Turdi (Farog`iy) ijodi - Adabiyot - Referatlar

Turdi (Farog`iy) ijodi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz TURDI (FAROG’IY) IJODI REJA: 1. Turdi hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi manbalar. 2. Turdi hayotiga oid voqealarning tiklanihi. 3. Turdining asarlari: she’riyati. 4. «Subhonqulixon haqida hajv» asari.

www.arxiv.uz Tayanch so’z va tuchunshalar: tarjimayi holning tiklanihi, biografik metod, Subhonqulixon davri, Xojasarolar boshqaruvi, Fozilbiy isyoni, Sotsial satira . Turdining hayoti haqida ma’lumot yetib kelmagan, yolg’iz uning 450 misraga yaqin 17 she’ri aniqlangan bo’lib, uning tarjimayi holini ushbu asarlar misolida tiklash mumkin. Bu asarlar haqida birinchi ma’lumot bergan olim 20- yillarning munaqqidlaridan biri A.Majidiy bo’ldi. Olim dastlab «Zarafhon» gazetasi(1925, 217-219 sonlar)da so’ngra esa «Maorif va o’qitg’uchi» jurnali (1925, 9-10 son, 52-bet)da Turdi haqida maqola e’lon qilgan. Biroq munaqqid shoirning she’rlarini o’zisha talqin qilsa ham, ushbu asarlar misolida uning tarjimai holini tiklay olmagan. Turdining tarjimayi holi birinchi marta professor Fitrat tomonidan tiklandi va o’zbek adabiyoti tarixiga kiritildi. Fitrat «O’zbek shoiri Turdi» maqolasida: Joyi islomu musulmonliq, Farobiy, istama, Poytaxti kihvari Subhonqulixondir bu mulk - so’zlariga tayanib uning Subhonqulixon (1680-1702) saroyida bo’lganini aniqlaydi. Fitratning ma’lumotiga ko’ra, u asosan, Buxoro mamlakatida yashagan, bir voqea tufayli poytaxtdan ketishga to’g’ri kelgan. «Xo’jand hokimi Oqbo’tabiyga bag’ishlangan muxammasida: Hukmi joriy, so’zi qabul, bir duru dargush edim Ahli davlatlar bila yoru harif, hamdush edim... Xush zamonlar yuz qozoni bochida sarxush edim, Bu zamon yuvg’an qozon ostida qolg’an yundaman - so’zlarida ma’lum bo’ladiki, u yuz urug’ining boshlig’i bo’lgan, «qozon tepasidagi odam», endi «yuvindi»ga aylanib, u urug’dan ajragan, ya’ni uni to’kib

www.arxiv.uz yuborganlar. So’ngra esa, «sen turganda begonadan talab qilmoq najoizdir» deb, Oqbo’tabiyga xehliq da’vo qiladir, men bilan sen «bir mayxona»da qaynag’an «xum»danmiz, sen «xum»ning «sof» mayi, man uning «durdi», xayi bo’laman, deydir» (Fitrat). Olim tarix kitoblari yordamida Muhammad Rahim Otaliqning o’g’li Oqbo’tabiy haxsini aniqlaydi, uning Shohruh Mirzo (Farg’ona xukmdori) zamonida otaliq bo’lib, Shohruhning qiziga uylangan, 1721 yilida Shohruhning o’g’li Rahimxon tomonidan o’ldirilgan. Oqbo’tabiyning otasi Rahim otaliq Subxonquli zamonida Xo’jand va O’ratepaga hokim bo’lib turgan. Turdi unga «xeh»liq da’vo qilib, uning oldiga madad so’rab kelgan. Demak, u Buxorodan Xo’jandga qarab kelihida, yo’lda Hazora qal’asida bir oz turib, Hakimbiy otaliqdan ham va’da olgani aytiladi. Turdining Subhonqulixon bilan oralari buzilihi voqeasi ham bir o’rinda aytiladi: Fuqoro bo’ldi bu shoh asrida ko’b zoru nahif, Zulmdin bo’ldi raiyat elikim xoru zaif, Sol tarixini aytdim shu harandin taqlif, Din boshdin ayog’din tushub islom zaif. Davri Subhonquli jobir, umarosi Yapaloq. Fitratning aniqlachisha, bu o’rinda «Din» va «islom zaif» so’zlaridan tarix chiqargan va hijriy 1102 yili Buxoroda Turdi bilan Subhonquli beklari o’rtasi nizo chiqqan davrdir. So’ngra she’rda Rahim degan kichining nomi keladi: Haqdin uldur talabim o’lsa senga yor, Rahim! Ikki olamda nabi hafo’u g’amxo’r, Rahim! Bo’lsa to davru mador - bu jahon bor, Rahim! Aylag’ay seni Xudo barchag’a sardor, Rahim!

www.arxiv.uz Beku, bekzodasanu yurtqa tushg’an bir toq. Bu misralar bag’ihlangan kichi Ho’jand hokimi Oqbo’tabiyning otasi Rahimbiy otaliqdir. Demak, ma’lum bo’lishisha, Turdi Oqbo’tabiy zamonigasha Xo’jandda qolgan. Turdi Buxoroda ahtarxoniylardan NodirMuhammad (1692-1645), Abdulaziz (1645-1680) va Subhonquli (1680-1702) davrida yashagan. Asli Balx hokimi bo’lib turgan Subxonquli 1680-1681 yillarida Buxoro taxtiga erishgan va Buxoroda yana yigirma yil hukmronliq qilgan. Turdi asarida tanqid qilingan Yapaloq qushbegi ham 1680 yildan keyin bu vazifaga qo’yilgan. Hijriy 1097-1106 yillari Buxoroda ba’zi qabila boshliqlari isyon qilgani, buning bochida yuz urug’i boshliqlaridan Fozilbiy qatag’on turgani «Tarixiy Muqimxoniy» va «Dasturu-l- muluk» kabi tarix kitoblaridan ma’lum, «Yuz» urug’idan bo’lgan Turdi mana shu isyon tufayli saroydan quvilgan va Fozilbiyni quvvatlagan, Rahimbiyni maqtab, unga she’r yozib, Subxonqulihondan nolib yordam so’ragani tarixiy faktlar yordamida ma’lum bo’ladi. Bundan tahqari Rahimbiyni maqtah bilan uni Subhonqulixonga qarchi otlantirgani uchun ham u yerdan ketishga majbur bo’lgani ma’lum bo’ladi. Rahimbiy o’lib o’rniga o’g’li Oqbo’tabiy qolganidan keyin Turdining ahvoli Xo’jandda ham yomonlashgan: Kuyar til hom may gar holatidin aylasam tahrir, Kiribon shok o’lur etsa qalam dardi dilam tahrir, SHabi hijron ming poyoni o’lmaz tobiri gardun, Mahv, xurhid o’lub ikki qanoti, aylasa shabgir. O’zini «tobir» (qush)ga o’xhatib, ikki qanoti qayrilib, habgir bo’lganini yozadi. Uning keyingi hayoti bizga ma’lum emas, bu davrda yaratilgan ko’plab tazkira va tarix kitoblarida ham bu haqda ma’lumot yo’q.

www.arxiv.uz Shoir Turdining badiiy merosi haqida so’z ketganda, bizgasha saqlangan 17 ta she’rdan 15 tasi turk va 2 tasi fors tilida yozilganini qayd etish lozim. Ular orasida yuksak san’atkorlik bilan yaratilgan go’zal g’azallar ham bor: Turkona xirom ayladi ul ho’xi diloro, Dil mulkini bir gO’shai shahm ayladi yag’mo. Tufrog’da jon bitsa ravodur, na ajab gul, Sho’x sarvi sihi etdi nihon ko’zlari hahlo. Har qanda g’ami do’st dilporani istar, To subh yaqo yirtmadi mehr o’lmadi paydo. Ushbu g’azalda Turdi sharq an’anaviy g’azalnavisligining eng nozik sirlaridan xabardor shoir sifatida ko’ringan. She’rlar majmuasidagi tartib bo’yisha bu g’azaldan keyin «Muxammas bir g’azali Sa’diy» nomli mahxur shoirning g’azaliga bitilgan forsiy muxammas keladi. So’ngra «Tor ko’ngilli beklar...» so’zlari bilan boshlanuvchi g’azal berilgan: Tor ko’ngullik beklar, man-man demang, kenglik qiling, To’qson ikki bori o’zbek yurtidir tenglik qiling. Birni qipshoqu xitoy, birni yuz, nayman demang, Qirqu, yuz, ming son bo’lub, bir jon oinlik qiling... Kim qo’yibdur ushdayi o’z mulkingizdan chiqmayin, Ikki-ush-to’rt da’vosin etmoqni, ko’tahlik qiling. Bu g’azalda Subxonqulixon davridagi o’zaro noittifoq bek va amaldorlarni ahillikka shaqir adi. Bu she’rda nafaqat urug’lar o’rtasidagi ittifoq, hamjihatlik,

www.arxiv.uz balki millatning butunligi va birligi uchun kurah g’oyalari aks etganini anglash qiyin emas. Subhonqulixon tuzgan idora uslubidan norozi bo’ladi, bu usul bilan mamlakatni boshqarish emas, uni parokanda qilihga olib kelihi mumkin ekanini eslatadi va shoh qanday bo’lmog’i kerak degan savol qo’yadi va javobida: Shohlik uldurki, aning hukmu so’zi bir kerak, Adl bobini qurib, rost nihon tir kerak, Rostrav, dini durust, pehai tadbir kerak - kabi talablarni qo’ygandan so’ng, shunday ideal shohni izlaydi: Qani bir Xisravi odilki, anga dod etsam, So’rsa ahvolimi g’am xirmonini bod etsam, Domi mehnatkadadin ko’nglumi ozor etsam, Kim buzulg’an dili vayronami obod etsam, Aylasam bo’sa adab, shoh qo’yub qayda oyoq. Shoir tomonidan ilgari surilgan bu kabi sotsial talablar uning mashhur hajviyasida alohida dastur darajasiga ko’tarilgan. Turdi asarining to’la nomi: «Dar asri Subhonqulixon va bid’atxoi va g’ulomoi va umaroi on va inoq budani Bayloq qushbegi muxammasi turki dar hajvi onho tahrir namuda shud». Uning o’zbesha tarjimasi quyidagisha: «Subhonqulixon asri va xon hamda uning qullari va amirlarining bid’ati va Boyloq qushbegining inoqligi haqida turk tilida tahrir qilingan (yozilgan: musharrir-tuzuvchi) hajv»dir. Bu asar 1691 yilda yozilgan bo’lib, 33 band, 165 misradan iborat. Hajviya o’zbek realistik hajviyotining dastlabki asarlaridan biri bo’lishi bilan birga unda Subhonqulixon saroyidagi kirdikorlar maksimao aniqlik biilan ochib tahlangan. «Xojasaro»lar o’zlariga berilgan mansab va vazifadan foydalanib, xalqni talash bilan mahg’ul bo’lgani,

www.arxiv.uz zulm va g’araz avjga mingani satiraning har bir bandida aks etgandir. Sho’rolar davrida yaratilgan ayrim darsliklarda Turdining ijodiga yuksak baho berish bilan birga «shoir shohlik tuzumiga qarchi bo’lgan» singari fikrlar ham aks etgan. Bu fikr dastlab A.Majidiydin boshlangan, chunki u Turdi «sarvat»ga, ya’ni «boylikka, xonlikka qarchi» degan fikrni ilgari surgandi. Bunga javoban Fitrat o’z vaqtida yozgandiki: «Turdining umuman xonlik idorasiga emas, Subhonquli idorasiga qarshu ekani, uning «sarvat»ga qarchi emas, Subhonquli saroyidag’i raqiblariga qarchi she’r yozg’ani maydong’a chiqadir». Turdi ijodiy merosidan juda oz miqdori bizgasha yetib kelganiga qaramasdan shu saqlangan asarlarining o’zi uning o’ta iste’dodli, she’r zavqg’i baland va nozik didli shoir bo’lganini ko’rsatadi. Bundan tahqari Turdi o’zbek hajviyotining taraqqiyotiga juda katta hissa qO’shgan shoir sifatida, muxammas janri imkoniyatlarini kengaytirib bu haqldan ijtimoiy satira mazmunini aks ettirishdan foydalangani uning o’zbek adabiyoti tarixida muayyan o’rniga ega bo’lgan ijodkor sifatida ko’rsatadi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Turdi. She’rlar. - T.: 1971. 2. O’zbek adabiyoti. jild. - T.: 1962. 3. O’zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. V jild. - T.: Fan, 1978. 4. Fitrat. O’zbek shoiri Turdi. Kitobda: Fitrat. Tanlangan asarlar. 2-jild. - T.: Ma’naviyat, 2000. 5. Yoqubov H. Turdi ijodi. Kitobda: H.Yoqubov. Tanlangan maqolalar. - T.: 1974. 6. Majidiy R. Shoir Turdi. «Maorif va o’qitg’uchi» jurnali, 1927. 2-son. 7. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Oybek ijodi

Furqat ijodi

Maxtumquli ijodi

Mirtemir ijodi

Behbudiy ijodi