Turkistonda adabiyot o`qitish tarixi. Adabiyot o`qitish metodikasining tarixiy taraqqiyoti - Adabiyot - Referatlar

Turkistonda adabiyot o`qitish tarixi. Adabiyot o`qitish metodikasining tarixiy taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2137.5 KB

Ko'chirib olish

Turkistonda adabiyot o`qitish tarixi. Adabiyot o`qitish metodikasining tarixiy taraqqiyoti Reja 1. Adabiyot o`qitish metodikasi fanining shakllanishi, rivojlanish tarixi. 2. Eng qadimgi davrlarda adabiyot o`qitish metodikasi. 3. Adabiyot o`kitshi metodikasi tarixida jadidchilik davri. 4. 1930-1990 yillarda adabiyot o`qitish metodikasi fanining o`ziga xos xususiyatlari. 5. Mustaqillik va adabiyot o`qitshi metodikasi fanining rivojlanish xususiyatlari.

Yaqin-yaqinlargacha ham o`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi tarixi asosan Oktabr inqilobi bilan bog`liq holda talqin va targ`ib etilgani sir emas. Mustaqilligimizning sharofati bilan barcha fanlar rivojlanishning to`g`ri o`zanlariga tushib oldi. Prezidentimiz I. A.Karimov ta`kidlaganlariday: "Amudaryo bilan Sirdaryo o`rtasida joylashgan hamda Movarounnahr yoki Turkiston nomlari bilan mashhur vatanimiz asrlar mobaynida jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri hisoblangan. Buyuk ipak yo`lidagi bog`lovchi markaziy halqa, Sharq va G`arb uchrashadigan, ularniig faol savdo-iqtisodiy va ma`naviy hamkorligi tug`iladigan joy bo`lgan". Mana shunday holatda bu yerda ko`plab fanlar qatorida adabiyotshunoslikning, tarbiyashunoslikning, ular qatorida esa adabiyot o`qitish metodikasining muayyan o`rni bo`lganligini tasavvur etish mumkin. Metodika tarixini bilish zamonaviy ta`lim texnologiyalari mohiyatini teranroq ilg`ash imkonini beradi. Adabiy asarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan dastlabki qaydlar Avesto yodgorligidayoq uchraydi. Bevosita turkiy muhitda esa buni O`rxun-Enasoy yodgorliklaridagi ayrim ishoralar orqali payqashimiz qiyin emas. Adabiyot o`qitish metodikasi fani o`tmishdagi boy tajribalarni o`rganish asosida hozirgi zamon maktablaridagi adabiyot o`qitish jarayonini umumiylashtiradi. Adabiyot Sharq xalqlari, jumladan, o`zbek xalqi hayotida har doim juda katta ijtimoiy-ma`naviy ahamiyatga ega bo`lgan. Cho`lponning "Adabiyot yashasa-millat yashar" degan fikri bejiz emas. Ammo uni o`qitish birdaniga xozirgi holiga kelmagan. Turkiy xalqlar orasida adabiyot o`qitish an`analari juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Buyuk mutafakkirlarimiz Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolar ta`lim-tarbiya, o`qituvchi xususida alohida to`xtab o`tishgan. Ular insonning shaxs sifatida kamol topishida ilm olishning, ta`lim va tarbiyaning ahamiyati haqida o`zlarining qimmatli fikrlarini aytib o`tganlar. O`rta Osiyoning ulug` mutafakkiri Abu Nasr Forobiy (873-950) o`zining ilmiy ishlarida ovoz, nutqning tarbiyaviy ahamiyatiga alohida e`tibor beradi. U «Ilmlarning kelib chiqishi» («Ixso ul-ulum»)

nomli risolasida badiiy asarni ifodali o`qish, o`qiganini hikoya qilib berish zo`r san`at ekanligini aytadi. Uning ta`kidlashicha, hikoyachilikda (o`qishda) o`tkir ta`siri bo`lgan ana shu san`atda o`ziga munosib o`rin egallagan kishilar hakim deyiladi va u o`qishni, notiqlikni egallagan san`atkor, faylasuf, donishmand bilan tengdir. Forobiy har bir kishining o`ziga xos, individual xususiyatga ega bo`lishini, ta`lim-tarbiya jarayonida bu xususiyatlarga e`tibor berish shart ekanligini alohida uqtiradi: «Kishilar jismoniy va tug`ma qobiliyat, kuch-quvvatda bir-birlaridan ortiq-kam bo`ladilar». Forobiyning ta`kidlashicha, «Har kimki ilm-hikmatni o`rganaman desa, uni yoshligidan boshlasin, salomatligi yaxshi bo`lishiga intilsin, axloqli-odobli bo`lsin, so`zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlansin, xiyonat va makr- hiyladan uzoq bo`lsin». Forobiy komil insonlar haqida gapirganida ularning bevosita nutqiga, so`zni tushunish va tushuntirish imkoniyatlariga ham e`tibor beradi. Uning yozishicha, u suhbatdoshining so`zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilg`ab olishi, shu sohada umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. «...u fikrini ravshan tushuntira olish maqsadida, chiroyli so`zlar bilan ifodalay olishi zarur». Forobiyning bevosita san`at hamda adabiy ta`lim haqida ham bir qator jiddiy kuzatishlar olib borganligi yaxshi ma`lum. «Katta musiqa kitobi», «Lafz - so`zlar va harflar haqida kitob», «Ritmlar klassifikatsiyasi haqida kitob», «Musiqa haqida so`z», «Yozuv san`ati haqida kitob», «Abu Nasrning she`r va qofiyalar haqidagi so`zi», «Shoirlarning she`r yozish san`ati qonunlari haqida» va boshqa asarlari shu haqdadir. Forobiy she`r tuzishni, uning mohiyati, eng muhimi, she`r vositasida badiiy adabiyotni o`rganish va o`rgatish usullari haqida ham qimmatli fikrlar bildirgan. Forobiy badiiy ijodning o`ziga xos xususiyatlarini qiyosiy usulda ko`rsatib beradi: «Demak, bundan ma`lum bo`lishicha, isbotda ilm, tortishuvda

ikkilanish, ritorikada ishontirish qanchalik ahamiyatli bo`lsa, she`riyatda ham xayol va tasavvur shunchalik zarur bo`ladi». Mutafakkirning asarlarida ayrim tur va janrlar, ularning o`ziga xos xususiyatlarini izohlash, shu asosda ularni o`quvchilarga tushuntirish borasida ham qiziqarli mulohazalar bildirilgan. Jumladan, Yunon ada-biyoti haqida to`xtar ekan, olim Gomerning «Iliada»sini, shuningdek, tragediya, drama, komediya, difirimbi, satira, epos, ritorika, poemalar haqida to`xtab o`tadi. Ularning har biriga xos bo`lgan tasvir usullari, ifoda tarzlari, ularning mavzu va tili, shakliy-poetik xususiyatlari haqida ma`lumot beradi. Ibn Sino qomusiy olim bo`lib taniladi. U o`z pedagogik qarashlarida muhitning shaxs tarbiyasiga jiddiy ta`sir ko`rsata olishishi maxsus uqtiradi. Olim ilm olishning uzluksiz jarayon ekanligini, biroq olam sirlarini bilishda inson doimo intilishi, harakat qilishi zarurligini ta`kidlaydi. Ibn Sinoning yozishicha, «Bola olti yoshga yetgach, u murabbiy va muallim ixtiyoriga topshiriladi. Ta`lim asta-sekinlik bilan berilishi kerak; birdaniga uni kitobga bog`lab qo`ymaslik lozim». Olim ayrim adabiy namunalarning inson ruhiyatiga kuchli ta`sir qilishini kuzatgan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) ilmiy merosida ham olam hodisalarni o`rganishga imkon beradigan ko`plab fikr-mulohazalar mavjud. U «ko`z bilan ko`rgan eshitgandan afzaldir» degan aqidaga rioya qiladi. Bilimni esa «qaytarish va takrorlash natijasidir», deb biladi. U bilim olishda va o`rgatishda usullarning xilma-xilligini, shakllarning rang-barangligini e`tirof qilgan. Chunki deydi olim, «doimo bir xil narsaga qaray berish malolli va sabrsizlikka olib keladi. (O`quvchi) fandan fanga o`tib tursa, turli bog`larda yurganga o`xshaydi, birini ko`rib ulgurmay, boshqasi boshlanadi va u kishi «Har bir yangi narsada lazzat bor», deyilganidek, ularni ko`rishga qiziqadi va ko`zdan kechirishni istaydi». Ayrim asarlarni o`qish uslubi eshituvchilarga ta`sir qilishning muhim omili ekanligi qadimgi turkiylarga yaxshi ma`lum bo`lgan. Jumladan, "Tishastvustik" sutrasida deklamatsiya bilan o`qishga ko`rsatma berilgan.

M.Qoshg`ariyniig "Devonu lug`otit-turk"i orqali XI asrgacha bo`lgan turkiy ta`lim-tarbiya tizimi haqida ayrim ma`lumotlarga ega bo`lish mumkin. Jumladan, u alohida, birgalashib va ko`plashib o`qish haqida ishoralar beradi. Yusuf Xos Hojib so`z va uning ma`nolari haqida alohida to`xtab o`tadi. U so`zni, ayniqsa, badiiy so`zni muqaddas hodisa sifatida sanaydi: So`zi tufayli inson o`zini ulug` qiladi. Adib tilni o`quv va bilimlarning tarjimoni deb biladi. U elchilar haqidagi bobda so`zning ichki va tashqi, o`z va ko`chma ma`nolari haqida gapiradi. Insonning aqlu zakovati mana shu hodisalarni ajrata olishida ham namoyon bo`lishini ta`kidlaydi. So`z ma`nolarini izohlab, sharhlab o`rganishning madrasa ta`limidagi ustuvor yo`nalish ekanligi esa fan tarixidagi yaxshi ma`lum bo`lgan hodisadir. Mahmud Qoshg`ariy qomusiy olim sifatida ko`plab fanlarga oid ma`lumotlarni to`plagani va o`zining «Devonu lug`ot it-turk» asarida aks ettirgani sir emas. Olim bu asarida o`zini yirik tilshunos va adabiyotshunos sifatida ham ko`rsatadi. Devondagi adabiy parchalar nihoyatda keng mavzularga bag`ishlangan. Ularning janrlari ham rang-barang. Olim bu asarlarga tegishli izoh va sharhlar berishning go`zal namunalarini tavsiya etadi. Kitobda ayrim janrlar, badiiy-tasviriy vositalar, she`riy vaznlar haqida ham ko`plab ma`lumotlar, izoh va talqinlar mavjud. Ba`zi hollarda ayrim adabiy asarlarning o`qilishi, ularning ma`no xususiyatlari haqidagi ko`rsatmalarning mavjudligi adabiy ta`limning o`sha davrdagi holati haqida dastlabki tasavvurlarni bera oladi. Asarda she`r vaznlarini aniqlashga doir harakatlar mavjudligini ko`rsatadigan dalillar bor. Jumladan: «ko`g» so`zining izohida, she`rning vazni, bu yir ne ko`guza ul- bu sher qaysi vaznda?» degan misol uchraydi. Alisher Navoiy, Bobur, Munis, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy va boshqa adiblarimiz ijodida ta`lim-tarbiya jarayoni, uning shaxsi va mazmuniga oid qimmatli fikrlar mavjud, O`tmishda maktablarda diniy asarlar, ayniqsa, Qur`onni ifodali o`qish, uning ma`nolarini anglab yetish bilan bir qatorda ayrim asarlarning matni, ma`nosi,

har bir so`zning izohi, badiiy asarni tushuntirishga oid mashqlar ustida jiddiy ishlangan. Badiiy asarlarga sharhlar bitish an`ana tusini olgan. Maktab va madrasalarda faqat turkiy tilda emas, balki arab va fors tillarida yozilgan badiiy kitoblarni o`qish ham taomilda bo`lgan. Ularda juda erta yoshdan Sharqning mashhur klassiklari-Firdavsiy, Sa`diy, Hofiz, Fuzuliy, Navoiy, Bedil asarlari bilan tanishish imkonlari yaratilgan. Islomdagi ilmga nisbatan ijobiy munosabat ham ta`lim-tarbiyaning o`ziga xos tarzda rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. Jumladan, hadisi shariflarda bu haqda shunday mulohazalarni ko`rishimiz mumkin: «Garchi Xitoyda bo`lsa ham ilmga intilinglar, Chunki ilm olishga harakat qilish har bir mo`minga farzdir». “Bir soatgina ilmi o`rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa uch oy tutilgan nafl ro`zadan afzaldir”. A.Navoiy «Mahbub ul-qulub asarida bilim olib mustaqil mushohada yurita olmaydigan insonni «ustiga kitob ortilgan eshak» ka qiyoslaydi va «nodon» deb ataydi. Shuningdek, ulug` shoir asarida o`quvchini chiroyli yozuvni, yozma nutq malakasini egallashga undaydi. U yod olish usulining imkoniyat va afzalliklarini targ`ib qildi. «Layli va Majnun» dostonida esa matndagi so`zlar ma`nosini anglab o`qishni ulug`laydi. Navoiyning o`zi ayrim so`zlarni izohlash, tushuntirish asar, xususan, she`riy asarlar mazmunini tushunishdagi asosiy kalit deb biladi. O`zi buning go`zal namunalarini beradi. Navoiyning o`qituvchi haqidagi qarashlari ham ibratlidir. U «Mahbub ul- qulub»da «Mudarrislar zikrida» degan alohida fasl ajratgan. Unda mudarris «o`zi bilmagan ilmni ayturg`a murtakib bo`lmasa», deydi. Shogirdlarning esa ustozlar oldida har doim burchdor ekanligini («Dabiriston ahli zikrida» fasli) ta`kidlaydi: «Shogird agar shayx ul-islom, agar qozidur, agar ustod andin rozidur - tengri rozidur. Bayt: Haq yo`lida kim senga bir harf o`qutmish ranj ila.

Aylamak bo`lmas ado oning haqqin yuz ganj ila». Uning maktab, ta`lim-tarbiya haqidagi fikrlari favqulodda katta ahamiyatga ega. O`rni-o`rni bilan esa adibning bevosita adabiy ta`limga oid fikrlari ham mavjud. Jumladan, Navoiy o`quvchilarning savodxonligi, ularning dunyoqarashi, nutqlarining ravon bo`lishi uchun nazmiy hamda nasriy asarlarning o`qitilishini qayd etadi. XVI asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha o`tgan davrda, ayniqsa, XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Turkistonda pedagogik, metodik fikr o`ziga xos tarzda rivojlanib bordi. Dilshod Barno (1800 -1906) bergan ma`lumotlarga qaraganda XIX asr maktablarida adabiy ta`limning alohida o`rni va mavqei bo`lgan. U 51 yil maktabdorlik qilgani, 891 qizni savodli qilib chiqargani, “ulardan yaqin to`rtdan bir qismi tab`i nazmi bor shoira, oqila qizlar” bo`lgani haqida ma`lumot beradi. Anbar Otindek buyuk shoira ham Dilshod Barno maktabining o`quvchisi bo`lganini eslasak, bu davrdagi adabiy ta`limning natijalarini tasavvur qilishimiz osonlashadi. O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi, asosan, yigirmanchi asrning 20- yillarda fan sifatida shakllandi va rivojlanib bordi. O`zbek adabiyotini o`qitish usulining mustaqil fan ekanligi shundaki, boshqa fanlardagi kabi uning ham o`rganiladigan, tadqiq etiladigan predmeti mavjud bo`lib, u badiiy adabiyotdir. Umumiy siyosiy hayotdagi o`zgarish madaniy hayotning hamma tarmoqlariga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Behbudiy, A.Avloniy, H.H.Niyoziy, A.Qodiriy, Cho`lpon kabi shoir va yozuvchilar o`zbek xalqining ma`rifatli bo`lishi, yangi tur va mazmundagi adabiyotni yaratish uchun harakat qildilar. Behbudiy «Padarkush» asarida dastlab ma`rifatning inson hayoti, insoniyat taqdiri uchun qanchalik katta ahamiyat kasb etishini badiiy jihatdan tadqiq etadi. Milliy, insoniy qadriyatni anglashda ma`rifatli bo`lish zarurligini, ma`rifat va jaholatni - ezgulik va yovuzlik timsoli sifatida tasvirlaydi.

Avloniy shoir, nosir, dramaturg, publitsist va mudarris sifatida shuhrat qozonadi. U dastlabki milliy darslik va qo`llanmalar muallifi hamdir. Toshkentdagi dastlabki usuli jadid maktablarining tashkil etilishi Avloniy (1904) nomi bilan bog`liq. Uning Mirobod (1907-1908), Degrez mahallalarida (1909) maktab ochganligi yaxshi ma`lum. Muhimi, u mazkur maktablar uchun zarur bo`lgan darsliklarni ham yaratadi. «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy Guliston yoxud axloq», «Maktab gulistoni» shular jumlasidandir. B.Qosimov uning o`z davrida bosilmay qolgan «Uchinchi muallim», «Maktab jug`rofiyasi», «Hisob masalalari» darsliklarini ham ko`rsatgan edi. A.Avloniy tarbiyaning bu o`zgartiruvchi kuchiga, odamzod tabiatini o`zgartirish ta`siriga katta baho beradi: «Axloqimiz binosining go`zal va chiroyli bo`lishiga tarbiyaning zo`r ta`siri bordur. Ba`zilar tarbiyaning axloqqa ta`siri yo`q, insonlar asl yaratilishida qanday bo`lsalar, shunday o`sarlar, tabiat o`zgarmas ....- demishlar. Lekin bu so`z to`g`ri emasdur. Chunki tarbiyaning axloqqa, albatta, ta`siri bo`ladur. Oramizda masal borki, «sut ila kirgan jon ila chiqar», mana bu so`z to`g`ridur». Tadqiqotchi R.Barakayev Avloniyning «Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom» kitobini bolalar uchun maxsus moslashtirilgan kitob sifatida baholaydi. Abdulla Avloniy «Maktab Gulistoni» darsligida adabiy asarlarni ifodali o`qishning yakka va ko`pchilik bo`lib o`qish, ifodali o`qish, dialog, drama holiga keltirish turlarini ko`rsatadi. Mahmudxo`ja Behbudiy (1875-1919) metodika tarixida ham tegishli iz qoldirgan yirik siymolardan biri. U ko`p asrlik tarixga ega bo`lgan hamda Sharq ziyolilarining ko`plab avlodlarni olamshumul obro`-e`tibor topishlariga imkon bergan madrasa ta`limining o`z zamoniga kelib oqsab qolganligini, rivojlanishning mazkur bosqichida taraqqiyotdan orqada qolayotganligini o`zi anglaydi, buni boshqalarga ham anglatish yo`lidan boradi. Uning bevosita tashabbusi bilan «ibtidoiy sinflarda diniy dars va ilmlardan namoz o`qish, haftiyaki sharif, maorifi iymon va e`tiqod, ibodati islomiya, tajvid, tarixi anbiyo, ahli sunnat aqidasi kabilar o`rgatilsa, dunyoviy dars va fanlardan alifbo, yozish, she`r (nazm) va nasr, insho,

hisobdan to`rt amal, jug`rofiya, bir oz ahvoli olam va dunyo odamlaridan ma`lumot beriladi, bolalarning xat va savodi mukammal chiqadi». Xayrullaxon Said Nosir o`g`li Mirzo (Mirzo Ho`qandiy) (1880-1943) ham bir necha yo`nalishlarda ish olib borgan ma`rifatparvarlardan biridir. U yangi usuldagi maktablar ochishda tashabbus va faollik ko`rsatgan, o`zi shu maktablarda dars bergan, maktab qoshida kutubxona va nashriyot tashkil etgan. Boshqa tillardagi darsliklarni o`zbek tiliga o`girgan, o`zi ham «Gulshani Mirzo», «Gulshani xayol» nomlari bilan darsliklar yaratgan. Bolalarning aqliy imkoniyatlarini oshirish, ularning zehnini o`stirish maqsadida «Jumboq majmuasi»ni tuzgan. Majmuadan topishmoqlar o`rin olgan. Hamza Hakimzoda Niyoziy 1911 yili Qo`qonda Hojibek guzarida yangi usul maktabi ochdi va o`zi o`qituvchilik qildi. U 1914-15 yillarda boshlan- g`ich maktablar uchun «Yengil adabiyot», «O`qish kitobi», «Qiroat kitobi»ni yozdi. Eng muhimi, Hamza o`z kitoblarini osondan murakkabga o`tish asosida tuzdi. Bu kitoblarda o`qish, matn ustida mustaqil ishlash, sinfdan tashqari o`qishga e`tibor berdi. Ularning barchasida o`quvchilarga adabiy ta`lim berish asosida bolalarning mukammal tarbiya asoslari bilan ham tanishishlari bosh maqsad qilib qo`yildi. Ilg`or fikrli ziyolilar Turkiston maktablarida ta`limning yangi tartibini amalga oshirish uchun kurashdilar. Natijada ta`limda yangi turdagi «usuli savtiya» maktablari yuzaga keldi. Bu maktablarda ona tili (o`zbek tili) asosiy o`quv fani sifatida o`qitildi. Ta`lim jarayonida izohlash (sharhlash) usulidan foydalanildi. Shunga ko`ra, adabiyotda bu ta`lim «izohli o`quv» degan nomni oldi. 1918 yilda Toshkent eski shahar maorif sho`basi qoshida «Makotib» (metodik birlashma) uyushmasi tashkil etildi va unga Zufar Nosiriy rahbarlik qildi. Bu sho`bada haftalik o`quv rejasi tuzilib, maktablarda shu reja asosida dars o`tildi. 1918 yil «Maorif» jurnalida V – VIII sinflar uchun ona tili va adabiyoti dasturi e`lon qilindi. Dasturda badiiy asarni o`qishga e`tibor berildi. Asar bilan tanishtirishdan oldin adabiyot nazariyasidan ma`lumot berish mo`ljallagan edi.

Dasturda nazariy ma`lumotlarni o`tishda tegishli asarlarga suyanish tavsiya etilsa ham, asarlar aniq ko`rsatilmadi. Abdurahmon Sa`diyning «Saboq tuzugi» (1920) dasturida ham maktabda o`rganilishi lozim bo`lgan asarlar nomi aniq ko`rsatilmadi, adabiy material tanlash o`qituvchiga topshirildi. «Adabiy o`qish» termini 1921 yil programmasi nashr etilgan vaqtdan boshlab maktab hayotida mustahkam o`rin egalladi. Adabiy o`qishda asarni g`oyaviy-badiiy tahlil qilish asosiy o`rinni egallaydi, ya`ni har bir asar butun holda o`rganiladi. Ammo material tanlash masalasi hal qilinmadi. Asarlar g`oyaviy-badiiy, estetik mazmuniga qarab emas, davrga qarab tanlangan edi. 1924 yildan 1929 yilgacha o`tgan davr ichida Elbekning «Namuna» (I - I V qism, 1925), Fitratning «Adabiyot qoidalari», «O`zbek adabiyoti darslari» (1925) kitoblari yaratildi. «Adabiyot qoidalari» faqat adabiyot nazariyasiga oid kitobgina bo`lib qolmasdan, ayni paytda adabiyotshunoslikka oid darslik hamda metodikaga doir qo`llanma sifatida ham baholanishi mumkin. 30-yillarda o`zbek adabiyoti va adabiyotshunosligi hamda xalq og`zaki ijodi sohasida erishilgan yutuqlar dastur va darsliklarda o`z ifodasini topdi. «Adabiyot dasturi» tarixiylik asosida tuzilib, unda klassik hamda so`nggi davr adabiyotining yirik namoyandalari asarlaridan namunalar berildi. Ammo, bu dasturlar bo`yicha adabiyot o`qitishda ayrim badiiy asarlarni o`zlashtirish emas, balki yozuvchilarning hayoti va ijodini bayon etishga, ijodining ijtimoiy-siyosiy mohiyatini, yozuvchining sinfiy mavqeini ochishga ko`proq e`tibor berildi. Partiyaviylik talabining adabiyot o`qitish jarayoniga hukmron tamoyil sifatida kiritilishi ta`lim tizimidagi adabiyot fanlarining o`qitilishini bir yoqlamalikka olib keldi. «To`liqsiz o`rta va o`rta maktablar uchun programmalar» (1938) da adabiy asarni o`qishga asosiy urg`u berildi. Sal keyinroq tuzilgan «O`rta maktab programmalari» (1940)da og`zaki va yozma nutqni o`stirishga, o`quvchilarning

mustaqil fikrlash imkonlarini rivojlantirishga e`tibor berildi, asarni ifodali o`qish, savol va topshiriq hamda mashqlar asosida asarning g`oyaviy mazmunini o`zlashtirish tavsiya etildi. Tanlanadigan asarlar o`quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mos bo`lishiga e`tibor qaratildi. 1934 yilda «O`rta maktablarda adabiyot o`qitish metodikasining asosiy masalalari» degan maxsus kitob (A.Sa`diy) yaratildi. Unda adabiyotni maxsus fan sifatida o`qitish, bolaga adabiy ta`lim berishda tegishli izchillik va mantiqiy qoidalar bo`lishi ko`rsatib o`tildi. I.Sultonovning «Adabiyot nazariyasi» (1940) darsligining yaratilishi faqat adabiyotning umumiy qoidalari, uning nazariy masalalarini umumlashtirishi bilangina emas, balki bu nazariy tushunchalarning ta`lim jarayoniga olib kirilishi uchun ham qulay zamin yaratdi. “O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi” fanining rivojida 50-yillarda faoliyat ko`rsata boshlagan ko`plab olimlarimizning xizmatlari katta bo`ldi. S.Dolimov, G.Karimov, N.Mallayev, H.Ubaydullayev, Q.Ahmedov, A.Zunnunov, S.Ismatov singari olimlar bu sohaning mustaqil bir soha sifatida kamol topishiga munosib hissa qo`shishdi. Ularning adabiyotshunoslikning turli sohalaridagi, metodika ilmidagi xizmatlari tufayli o`rta maktablar uchun tuzilgan dastur va darsliklar ham ma`lum darajada muntazam holatga kela boshladi. Adabiyot o`qitish metodikasiga oid dastlabki mustaqil tadqiqot - qo`llanmaning yaratilishi ham xuddi shu davrlarga to`g`ri keladi. «Adabiy o`qish metodikasi» deb nomlanganbu kitob mualliflari taniqli metodistlar S.Dolimov va H.Ubaydullayevlar edi. Unda ifodali o`qish haqida, uning mazmun va mohiyati, turlari haqida yaxlit ma`lumotlar berilgan edi. Kitob adabiyot o`qitishdagi nazariy asoslardan tortib, uning bevosita amaliyotdagi holatlarigacha bo`lgan hodisalarni qamrab oladi. U to`rt qismdan iborat. Bular: adabiyot metodikasi va uning nazariy asoslari haqida ma`lumot, adabiy o`qish, adabiy o`qish yuzasidan sinfdan va maktabdan tashqarida olib boriladigan ishlar, rejalashtirish va jihozlash masalalari deb nomlangan. Kitobda amaliy faoliyat bilan aloqador bo`lgan masalalarga juda

katta e`tibor berilganligi uning asosiy yutuqlardan biridir. Mualliflar har bir nazariy muammoni albatta aniq misollar bilan dalillash yo`lidan borishgan. Unda o`sha davr mafkurasining kuchli ta`siri ham ochiq sezilib turadi. S.Dolimovning 5-sinf «Vatan adabiyoti» xrestomatiyasi uchun metodik qo`llanma» kitobi 70-yillardagi o`zbek adabiyotini o`qitishdagi o`zga xos usullar haqida muayyan tasavvurlar beradi. Qudrat Ahmedov mehnatkash olim, tashabbuskor rahbar va yaxshi tashkilotchi sifatida adabiyot metodikasi ravnaqi uchun o`zining munosib hissasini qo`shdi. Olimning «Hamza Hakimzodaning «Boy ila xizmatchi» dramasini o`rganish» degan yirik tadqiqoti bu sohadagi xizmatlarining yaqqol dalilidir. “O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi” fani rivoji professor Asqar Zunnunovning nomi bilan bevosita bog`liq. Asqar Zunnunov O`zbekistonda ayni shu soha bo`yicha yetishib chiqqan birinchi fan doktoridir. Olim alohida adiblarning hayoti va ijodini o`rganish ishiga ham asos solib bergan. Ayniqsa, «Maktabda G`afur G`ulom hayoti va ijodini o`rganish» kitobi bu sohada o`tgan asrning yetmishinchi yillaridagi yirik yutuqlardan biridir. Uning badiiy asarni tahlil qilish, adabiyot darslarini tashkil etish, asarlarni janr xususiyatlariga ko`ra tahlil etish usullari, adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganishning ilmiy-metodik xususiyatlariga oid ko`plab asarlari mavjud. Ma`lumki, ta`limning turli bosqichlarida adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganishning o`ziga xos xususiyatlari bor. Bu adabiy ta`limning eng og`ir muammolaridan biridir. Olim shu sohada ham ko`plab maqolalar, alohida kitoblar chop ettirgan, Olimning «O`zbek adabiyoti metodikasi tarixidan ocherklar» kitobida asosan XX asrning boshlaridan shu asrning 70- yillarigacha bo`lgan davrdagi adabiyot o`qitish metodikasi tarixidagi asosiy hodisalar xronologik izchilliqda ko`rsatib berilgan. Olim alohida sinflardagi adabiyot darslari uchun metodik qo`llanmalar yaratish an`anasini boshlab bergan metodist olim sifatida ham qadrlidir. Uning R.Usmonov bilan hamkorlikda yaratgan 7-sinf «Vatan adabiyoti» darslik-

xrestomatiyasi uchun metodik qo`llanma»si shu sohadagi yaxshi tajriba bo`lgan edi. Bu sohadagi eng yirik tadqiqot, hech shubhasiz, «Adabiyot o`qitish metodikasi»dir. U adabiy ta`limning asosiy muammolari haqida atroflicha ma`lumot berishi bilan e`tiborga loyiqdir. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so`ng umumta`lim maktablari adabiy ta`limida ham yangi imkoniyatlar paydo bo`ldi. 90-yillarning boshida adabiyot o`qitish bo`yicha yangi dastur ishlab chiqishga harakat qilindi va ularning bir necha avlodi yaratildi. «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (1997) qabul qilinganidan keyin ta`lim tizimi ham, ta`lim mazmuni ham yangicha talablar asosida shakllandi. Endilikda ana shu talablar asosida davlat ta`lim standarti, o`quv dasturlari va darsliklar, shuningdek, o`quv qo`llanmalari yaratilmoqda. Adabiyot o`qitish metodikasi fani mustaqillik yillarida sezilarli darajada rivojlanmoqda. Marg`uba Mirqosimova adabiy tahlil sohasiga alohida qiziqish bildirib kelayotgan metodist olimadir. «O`quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomil- lashtirish asoslari» kitobida muallif o`quvchilarni adabiy tahlilga o`rgatish bir bosqichdagina amalga oshirib bo`ladigan ish bo`lmasdan, unga uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida yondoshilganidagina tegishli samara berishi mumkinligini ishonchli dalillar yordamida ko`rsatib beradi. Buning asosi sifatida esa u badiiy tahlilning elementar namunalarini boshlang`ich sinflardanoq boshlash kerakligini ko`rsatadi. Kitobda o`quvchilarning adabiy tahlil malakasini shakllantirishning ilmiy- metodik asoslarini ko`rsatishga alohida e`tibor berilganligini ta`kidlash joiz. Unda yozuvchi mahoratini o`rganish muammolari ham tahlilga tortilgan. Muallif bu fikrlar isboti uchun Abdulla Qahhor, Atoiy, Alisher Navoiy hayoti va ijodidan misollar keltiradi.

Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganishda izchillikning o`rni va ahamiyati ham kitobda o`rinli ko`rsatib beriladi. Unda umumiy o`rta ta`lim maktablarining 5-9-sinflari davomida o`rganiladigan adabiy-nazariy tushunchalar tahliliga keng o`rin berilgan. Mazkur kitob ilk marta akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi adabiy ta`lim muammolariga daxl qilishi bilan ham e`tiborlidir. Qozoqboy Yo`ldoshev “Adabiyot o`qitish metodikasi” fanining nazariy muammolarini ham, uning amaliy jihatlarini ham jiddiy tarzda tadqiq etib kelmoqda. Uning «Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari» kitobi adabiyot o`qitishdagi yangicha tamoyillar haqida bahs yuritadi. An`anaviy adabiy ta`limdagi nuqson va kamchiliklar to`g`risida mulohazalar bildiradi. Eng muhimi, u yangicha, adabiy-estetik tahlil namunalarini tavsiya ham etadi Xususan, «Alpomish talqinlari» olimning adabiyot o`qituvchilari uchun mo`ljallangan yuksak darajadagi metodik qo`llanmalaridan biridir. Kitob badiiy asarni tahlil va talqin qilishning o`ziga xos yo`llarini ko`rsatib bera oladigan yaxshi namuna sifatida tavsiya etilishi mumkin. Muallif asarning «ko`p qatlamli» ekanligini ko`rsatadi, dostonning paydo bo`lishi bilan bog`liq ilmiy qarashlarga yangicha nuqtai nazardan yondoshadi, bunda sohaning yirik olimlariga suyanib ish ko`radi. Uning «Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar» nomli o`qituvchilar uchun metodik qo`llanmasi ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik. Kitob o`quvchilarning mustaqil ishlarining tashkil etilishi, turlari, mazmuni, amalga oshirish sharoitlari haqida bahs yuritsa-da, unda asarga yondoshish usullari, o`quvchilarning ijodiy ishlari, matn ustida ishlash, matnni tahlil qilish, bundagi metod va usullar haqida ham qiziqarli, muhimi, nazariy jihatdan to`g`ri va amaliy jihatdan foydali bo`lgan ko`plab fikr-mulohazalar bildirilgan. O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasiga oid ilmiy-tadqiqot ishlarini bir guruh yosh metodist olimlar davom ettirishmoqda. Ularning tadqiqotlarida metodika ilmining ham nazariy, ham amaliy muammolarini atroflicha hal qilishga urinish seziladi.

Shu o`rinda «O`zbek tili va adabiyoti», «Til va adabiyot ta`limi», «Uzluksiz ta`lim» singari jurnallar, «Ma`rifat», «Uzbekiston adabiyoti va san`ati» kabi gazetalar saxifalarida ham adabiy ta`limga oid ko`plab muammolarning yoritilib borayotganini qayd etish joiz.

O'xshashlar

Adabiyot o`qitish metodikasining boshqa fanlar bilan aloqasi

Adabiy ta`lim metodlari. Adabiyot o`qituvchisi va adabiyot darslari

O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi fan sifatida. “O`zbek adabiyotini o`qitish metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi

Adabiyot o`qitishda o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish

Adabiyot o’qitsh metodikasining boshqa fanlar bilan aloqasi