Komil Xorazmiy hayoti va ijodi 2 - Adabiyot - Referatlar

Komil Xorazmiy hayoti va ijodi 2

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2099.5 KB

Ko'chirib olish

Komil Xorazmiy hayoti va ijodi REJA: 1. K.Xorazmiy ijodining o`rganilishi; 2. Shoir yashagan davr va adabiy muhit; 3. K.Xorazmiyning tarjimai holi; 4. K.Xorazmiyning ijodiy merosi.

Tayanch tushunchalar. Teokratik tuzum, xattotlik san`ati, devon tuzish tartibi, toshbosma va qo`lyozma kitobat, musavvirlik, ohang va nota, she`riy hasbi xol yozishning sabablari ijtimoiy-hayotiy muhit haqida she`riy nazmiy fikr bildirish va uning omillari haqida sharh. K.Xorazmiy ijodini uning o`z zamondoshlari yuqori baholaganlar. Tarixchi olim va shoir Ogahiy Komil Xorazmiy ijodining ahamiyati to`g`risida so`zlab, uni «fazl va hunar ahli orasida mumtoz» deb baholaydi. Chunonchi Ogahiyning «Gulshani davlat» kitobida K.Xorazmiy haqida shunday deyiladi: «Navras fikr va toza tab`shuarodin, fazl va hunar ahli orasinda mumtoz Pahlavon Niyozkim, fozillar guruhi ichra taqallusi Komildir». Ahmad Tabibiy ham 1908 yilda tuzgan «Majmuatush - shuaro» tazkirasida K.Xorazmiyga mashhur shoirlar qatoridan joy ajratgan. K.Xorazmiyning bir qancha asarlari Toshkentda «Turkiston viloyatining gazeti»da nashr etilgan. Shuningdek B.Rahmonov va M.Yusuf Devozodalarning 1925 yilda Moskvada nashr etilgan «Xorazm musiqiy tarixchisi» kitobida K.Xorazmiy musiqiy madaniyatimizning mashhur arboblaridan biri sifatida tilga olinadi. V.Belyayevning 1933 yilda Moskvada bosilgan «O`zbek musiqa asboblari» nomli asarida K.Xorazmiyning musiqa sohasidagi xizmatlari talqin etilgan. Uning adabiy ijodi haqida ma`lumot beruvchi mukammal asarlar asosan qirqinchi yillarda paydo bo`ldi. Bu jihatdan adabiyotshunos olim Sharafuddinovning 1945 yilda oliy o`quv yurtlari uchun Toshkentda nashr etilgan «O`zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»ni eslash kifoya. Shundan so`ng K.Xorazmiy nomi shoir va madaiyat arbobi sifatida maktab va oliy o`quv yurtlari dasturi va darsliklarida tilga olinib, uning ijodi targ`ib qilina boshlandi. Chunonchi, M.Yunusov 1947 yilda K.Xorazmiy ijodi haqida nomzodlik dissertatsiyasi yoqlab, 1960 yilda shu dissertatsiya asosida shoir yashagan davrni, uning hayoti va ijodini aks ettiruvchi «Komil Xorazmiy» nomli kitobchasini nashr ettirdi. Shoirning «Tanlangan asarlari» birinchi marta Toshkentda 1961 yilda nashr etilgan.

Markaziy Osiyo xonliklarida bo`lgani kabi Xeva xonligida ham teokratik idora usuli joriy etilgan edi. Bu idora usuliga ko`ra, din siyosiy hokimiyat kuchiga ega bo`lib, din ahllari – shayhlar, qozilar, eshonlar mamlakatni idora qilish ishiga bevosita ishtirok etar edilar. Feodal idora usulining eng qabih ko`rinishlaridan bo`lgan bu idora usuli hukumronlik qilgan mamlakatda xalq, boylar va din ahllari zulmi ostida ayovsiz ezilar edi. Bu davrda tamagirlik, poraxo`rlik davlat siyosatiga aylanib qolgan edi. Undan tashqari xonlik maxkamasi tomonidan joriy qilingan soliqlarning turi 25ga yetgan edi. Chunonchi, «be`or»-ariq va anhorlarni tozalatish colig`i; «solg`ut»- yer solig`i; «chopar puli»-soliqlarni yig`ish boshlanishi haqida xabar qiluvchiga beriladigan pul; «miltiq solig`i»-yaroq-aslaha olish uchun yig`iladigan soliq; «kachu»-dambalarini ta`mirlash puli; «Otlanib»-xonning ovi uchun yig`iladigan pul; «tuman puli»-amaldorlar uchun yig`iladigan pul; «Mushrifona»-yer o`lchovchi va hosilni aniqlovchi uchun yig`iladigan pul; tutun puli, qarovul puli, tarozi puli, uloq tutuv va xokazo. Bu soliqlar xalqni qashshoqlashtiradi. Shuning uchun xalq g`azablanib, insofsiz amaldorlarga, qulfurushlikka qarshi bosh ko`tardi. Hamma tomonlama zaiflashib qolgan Xiva xonligini Rus armiyasi 1873 yili osongina bosib olib, o`ziga vassal qilgan. Endi xalqning turmushi yanada og`irlashadi, ayni paytda Xorazmga rus siyosatining, madaniyatining kirib kelishi progressiv ahamiyat kasb etadi. Ilg`or ziyolilar orasida sulxparvar, rus madaniyatiga moyillar qatlami paydo bo`ldi. Ayniqsa Xevada rus tuzem maktablari va tipografiyaning ochilishi ularning sonini ko`paytirdi. A.Navoiy, M.Xorazmiy, Ogahiy an`analariga suyanib ijod qilayotgan K.Xorazmiy, Bayoniy, Mirzolar ijodida rus demokratik adabiyoti va madaniyatining ta`siri o`laroq milliy reslistik ruhdagi taraqqiyparvarlik an`analari asosiga qurilgan ilg`or demokratik adabiyot maydonga keldi. U yorqin istiqbolga ega bo`lgan muhim ijtimoiy g`oyalarni ilgari suruvchi ilg`or adabiyot bo`ldi. K.Xorazmiy ana shu adabiyotning peshqadam namoyondalaridan biri bo`lib, Xorazmdagi murakkab tarixiy vaziyatda, teng bo`lmagan adabiy jarayonlar kurashi muhitida yashab ijod etdi.

K.Xorazmiy 1825 yili Xiva shaxrida mudarris Abdulla Oxund oilasida tug`ilgan. Uning ismi Niyozmuhammad bo`lib, taxalluslari – musiqiy asarlarda “Pahlavonniyoz”, tarixiy asarlarda “Matniyoz”, adabiy asarlarda esa Komil Xorazmiy bo`lgan. K.Xorazmiy Xivadagi maktab va madrasalarda taxsil ko`rgan. Ilmi-toliblik davrda otadan yetim qoladi. U madrasa taxsilini ikki yilga to`xtatib, ona tomonidan bobosi savdogar Xo`jash Makram qo`lida xizmat qilib ro`zg`or tebratishda onasiga yordam beradi. So`ngra taxsilni davom ettirib muvaffaqiyatli yakunlaydi. U madrasa dasturiga muvofiq arab va fors tillarini mukammal o`zlashtiradi. K.Xorazmiyda san`at va adabiyotga bo`lgan havas erta uyg`ongan edi. Ilmi tolibligi davrida Sharq mumtoz adabiyoti bilan tanishuvi uning adabiyoti va san`atga bo`lgan xavasini kuchaytirib yubordi. Ulug` Alisher Navoiy nazmiyotini alohida muhabbat bilan mutaola qildi. Unga ergashib o`zi ham shoirlik havasida she`r mashq qila boshlaydi. U toliblik kezlarida san`atning boshqa sohalarida ham o`z qobiliyatini ko`rsata boshlagan: u xattotlik va mashshoqlikda ham e`tibor qozonadi. K.Xorazmiyning bunday ko`p qirrali iste`dodini ko`rgan saroy ahli uni xizmatga taklif qiladi. U dastlab 1856-65 yillarda xukmronlik qilgan Xiva xoni Said Muhammadxon zamonasida saroyda mirza – xattot vazifasida ishladi. So`ngroq 1865 yilda taxtga o`tirgan Muhammad Rahimxon II Feruz zamonasida esa mirzaboshi vazifasini bajargan. 1873 yilda Rus xarbiylarining Xiva xonligiga qilgan yurishida ham K.Xorazmiy mirzaboshi edi. Ruslar Xivani bosib olib, xonini vassal sifatida o`z taxtida qoldirganlaridan keyin K.Xorazmiyni devonbegi vazifasiga tayinlashadi. K.Xorazmiyning bu davrlarda xalq va mamlakat oldidagi tarixiy xizmatlari katta bo`lgan. Ayni paytda u xattotlik va musiqa bilan ham shug`ullangan va bu sohalarda ham katta shuxrat topgan. K.Xorazimiy o`sha davr madaniy hayotida kitob tuzish va tarqatishda muhim rol o`ynagan xattotlikda ko`p shogirdlar yetishtirgan ustoz darajasiga ko`tarila olgan edi. Uning tarbiyasida –Muhammad Panoh, Xudoybergan Muxrxon, Muxammadsharif Tarro, Matyoqub Xarrot va

nixoyat, shoir o`g`li Muhammad Rasullarni ko`rsatish mumkin. Ayni paytda K.Xorazimiy Peterburg va Toshkentda rus musiqiy notasini o`rganib, undan andoza olib o`zbekcha nota kashf qildi. Uni «tanbur notasi» deb nomladi. K.Xorazimiy bu yangi sistemada kuylarni yozib olish uchun xalq o`rtasida eng mashxur bo`lgan musiqa asboblaridan biri tanburdan foydalangan. K.Xorazmiy bu notada «Rost» maqomining bosh qismini yozib ulgurgan. Shoirdan keyin uning o`g`li Muhammad Rasul otasi boshlagan ishini davom ettiririb, Xiva «Shashmaqom» ining hammasini shu notada yozib olgan edi. Bu maqom notalari ikki katta kitobdan iborat bo`lib, bizgacha saqlangan. U bastakor sifatida kuylar ham yaratgan. Uning «Rost» maqomiga bog`lab yaratgan kuylaridan «Murabbai Komil» va «Peshravi Feruz» kuylarining notasi bizgacha yetib kelgan. Shunday qilib K.Xorazmiy shoir sifatida adabiyotimiz tarixida o`ziga munosib o`rin egallash bilan birga, xattot, musiqachi-musiqashunos va davlat arbobi sifatida ham o`tmish madaniyatimiz taraqqiyotida ma`lum xizmatlari bilan shuxrat qozongan. Tarjimon sifatida tarixda qolgan. K.Xorazimiy poetik ijod bilan shug`ullanar ekan, u mumtoz adabiyotimiz an`anasini davom ettirib, g`azal, muxammas, musaddas, masnaviy, ruboiy, qasida kabi turlarda asarlar yaratar ekan, uning ijodida adabiyotimizda kam uchraydigan musabba`, bahri tavil kabi she`riy shakllarning ham xarakterli namunalari uchraydi. Komil Xorazmiy o`z asarlarini to`plab, devon tuzgan. Uning devoni bizgacha turli variantlarda, qo`l yozma va toshbosma shakllarida yetib kelgan. Bundan tashqari, XIX asrning oxiri, XX asrning boshlarida Xorazmda tuzilgan qo`lyozma bayozlarning deyarli hammasida Komil Xorazmiy she`rlaridan namunalar uchraydi. K.Xorazmiyning devoni shoir hayot vaqtidayoq nashr etilgan. shoir devonining birinchi nashri 1881 yilda Xiva litografiyasida bosilgan. Bu devon 204 betdan iborat bo`lib, 1773 baytni o`z ichiga oladi. Shoir devonining ikkinchi nashri

ham shu Xiva litografiyasida 1895 yilda bosilgan.bu devon ham shoir yozgan hamma she`rlarni o`z ichiga olmagan bo`lsa ham, oldingi nashriga nisbatan ancha to`liqdir. Devonning ikkinchi nashri 232 betdan iborat bo`lib, 2850 baytdan iboratdir. K.Xorazmiy devonining uchinchi nashriesa Toshkentda, shoir vafotidan so`ng 1909 yilda bosilgan. «Devoni mavlono Komil ma` tavorixi shohoni Xorazm» deb atalgan bu kitob, aftidan, Komil Xorazmiy asarlarini to`plash va nashr etish maqsadida tuzilmagan bo`lsa kerak. bu devonga shoir asarlarining ma`lum qismigina – 2399 bayti kiritilgan. Shunday qilib, shoirning hayotligida Xivada nashr qilingan ikkala devon ham, Toshkentda nashr qilingan uchinchi devon ham Komil Xorazmiy asarlarining to`liq to`plami emas. Komil Xorazmiy asarlarini o`z ichiga to`la olgan devonlar bizgacha qo`l yozma holda yetib kelgan. Ular O`z.R.F.A. Sharqshunoslik instituti hazinasida saqlanayotgan devonlardir. Bu devonlarning birinchisi o`zining to`laligi bilan ajralib turadi. U 280 betdan iborat bo`lib, 3680 baytni o`z ichiga olgan, u har jihatdan shoir asarlari to`plamining asosli va ishonchli nushasidir. K.Xorazmiy o`z she`rlarini ikki tilda – o`zbek va fors-tojik tillarida yozgan. Shubhasiz, uning adabiy merosida o`zbek tilida yozilgan she`rlar ko`pchilikni tashkil qiladi. K.Xorazmiy asarlarini XX asrda talab darajasida bo`lmasa ham o`rganildi. Uning asarlaridan namunalar darsliklarga taskiralarga kiritildi. 1961 yili «Tanlangan asarlari» nashr qilindi. Bu to`plamda shoirning 36 ta she`ri-g`azal, muhammas, masnaviy, ruboiy va fardlari nashr etildi. K.Xorazmiy lirikasida qator original mazmunga ega bo`lgan va jonli his- tuyg`ularni jozibador uslubda ifoda qilgan bir qator asarlar uchraydi. Kulmading bir, to mani yuz qatla giryon qilmading, Tutmading bir jom, to ko`ngul to`la qon qilmading. Yoki Sirri ishqing, necha pinxon tuttim eldin, ey pari, +o`ymading Komilni to rasvoyi davron qilmading.

K.Xorazmiy o`z ijodiy faoliyatida mumtoz poeziyamizning musabba` (yettilik), bahri tavil kabi kam ishlatiladigan she`riy shakllaridan ham muvaffaqiyat bilan foydalangan shoirdir. Bo`l mehru vafo yo`lida sobir, Har nav` jafo yetushsa shokir, Ondin nesifat shu o`lsa sodir, Zinhor malomat etma zohir, Ko`r bulbulu gul ishini oxir, Bulbul ko`tarurda oshyonin, Gul dediki: «Husn gulu jahon pok» Shuningdek shoir she`r tuzilishida muhim rol uynaydigan ichki qofiya yaratishda ham katta mahorat qozongan. Uning «gul» radifli she`rida ichki qofiya yaxshi ishlangan bo`lib, she`rning badiiy hususiyatini, ta`sir kuchini oshirgan: Bo`ldi bulbullarg`a gulshan ichra xusning shavqidin, Nola gul, afg`on gulu, alxon gulu, minqor gul... Gulshani bazm ichra har fe`l o`lsa gar sandin ayon, Noz gul, raftor gul, guftor gul, atvor gul... +ildi Komil tab`ini shah lutfan gulzor o`ylakim: Masnaviy gul, qit`a gul, abyotgul, ash`or gul... Komil Xorazmiy tarjimon sifatida ham mashhurdir. U sharqning ikki nodir asarini fors-tojik tilidan o`zbek tiliga tarjima qilgan. Ulardan biri «Mahbubul- qulub», XVIII asr yozuvchilaridan Barxo`rdor bin Mahmud turkman Faroqiyning asari bo`lib, nasriy yo`lda yozilgan. Kichik hikoya va latifalarni o`z ichiga oladi. 1865 yilda tarjima tugallangan. Ikkinchisi»Latoyif-at tavoyif» ya`ni «Turli toyifalarning latifalari» asari XVI asrda yashab ijod etgan yozuvchilardan Safiyning asaridir. Safiyning asl ismi Faxriddin Ali bo`lib, u mashhur adabiyotchi, Navoiyning zamondoshi Husayn Voiz Koshifiyning o`g`lidir. Safiy bu asardan tashqari «Rashaxot» hamda «Mahmud va Ayoz» asarlarini ham yozgan.

«Latoyifat - tavoyif» asari olimlar, shoirlar, shayhlar, darveshlar, qalandarlar va boshqa toyifa kishilar hayotidan olingan kichik xajmdagi hikoyalar va latifalar to`plamidir. Unda A.Jomiy va A.Navoiylar haqida ham ko`pgina hikoyalar uchraydi. Xullas Komil Xorazmiy adabiyotimiz va ma`naviyatimizning mashhur arboblaridan biridir. Uning eng muhim tarixiy xizmati shundaki, u o`zbek mumtoz adabiyotining ilg`or an`analarining merosxo`ri bo`lib chiqdi va ularni XIX asrning ikkinchi yarmida Xorazmda davom ettirib, u yerda progressiv adabiyotning rivojlanishiga katta hissa qo`shdi.

ADABIYOTLAR 1. Karimov /. O`zbek adabiyoti tarixi. III nashri T. 1987 yil. 2. Valixo`jayev B. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. T. 1993 yil. 3. Karimov N. XX asr o`zbek adabiyoti taraqqiyotining o`ziga xos hususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi. T. 1993 yil. 4. Komil. Devon. T. 1975 yil. 5. www.wiki.arxiv.uz 6. www.pedagog.uz 7. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Komil Xorazmiy hayoti va ijodi

Munis Xorazmiy hayoti va ijodi

Haydar Xorazmiy ijodi

Haydar Xorazmiy ijodi

Komil Yashin ijodi