Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik - Adabiyot - Referatlar

Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik Reja: 1. Adabiyot darslarida ko`rgazmalilikning vazifalari. 2. Ko`rgazma turlari. 3. Ko`rish bilan bog`liq ko`rgazmalilik. 4. Eshitish bilan bog`liq ko`rgazmalilik. 5. Ko`rgazmalilikning sintetik vositalari. 6. Ko`rgazmalilik qurollardan darsda foydalanish metodikasi.

Yan Amos Komenskiyning ta`kidlashicha, «Mumkin bo`lgan hamma narsa tuyg`ularning his etilishi uchun yetkazilishi kerak». Boshqa bir yirik pedagog K.D. Ushinskiy esa shunday yozadi: «Bola xotirasida nimanidir o`rnab qolishini istagan pedagog imkoni boricha ko`proq sezgi organlari: ko`z, quloq, tovush, muskul harakatlari tuyg`usi, hatgo, mumkin bo`lsa, hidlash va ta`m bilishni ham eslab qolishda ishtirok etishi haqida qayg`urishi kerak». Badiiy adabiyot borliqni jonli manzaralar, obrazlar orqali aks ettiradi. Tabiatiga ko`ra adabiyotning o`zi borliqning ko`rgazmali tasviridan iborat. Ammo adabiyot darslarida san`atning boshqa turlari: kino, televideniye, musiqa, tasviriy san`at ham yordamga kelishi mumkin. Bular adabiyot darslariga qo`shimcha axborot manbasi bo`lib xizmat qiladi, o`quvchilarda estetik tuyg`ularning shakllanishi va rivojiga imkon beradi, shuningdek adib yaratgan obrazlarning o`quvchi ongida yanada puxtaroq muhrlanishiga yordam beradi. Hozirgi paytda turli kinoapparatlar, televizor, epidiaskop, magnitofon v.b. har bir maktabda mavjud. Bularning hisobiga ko`rgazmali qurollar doirasi yanada kengaydi. Ko`rgazmalilikdan darsda va sinfdan tashqari ishlarda foydalanish bir-biridan jiddiy farq qiladi va boshqa-boshqa maqsadlarni ko`zda tutadi. To`garak ishlarida, fakultativ mashg`ulotlarda v.b.da o`qituvchi biror tasviriy san`at, musiqa asari, tele yoki kinofilm bilan tanishtirish vazifasini qo`yishi mumkin. Bu albatta o`quvchilarning adabiy asarlarni o`zlashtirishlariga muayyan darajada ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Darsda esa ko`rgazmalilik o`quvchilarning asarni o`zlashtirishiga yordam bera oladigan darajadagina qo`llanishi mumkin. Adabiyot darslaridagi ko`rgazmalilikning bosh vazifasi o`quvchilarga adabiy asarni idrok etishda ko`maklashish, yozuvchi ijodini to`laroq tasavvur etishga yordamlashish, adabiy-nazariy tushunchalarni egallashga qo`shimcha imkon yaratish, o`quvchilar nutqini o`stirishni ta`minlash, bir so`z bilan aytganda, adabiyot o`qituvchisi oldida turgan barcha vazifalarni hal qilishga yordam berishdan iborat. Ko`rgazmalilikning vazifalari nihoyatda xilma-xil bo`lishi mumkin.

Hozirda ko`rgazmalilikning turlari xilma-xil: illyustrativ-badiiy hamda grafik /chizma/ materiallar, gramofon yozuvi va radioeshittirishlar, kinofragment va o`quv filmlari, telefragment va televizion darslar v.b. Ularning har biri ko`rish, eshitish, sintetik shakldagi ko`rgazmalilikka tegishli bo`lishi mumkin. Ko`rish bilan bog`liq ko`rgazmalilik. Bunga yozuvchi va shoirlarning portretlari , asarlarga illyustratsiyalar ,yozuvchi /adib/ hayoti va ijodiga aloqador bo`lgan joylar fotografiyasi yoki yozuvchining hayoti,asari bilan bog`liq fotosuratlar , v. b. kiradi. Har holda eng kamida darslikdagi rasm namunalari shu vazifani bajarishi mumkin . Ishda hajmi qo`shimcha texnik vositalarni talab qilmaydigan reproduksiyalardan foydalanish ham qulaylik tug`diradi. Otkritka ko`rinishidagi rasmlardan tarqatma material sifatida foydalanish mumkin. Uning qulayligi shundaki ,bu holda har bir o`quvchining qobiliyati va imkoniyatini ham nazarda tutish mumkin bo`ladi . Yozuvchi hayoti va ijodini o`rganishga doir albomlarda tasviriy san`at asarlaridan namunalargina emas, yozuvchining o`zi va zamondoshlari aytgan fikrlar, xatlardan namunalar bo`lishi mumkin. Tasviriy va hujjatli materialning bir xildagi birlashuvi albomlardan darsda ham, sinfdan tashqari ishlarda ham, yakka mashg`ulotlarda ham foydalanish imkonini beradi. Diafilm va diapozitivlar ham asosan shunga yaqin pedagogik vazifalarni bajaradi. Adabiyot darslarida ko`rgazmalilikning yana bir turi xarita-sxemalar bo`lishi mumkin. Har bir jadval va sxemalar ham o`quvchilar bilimini mustahkamlash bilan birga ularning adabiy – estetik rivojlanishlarida omil bo`lishi shubhasiz. Xususan, O`rxun - Yenisey obidalari, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiridsin Muhammad Bobur, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Furqat, Hamza Hakimzoda Niyoziy singari shoir va yozuvchilarning hayoti va ijodini o`rganishda bunday xarita- sxemalardan foydalanish katga samara beradi. Masalan, Muqimiyning hayoti va ijodini o`rganishda adib borgan, asarlarida tasvirlangan shahar va qishloqlarni ko`rsatib beruvchi xarita-sxemalardan foydalanish mumkin. Bunda adibning shaxsiy hayoti, ayniqsa, «Sayohatnoma»laridagi geografik nomlar asos vazifasini ado etadi. Qolaversa, bu

yo`l bilan predmetlararo aloqaning o`ziga xos tomonlariga ham ro`para kelinadiki, bu holat o`quvchilarning turli sohadagi bilimlarini bir yerga jamlash, ulardan amalda foydalanish zaruratini yuzaga chiqarada. Aslida, umumiy o`rta ta`lim maktablari hamda akademik litseylarda o`rganiladigan har bir shoir va yozuvchining ijodi haqida shunday xarita-sxemalarni tuzish imkoniyati mavjud. Bunda har bir o`qituvchi o`ziga yaqin bo`lgan mahalliy materiallardan ham foydalansa, nur ustiga nur bo`lar edi. X.SH.Yandariyevning ko`rsatishicha, xarita-sxemalarni yaratishda «asarlarga chizilgan illyustratsiyalar, biografik materiallar, gazega va jurnallardan qirqib olingan parchalar, nodir va nashr etilmagan rasmlar, maktublar» va boshqalardan foydalanish mumkin. «Karta-sxemalar o`zining maqsadi, darslarni rang-barang qilish, uni mumkin bo`lgan darajada tig`izlashtirish, unga o`quvchilarning adabiy bilimlarni olishga qiziqishlarini va ijodiy faolliklarini oshirish, shunday qilib, ular mehnatining mazmunli va quvnoq bo`lishi uchun qo`shimcha (jumladan, o`lkashunoslikka oid) materiallarni jalb qilishdan iborat». Yana bir muhim holat mavjud: darsda, mashg`ulotlarda oq-qora tasvirdan ko`ra rangli rasmlardan foydalanish maqsadga muvofiqroqdir. Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiridsin Muhammad Bobur asarlariga ishlangan miniatyuralarning turli yillarda nashr etilgan namunalari bu jihatdan bebaho manba va material bo`la oladi. Yozuvchi va adiblarimizning turli davrlarda yaratilgan rangli rasmlari, portretlari, oilaviy yoki ijodiy davralardagi rangli fotosuratlari ham o`quvchilar qiziqishiga mos va munosib bo`ladi. Rus adabiyoti haqida gapirib, professor YE.N.Kolokolsev shunday yozadi: «Portret janri o`quvchilarning tasavvurlarshi oydinlashtirishga yordam beradi» Buning natijasida o`quvchilarda adib shaxsi haqidagi fikr-mulohazalari tiniqlashadi, ularning real insoniy qiyofasini aniqroq tasavvur etadilar. Tinglash bilan aloqador ko`rgazmalilik ham alohida mavqega ega. Adib yaratgan tovushli obrazlarni eshitish, his qilish va baholash ham beqiyos ahamiyatga ega.

G`.G`ulom, Oybek , H. Olimjon E.Vohidov,A.Oripovlarning tovushlari yozilgan plastinka va magnit tasmalari amaliyotda ko`p qo`llaniladigan manbalardir. Musiqa va badiiy-ifodali o`qish adabiyot o`qish jarayonida o`quvchilar faolligini oshirishda katta ijobiy rol o`ynaydi. Masalan, quyi sinflarda ertak va dostonlarni, xalq qo`shiqlarini faqat eshitish emas, balki xalq baxshilari, laparchilari, qo`shiqchilarining ijrosini kuzatish ham maroqli va ta`sirli bo`ladi. Har qanday sifatli va zamonaviy texnik vositalar ham bevosita muloqot nuqtai nazardan o`qituvchi nutqining o`rniga teng kelolmaydi. O`qituvchi o`zi matnni o`qiganida istagan vaqtda uni uzishi, tegishli zaruriy izoh va tushuntirishlar berishi, o`quvchilardan so`rashi mumkin. Bugina emas, o`qituvchi va o`quvchilarning ifodali o`qishi mutlaqo boshqacha samara beradi. Bunda o`quvchining ijodiy- ijrochilik qobiliyati o`sadi. Demak, eshitish bilan bog`liq ko`rgazmalilikda ham o`qituvchi tegishli pedagogik va metodik talab hamda me`yorlarga amal qilishi shart. Ko`rgazmalilikning sintetik vositalari. Kino va televideniyeda ham ko`rish, ham eshitish ko`rgazmaliligi mavjud. Shuning uchun ham ularda o`quv maqsadlarda foydalanish imkonlari ham, kelajagi ham katta. Ammo ulardan foydalanishda murakkabliklar ham kam emas. Til va kino ssenariylar orasida yozuvchi tarjimai holi bilan bog`liqliklari, ekranlashtirilgan asarlar mavjud. O`qituvchi ularning hammasidan emas, balki bevosita dars maqsadi va vazifasiga bog`liq qismlaridangina foydalanilishi maqsadga muvofiq bo`ladi. (Masalan, “O`tgan kunlar”, “Qutlug` qon”, “Temir xotin”, “Qirol Lir”...) Adiblar yashagan joylar bilan bog`liq kinoekskursiyalardan ham shu xilda foydalanish o`rinli bo`ladi. Ularning ayrimlaridan sinfdan tashqari ishlarda foydalanish ham samarali bo`ladi. Hozirgi paytda doimo yangilanib turadigan tele-darslar ham qo`shimcha imkoniyat sifatida nazarda tutilishi mumkin. Adabiyot o`qituvchisi ko`rgazmalilikning qaysi turidan va qanday holatda, qay miqdorda foydalanishini aniq belgilab olishi, ko`rgazmalilikning didaktik funsyasini

oldindan puxta o`ylab olishi shart.Adabiyotga yaqin bo`lgan san`at asarlaridan foydalanishdan oldin, o`quvchilarga dastlab asar haqida elementar bo`lsa-da, tasavvur berish kerak. Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik oxirgi maqsad emas, balki vositadir. Shunga ko`ra o`quvchiga ko`rgazmalilikdan keyin, shunday savollar berilishi lozimki, bu savol va topshiriqlar o`quvchini badiiy asar ichiga olib kirishga, badiiy obraz va tasvir mohiyatini chuqurroq anglashga, so`zning ta`sir kuchini yaqqolroq his qilishga yordam bersin. Ko`rgazmalilik qurollarni yaratishga o`quvchilarning o`zlarini ham jalb etish mumkin. Bu ular jiddiy mehnatga o`rgatadi, umumiy badiiy estetik tayyorgarligiga ham ijobiy ta`sirko`rsatadi.

ADABIYOTLAR: 1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. “Sharq” nashriyot- matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998. 2. Islom Karimov. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. T.-O`zbekiston, 1998. 3. Adabiy turlar va janrlar. T.: “Fan”. 1991. 4. N.Xudoyberganov. A.Rasulov. O`zbek adabiy tanqidchiligi. T.: O`qituvchi, 1990. 5. Botur Valixo`jayev. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: O`zbekiston, 1993. 6. O`zbek adabiy tanqidi tarixi 1-2 tom. T.: 1987. 7. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., O`qituvchi, 1980. 8. Haqiqat ijod bayrog`i. T. Adabiyot va san`at nashriyoti, 1986. 9. Abdug`afur Rasulov O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixi kursidan maruza matnlari. T.: «Universitet 2000.

O'xshashlar

Adabiyot darslarida ko’rgazmalilikning ahamiyati

Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni tashkil qilish

Adabiyot darslarida o`quvchilar mustaqil ijodiy ishlarini tashkil etish

Til va adabiyot

Diniy-tasavvufiy adabiyot