Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish - Adabiyot - Referatlar

Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

287.5 KB

Ko'chirib olish

Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish Reja: 1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish 2. Xususiy hosilali differensial tenglamalarning umumiy yechimini topish

1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish Differensial tenglamalar deb, noma`lumi bir yoki bir necha o`zgaruvchili funksiya va uning hosilalari qatnashgan tenglamalarga aytiladi. Agar tenglamada noma`lum funksiya ko`p o`zgaruvchining (o`zgaruvchi 2 tadan kam bo`lmasligi kerak) funksiyasi bo`lsa, bunday tenglama xususiy hosilali differensial tenglama deyiladi. Ta`rif: y,x erkli o`zgaruvchining  y,x u noma`lum funksyasi va funksiyaning ikkinchi tartibli xususiy hosilalari orasidagi bog`lanishga, ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalar deyiladi. Ta`rif: 2 E fazoda ikkinchi tartibli xususiy hosilalari mavjud qandaydir  y,x u funksiya berilgan bo`lsin ( yx xy u u  ). U holda   0  yy xy xx y x u, u, u, u, u,u,y,x F (1) tenglama umumiy holda berilgan xususiy hosilali differensial tenglama deyiladi. Bu yerda F - qandaydir funksiya. Xuddi shunga o`xshash ko`p erkli o`zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglama quyidagi ko`rinishda ifodalanadi:   0 2 1 2 1  ,... u ,..., u ,..., u, u,u, x ,..., x, x F ji n xx x x x n . (2) Ta`rif: Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglama yuqori tartibli hosilalarga nisbatan chiziqli deyiladi, agarda u yuqori tartibli hosilalarga nisbatan ushbu ko`rinishga ega bo`lsa:         0 , , , , , , 2 , 22 12 11        y x yy xy xx u u uy x F u y x a u y x a u y x a . (3) Ta`rif: Quyidagi ko`rinishdagi tenglamalarga kvazichiziqli tenglamalar deyiladi:

        0 , , , , , , , , , , , , 2 , , , , 22 12 11        y x yy y x xy y x xx y x u u uy x F u u u uy x a u u u uy x a u u u uy x a . (4) Ta`rif: Tenglama chiziqli deyiladi, agarda u barcha xususiy hosilalarga va noma`lum funksiyaning o`ziga nisbatan ham chiziqli bo`lsa, ya`ni quyidagi ko`rinishga ega bo`lsa,               0 , , , , , , 2 , 2 1 22 12 11              y xf u y xc u y x b u y x b u y x a u y x a u y x a y x yy xy xx . (5) Ushbu tenglamada            y x c y x b y x b y x a y x a y x a , , , , , , , , , , , 2 1 22 12 11 - (5) tenglamaning koeffitsientlari,  y,x f - (5) tenglamaning ozod hadi deyiladi va ular oldindan berilgan deb hisoblanadi. Ta`rif: Agar (5) tenglamada   0 y,x f bo`lsa, u holda bu tenglama bir jinsli tenglama deyiladi. Aks holda, agar   0 y,x f bo`lsa, (5) tenglama bir jinsli bo`lmagan differensial tenglama deyiladi. Biz x va y erkli o`zgaruvchilarni teskari almashtirish natijasida, ya`ni  y,x    ,  y,x    (6) berilgan chiziqli tenglamaga ekvivalent bo`lgan va soddaroq ko`rinishga ega bo`lgan tenglamaga ega bo`lishimiz mumkin. Buning uchun (3) tenglamada x va y erkli o`zgaruvchilardan yangi  va  o`zgaruvchilarga o`tamiz:                               . 2 , , 2 , , 2 2 2 2 yy yy y y y y yy xy xy y x x y y x y x xy xx xx x x x x xx y y y x x x u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u                                          (7) (7) ifodalarni (3) tenglamaga keltirib qo`yib,  va  o`zgaruvchilarga nisbatan (3) tenglamaga ekvivalent bo`lgan quyidagi tenglamani olamiz:

        0 , ,, , , , 2 , 22 12 11                 u uu F u a u a u a, (8) bu yerda 2 22 12 2 11 11 2 y y x x a a a a        ,   y y y x y x x x a a a a       22 12 11 12     , 2 22 12 2 11 22 2 y y x x a a a a        , Ta`rif: 0 2 2 22 12 2 11    dx a dxdy a dy a (9) tenglama (3) tenglamaning xarakteristik tenglamasi deyiladi. Ta`rif: (9) tenglamaning integrallari esa (3) tenglamaning xarakteristikalari deyiladi. (9) tenglama quyidagi ikkita tenglamaga ajraladi: 11 22 11 212 12 a a a a a dx dy     , (10) 11 22 11 212 12 a a a a a dx dy     . (11) (9) yoki (10) va (11) yordamida berilgan (3)-tenglamaning xarakteristikalari topiladi. Ta`rif: Agar qandaydir D sohada 0 22 11 212    a a a bo`lsa, (3) tenglama giperbolik turga qarashli, agar D sohada 0 22 11 212    a a a bo`lsa, berilgan (3) tenglama elliptik turga qarashli, agar D sohada 0 22 11 212    a a a bo`lsa, parabolik turga qarashli deyiladi. Shunday qilib, 22 11 212 a a a   ifodaning ishorasiga qarab (3) tenglamani quyidagi kanonik ko`rinishlarga keltirilishi mumkin ekan. 0 22 11 212    a a a (giperbolik turda),   yy xx u u yoki  xyu . 0 22 11 212    a a a (elliptik turda),   yy xx u u . 0 22 11 212    a a a (parabolik turda)  xxu .

Bu yerda  soddalashtirish natijasida hosil bo`lgan funksiya. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarni turi saqlanadigan sohada kanonik ko`rinishga keltirish Misol. Quyidagi tenglamani kanonik ko`rinishga keltiraylik: u xx -2u xy -3u yy +u y =0. ,1 12   a 1 11  a , 3 22   a - tenglama koeffisiyentlari. 22 11 212 a a a     ifodaning kiymatini hisoblaymiz. 04  , demak tenglama giperbolik turga tegishli. (9) xarakteristik tenglamani yechamiz. C y x dx dy        1 1 2 1 , C y x dx dy        3 3 1 2 1 Umumiy integrallardan birini  va ikkinchisini  bilan belgilab, (7) formulalardan foydalanib hisoblashlarning natijalarini berilgan tenglamaga keltirib qo`yib, soddalashtirishlardan so`ng tenglamaning quyidagi kanonik ko`rinishini hosil qilamiz: 0 ) ( 16 1       u u u . Ko`p erkli o`zgaruvchili funksiyalar (n>2) bo`lgan hol uchun ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarni kanonik ko`rinishga keltirish Ko`p erkli o`zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglama qanday kanonik ko`rinishga keltiriladi? Shu masalani qarab chiqaylik. Ko`p o`zgaruvchili chiziqli ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglama quyidagicha berilgan bo`lsin : f Cu x u B x x u A n i i i n ji j i ij             1, 1, 2 (12) U holda ushbu tenglamaning xarakteristik tenglamasi ko`rinishi kvadratik forma bo`ladi:   n ji j i ij n x A Q 1 , 1 ) ( ) ,..., (     . Har bir fiksirlangan x nuqtada Q kvadratik formani uncha qiyin bo`lmagan affin almashtirishlari yordamida kanonik ko`rinishga keltirish mumkin:

 n i iiQ 1 2  (13) Bu yerda i  lar 1, -1, 0 qiymatlarni qabul qiladi. (13) dagi manfiy va nol koeffisiyentlar Q ni kanonik ko`rinishga keltirsh usuliga bog`liq emas. Shunga asosan (12) tenglama klassifikasiyalanadi. Ta`rif: Agar har bir D x nuqtada (13) dagi i  koeffisiyentlar mos ravishda: hammasi noldan farqli va bir xil ishorali; hammasi noldan farqli va har xil ishorali; va nihoyat hech bo`lmasi bittasi (hammasi emas) nol bo`lsa, (12) chiziqli tenglama D sohada elliptik, giperbolik yoki parabolik deyiladi, Ko`p erkli o`zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalardan bittasini kanonik ko`rinishga keltirish usulini qarab chiqaylik. Misol. Quyidagi tenglama berilgan bo`lsin: 0 5 4 2 2      zz yz yy xy xx u u u u u . Ushbu tenglamaga mos xarakteristik kvadratik forma 2 3322 2212 1 5 4 2 2            Q ko`rinishda bo`ladi. Bu kvadratik formani, masalan, Lagranj usulidan foydalanib kanonik ko`rinishga keltiramiz:     23 23 2 22 1 2           Q . Quyidagi belgilashlar kiritamiz: 2 1 1      ; 3 2 2 2     ; 3 1    (*) va natijada Q formani kanonik ko`rinishga keltiramiz: 23 22 21      Q . (*) tengliklardan  larni topib olamiz. Shunday qilib,          1 0 0 2 1 0 2 1 1 M matrisali quyidagi xosmas affin almashtirishlari: 3 2 1 1 2       , 3 2 2 2     , 3 3    Q formani kanonik ko`rinishga keltiradi: 23 22 21      Q . Berilgan differensial tenglamani kanonik ko`rinishga keltiradigan xosmas affin almashtirishining matrisasi M matrisaga simmetrik bo`lgan matrisa bo`ladi:

         1 2 2 0 1 1 0 0 1 * M, bu almashtirish quidagi ko`rinishga ega: x   ; y x   ; z y x    2 2  . Shulardan va ) , ( ) , , (   v z y x u  belgilashdan foydalanib, quyidagilarni topamiz:       v v v v v v uxx 4 4 2 4       ;    v v v uyy 4 4    ; v uzz  ;      v v v v v uxy 4 2 4      ;   v v uyz   2 . Topilgan ifodalarni tenglamaga etib qo`yib, soddalashtirishlar bajargandan so`ng, berilgan tenglamaning kanonik ko`rinishini olamiz: 0      v v v . Xususiy hosilali differensial tenglamalarning umumiy yechimini topish Ta`rif: Xususiy hosilali differensial tenglamaning umumiy yechimi deb, shu tenglamani qanoatlantiradigan funksiyaga aytiladi. Oddiy differensial tenglamalar kursidan ma`lumki,  n tartibli 0 ) ,...,' , , ( )(  n y y y x F tenglamaning yechimi n ta ixtiyoriy o`zgarmasga bog`liqdir, ya`ni ) ,..., , ( 1 nc c x y   . Bu o`zgarmaslarni aniqlash uchun noma`lum funksiya ) (x y qo`shimcha shartlarni qanoatlantirishi kerak. Xususiy hosilali differensial tenglamalar uchun bu masala murakkabroqdir. Bu tenglamalarning yechimi ixtiyoriy o`zgarmaslarga emas, balki ixtiyoriy funksiyalarga bog`liq bo`lib, bu funksiyalar soni tenglamalar tartibiga teng bo`ladi. Ixtiyoriy funksiyalar argumentlarining soni yechim argumentlari sonidan bitta kam bo`ladi. O`zgarmas koeffisiyentli xususiy hosilali differensial tenglamalarning umumiy yechimini topish Misol. Quyidagi tenglamaning umumiy yechimini toping: u xy =0. Dastlab x bo`yicha, so`ngra y bo`yicha integrallaymiz, natijada ) ( ) ( ) , ( 2 1 y f x f y x u   yechimni olamiz. Ko`rib turganingizdek, xususiy hosilali

differensial tenglamaning yechimida tenglama tartibiga teng miqdorda, ya`ni ikkita funksiya qatnashayapti, bu funksiyalar argumenti esa yechim argumentlari sonidan bitta kam. Misol. Quyidagi tenglamaning ham umumiy yechimini topaylik: u xyy =0. Yuqoridagidek mulohaza yuritsak umumiy yechim: ) ( ) ( ) ( ) , ( 3 2 1 y f x f y x f y x u    . Misol. Quyidagi tenglamaning ham umumiy yechimini topaylik: u xyz =0. Yuqoridagidek mulohaza yuritsak umumiy yechim: ) , ( ) , ( ) , ( ) , , ( 3 2 1 z y f z x f x y x f y x z y x u       . Oxirgi misolda, ko`rib turganingizdek yechimda tenglama tartibiga mos uchta funksiya qatnashaypti, yechim uch o`zgaruvchili bo`lgani uchun bu funksiyalar argumenti ikki o`zgaruvchili. 2 Xususiy hosilali differensial tenglamalarning turi saqlanadigan sohada umumiy yechimini topish Misol. Quyidagi tenglamaning turi saqlanadigan sohani topib, umumiy ychimini aniqlang: x 2 u xx -y 2 u yy =0. ,2 11 x a  ,0 12  a 2 22 y a   - tenglama koeffisiyentlari. 22 11 212 a a a    ifodaninig qiymatini hisoblaymiz.  2 xy   , hamma chorakda tenglamamiz giperbolik ekan. Yangi  va  o`zgaruvchilkarga o`tamiz : xy   , y x   almashtirish yordamida berilgan tenglamani kanonik ko`rinishga keltiramiz. Kanonik ko`rinishi quyidagicha: 0 2 1     u u . Unda v u  almashtirsh bajarib tenglamani yechamiz, natijada          ) ( ) ( ) ( ln ln2 1 ln        f u f v f v  ) ( ) (    g f u  

yechimni olamiz. Dastlabki o`zgaruvchilarga qaytsak, biz izlayotgan umumiy yechim :  xy g y x f xy y x u         | | ) ,( bo`ladi.

Foydalanilgan adbiyotlar ro`yxati 1. Тихонов А.Н., Самарский А.А. Уравнения математической физики. M . «Наука», 1966. 2. Годунов С.К. Уравнения математической физики. M . «Наука», 1971. 3. Владимиров В.С., Михайлов В.П., Вашарин А.А., Каримова Х.Х., Сидоров Ю.В., Шабунин М.И. Сборник задач по уравнениям математической физики. М. «Наука», 1974. 4. Бицадзе А.В., Калиниченко Д.Ф. Сборник задач по уравнениям математической физики. M . «Наука», 1985. 5. Салохиддинов М. Математик физика тенгламалари. Т., «Узбекистон», 2002. 6. Бицадзе А.В. Уравнения математической физики. Москва, «Наука» 1982. 7. Михлин С.Г. Курс математической физики. М. «Наука», 1968. 8. Будак Б.М., Самарский А.А., Тихонов А.Н. Сборник задач по математической физики. Москва Гос.из.тех.теор.лит., 1956. 9. Тешабоева Н.Х. Математик физика методлари. Т.,1988. 10. Нуримов Т. Математик физика усуллари. Т., 1988. 11. Максудов Ш.Т. Чизикли интеграл тенгламалар элементлари. Т. «Укитувчи», 1975.

O'xshashlar

She`riy nutq haqida

Yuqori tartibli hosilalar va ularning tatbiqlari

Fitrat Cho`lpon Vadud Mahmud Abdurahmon Sa`diy Otajon Hoshim Sotti husayn adabiy - tanqidiy jarayondagi faoliyati

Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik

Kichik janrlar maqol matal va topishmoq, olqishlar va qargishlar janrlar poetikasi.