga to`liq ishonishimiz uchun dramaning ayrim o`rinlarida dalillar kamroqdek ko`rinadi. Chunonchi, Xurrambekning o`z o`g`lini o`limga yuborishi yovuzligining yaqqol timsoli bo`lsa-da, qahramon qalbida mazkur hukmning tug`ilishi uchun yana qandaydir qo`shimcha dalillar zarurdek tuyuladi. Deyarli hech bir harakat qilmay, faqat e`tiqodiga zid gaplar aytgani uchun Umidni Xurrambek o`limga yuborishiga ishonish qiyin. Bunga to`liq ishonch tug`ilishi uchun Umid va yonidagi bolalar Xurrambekka qarshi yoki uning e`tiqodiga zid bo`lgan qandaydir jiddiyroq ish qilishi lozimdek ko`rinadi.

Hozirgi holida ham Shukur Xolmirzayevning “Qora kamar” dramasi bosmachilikning ma`naviy ildizlari haqidagi tasavvurimizni ancha boyitadi va bu harakatning mohiyati to`g`risidagi xolis haqiqatni anglab yetishimizga yordam beradi. O`zbekiston mustaqil taraqqiyot yo`liga kirgan davrda Shukur Xolmirzayev ijodining yetuklik bosqichi boshlandi. Bu davrda yozuvchi “Bulut to`sgan oy”, “Bandi burgut”, “Ozodlik” kabi hikoyalarini va “Dinazavr” romanini e`lon qilib, hozirgi hayotning mohiyati, murakkabliklari, ziddiyatlari, qiyinchiliklari to`g`risidagi shafqatsiz haqiqatni ifodalashga intildi. Mazkur asarlar Shukur Xolmirzayev hozirgi o`zbek adabiyotida realistik metodning hayotbaxsh an`analari, tamoyillari yangidan tantana qilishi va ijobiy samaralar berishi yo`lida faol kurashayotgan yozuvchilardan biri darajasiga ko`tarilganligini yaqqol isbotlaydi.

A d a b i yo t l a r : Shukur Xolmirzayev asarlari: 1. To`lqinlar. T., O`zadabiynashr. 1963. 2. O`n sakkizga kirmagan kim bor... T,. “Yosh gvardiya”, 1965. 3. Hayot abadiy. T., G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti, 1974. 4. So`nggi bekat. T., “Yosh gvardiya”, 1976. 5. Yo`llar, yo`ldoshlar. T., “Yosh gvardiya”, 1984. 6. Bodom qishda gulladi. T., G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1986. 7. Qil ko`prik. T., G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1984. 8. Og`ir tosh ko`chsa. T., “Yosh gvardiya”, 1980. Shukur Xolmirzayev ijodi haqida: 1. Normatov U. O`ziga xoslik sirlari. “Nasrimiz an`analari”. T., G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1980. 2. Sanjar Sodiq. Hozirgi o`zbek adabiyoti. T., “O`zbekiston” nashriyoti, 1992. 3. www.G`G`ozbekadabiyoti.com 4. www.ziyonet.uz www.edu.uz

O'xshashlar

Zafar Diyor va Shukur Sa’dulla ijodi

Uyg`un ijodi 2

Komil Xorazmiy hayoti va ijodi 2

Sakkokiy ijodi

Oybek ijodi