Maxtumquli ijodi - Adabiyot - Referatlar

Maxtumquli ijodi

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2044 KB

Ko'chirib olish

Maxtumquli ijodi Reja: 1. Maxtumquli hayoti va ijodi. 2. Shoir she`riyatining g`oyaviy-estetik xususiyatlari. 3. Shoir she`rlarining o`rganilish tarixi. 4. Maxtumquli merosi.

Maxtumquli hayoti va ijodi . Ulug` turkman shoiri va mutafakkiri Maxtumquli 1733 yili Atrek daryosi bo`yidagi Xojigovshan ovulida tug`ilgan. Uning ilk ustozi Ozodiy taxallusi bilan she`rlar yozgan otasi Davlatmamad edi. Oilada xat-savodini chiqargan bo`lajak shoir taxminan olti yoshidan ovul maktabida - Niyozsolih mulla qo`lida o`qiy boshlaydi. O`tkir zehni va tirishqoqligi bilan o`quvchilar orasida alohida ajralib turgan Maxtumquli keyin Qiziloyoq (hozirgi Chorjuy viloyati, Xalach tumani) dagi Idris bobo madrasasida tahsilini davom ettiradi. So`ng Xivaning Sherg`ozixon madrasasida ilmini kamolga yetkazadi. Shuningdek bir muddat Buxorodagi Ko`kaldosh madrasasida ham o`qigani haqida rivoyatlar mavjud. Maxtumquli badiiy so`zni yuksak qadrlagan va ijodiy qobiliyatga ega ma`rifatli oilaga mansub. Atrek janubidagi viloyatda tug`ilgan bobosi (voqean, uning ismi ham Maxtumquli bo`lgan - shoirga bobosining otini berishgan) tirikchilik vajidan turkmanlarning gurko`z qabilasiga ish izlab keladi va urug` boshliqlaridan birining qo`lida yollanib ishlaydi. Ma`lum muddat o`tib, xujayin uni o`z jiyaniga uylantirib quyadi va u alohida xo`jalikning boshlig`iga aylanadi. Dehqonchilik qilish bilan bir ga, otga to`qim tikish, qamchi to`qish, yugan va ayil yasash orqali daromadini muttasil oshira borib, Maxtumquli Yonachi (to`qimdo`z) nomi bi lan dovrug` taratadi. Bo`sh qolgan vaqtlarida u qo`shiqlar to`qigan va ulardan biri bizgacha yetib kelgan. Otasi Davlatmamad ham alohida qobiliyati bilan ajralib turar edi. U boshlang`ich ma`lumotini ovulda olib, so`ng Xiva madrasalarida o`qishini davom ettiradi. Ovulga kaytgach, bolalarni o`qitish bilan birga, qishloq xujaligi bilan shugullanadi. Agar bobosi uchun she`r to`qish shunchaki xavas bo`lgan bo`lsa, otasi xaqiqiy shoir bo`lib yetishadi. U Ozodiy taxallusi bilan ko`plab qo`shiq va g`azallar yaratadi. Uning qariyb 6 ming misradan iborat pand-nasihat mazmunidagi «Vaz`i Ozod» («Ozod vaz`i») nomli dostoni saqlanib qolgan. Bu asarlar Ozodiynnng forsiy (vokean, u yaxshigina shohnomaxon bo`lgan) va turkiy adabiyotdan, xususan, Alisher Navoiy ijodidan yetarli darajada xabardorligini ko`rsatadi. Davlatmamadniig oilasi katta bo`lib, Maxtumquli uning uchinchi o`g`li hisoblanadi. Bo`sh vaqtlarida poda boqib, otasiga kumaklashgan Maxtumquli 9 yoshidan she`r mashq qila boshlaydi.

Turkman xalqi tarixining eng notinch va og`ir davrida yashab o`tgan Maxtumquli oilaviy xayotda ham halovat topmadi. Chovdurxon boshchiligida Afg`onistonga vakil qilib junatilgan akalari Abdulla va Muhammadsafo dushmanlar tomonidan shafqatsiz o`ldiriladi. Katta xonadonning butun og`irligi Maxtumquli yelkasiga tushadi. U mudarrislik qilish, ota-bobosidan meros yonachilik kasbini davom ettirish bi lan birga, temirchilik va zargarlik xunarlarini ham egallaydi. «Go`zal Sherg`ozi» she`ridan ma`lum bo`lishicha, u Xivada taxsil olayotgan davrida birin-ketin otasi va onasidan judo bo`lgan: Komil bo`lib, saranjomlik qilibman, Mashakkat-la ul padardan qolibman, Ka`bamdan ayrilib, judo bo`libman, Ketar bo`ldim, xush qol, go`zal Sherg`ozi! Maxtumquli holasining qizi Mengli bilan bolalikdan birga uynab o`sgan, ikki yosh bir- biriga ko`ngil qo`ygan edi. Lenin otasi va ikki akasining bevaqt o`limi oilani moddiy jihatdan og`ir axvolga solib quygan. Maxtumqulining qalin pulini tulashga qurbi yetmasligini bilgan Menglining akalari singillarining roziligini ham suramay, uni birovga o`zatib yuboradilar. Qiz bechora qon yig`lab, boshqa oilaga kelin bo`lib tushadi. Buning ustiga, davom etib kelayotgan qadimiy urf-odatga ko`ra, Maxtumqulini katta akasining beva qolgan xotini Oqqizga nikohlab qo`yadilar. U Oqqizdan ikki ug`il ko`radi. Ug`illaridan birining ismi Sariboy, boshqasiniki Ibrohim bo`lib, birinchisi — 7, ikkinchisi - 12 yoshida nobud bo`ladi. Avval sevgilisidan, keyin nuridiydalaridan judo bo`lgan, oilaviy xayotdan baxtini topolmagan shoir chuqur qayg`u-xasrat ichida qolib, butun umrini badiiy ijodga bagishlaydi. Menglixonga atab ko`plab she`rlar yozish bilan o`nga o`ziga xos nazmiy xaykal kuyadi. Ba`zi tadqikotchilarning ta`kidlashlaricha, shoirning o`ziga Firog`iy taxallusini tanlashi ayni shu judoliklar bilan bog`lik. Maxtumquli she`rlarida juda ko`plab joy nomlariga duch kelamiz. Bu uning ko`p sayoxat qilganligidan dalolat beradi. Safarga oq fotixa surab, otasi bilan savol-javob yusinida yozgan bir she`ri ham shoirning sayohatga, dunyoni ko`rishga xavasi kuchli bo`lganligini ko`rsatadi («Ota- ug`il dardlashuvi»). She`rda «Ko`nglim istar, safar qilsak…», «Sayron etsak necha tengu tush bilan, Magar shunda g`amgin ko`nglim xush bo`lar» kabi misralarni o`kiymiz.

«Ma`lum bo`lishicha, Maxtumquli yoshligidai sayohatlarda yurib, Kaspiy bo`yidan to Amudaryogacha kelgan. Buxoroda ta`lim olgan, so`ngra Afg`onistonga o`tgan, Hindistonda bir yilu uch oy turgan, qaytib Farg`ona (Andijon, Marg`ilon)ni ko`rgan, Qozog`istonning Turkiston shaxriga borgan. Xorazmga - Xivadagi Sherg`ozi madrasasiga kelib o`qigan, so`ng yana o`z eliga — Atrek daryosi vodiysiga, Dexistonga qaytgan. Shundan so`ng Ozarbayjon, Eron, Turkiyaning sharqiy qismi, Iroqni aylanib kelgan. Maxtumqulining Astraxanda bo`lganligi ham, u yerda ruslar xayoti bilan tanishganligi ham ajab emas. Xatto Eron bilan Hindiston orasidagi Ummon dengizi bo`ylarida — yo Ummon tuprog`ida (Arabiston yarim oroli bilan Iroq o`rtasida), yo xozirgi Pokiston yerlarida bo`lganligini taxmin qilish mumkin, bo`nga uning she`rla rida ham shama` bor. Shoir O`rta Sharqdagi barcha turkman qabilalari orasiga kirib, ularning ahvolini, ozodlik mustaqillik va farovonlik orzularini bildi, shu bilan birga, og`zaki adabiyotini o`rgandi». Mirzo Kenjabekning taxminicha, bir she`rida «Zangi boboni ko`rsam» deyishiga ko`ra, u Toshkentga ham kelgan bo`lishi kerak. Muborak Xaj safariga borish orzusi borligini bir necha she`rlarida izhor qilgan. Maxtumquli kubraviya tarikati shayxlari bi lan ham, xojagon-naqshbandiya silsilasi pirlari bilan ham yaqin aloqada edi. Otasi Davlatmamad ham tasavvuf aqlini do`st tutgan. «She`rlaridan Maxtumqulining piri otasi ekanligi anglashiladi. Ammo u boshqa ko`plab murshidi komillarni ham zikr etgan». Chunonchi, Saraxsda naqshbandiya namoyandasi Niyozqo`li xalifaga murid tushishni orzu qilgan bo`lsa, Otaniyoz oxo`nga ham shogirdlik talabida bo`lgan. Sho`ro davridayoq ba`zi tadqiqotchilar Maxtumqulining tasavvufga munosabati yuzasidan ayrim muloxazalarni bildirgan edilar. Jumladan, G.Karpov xayotining muayyan davrlarida Maxtumqulining tasavvuf tariqatlari bilan aloqasi bo`lgani, binobarin, ijodida sufiyona oxanglar mavjudligiga e`tiborni qaratgan. P.Skosirev Maxtumqulining falsafiy she`rlarida shoir yaqin aloqada bo`lgan tasavvuf ilmining ta`siri shundoqqina sezilib turishini ta`kidlagan. A.Mulkamanov esa Maxtumqulining tasavvufdan nihoyatda ta`sirlangani, she`rlarida «fano tuprog`i», «ahli hol», «fakr mulki». «yor», «soxibjamol», «do`st», «zulf» kabi sufiyona istiloh-tushunchalar ko`p uchrashi, «Satashdim», «Ko`rdingmi?», «Yor sendan», «Namasan?», «Ey do`st», «Oshiq bo`lmisham» she`rlarida sufiyona rux kuchliligini qayd etgan.

Albatta, diniy-tasavvufiy mavzudagi she`rlar Maxtumquli ijodida yetakchi o`rin tutadi. Afsuski, sho`ro mafkurasi shoirning islomiy ma`rifat va tasavvuf xaqiqatlari ufurib turgan asarlari mutolaasidan bizni bebahra qilgan edi. Shuning uchun uning asosan shu mavzudagi sherlarini tanlab tarjima qilgan taniqli shoir va zaxmatkash mutarjim Mirzo Kenjabek o`z tarjimalariga yozgan so`z boshisida: «Maxtumquli Firog`iy XVIII asr ma`rifiy she`riyatining buyuk darg`alaridan bo`lib, butun turkiy xalqlar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma`rifatli siymo, orif oshiq, soxibi hikmat bo`lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik g`oyalari bilan yugrilgan she`riyatida pok islomiy ma`rifat ruxi gurkirab, yashnab turadi», — degan fikrni bildiradi. Maxtumquli «ahli hol, ahli sir, ahli hikmat bo`lgan orif zotdir. Ma`no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she`rlarida u haq payg`ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog`liq tushlarini farax va shukrona bilan bayon etadi». M.Kenjabek xatto u ilmi laduniy soxibi bo`lgan deb yozadi. Taniqli sharqshunos olim YE.Bertelsning yozishicha, Maxtumquli adabiy merosiniig umumiy miqdori taxminan 16—18 ming misraga yetadi. A.Boboyev shoirning 700 ga yaqin lirik asarlari bizgacha yetib kelganligi haqida ma`lumot beradi. O`zbek olimasi S.Shukrullayeva esa sobiq qo`lyozmalar instituti (xozirgi Uzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Xamid Sulaymon fondi)dagi 1997-raqamli qo`lyozmada shoirning 900 dan ortiq she`ru g`azallari mavjudligi to`g`risida xabar bergan edi. Maxtumquli ijodi ko`plab chashmalardan suv ichgan: ular - Qur`oni Karim va o`nga yozilgan tafsirlar. Xadisi sharif va diniy adabiyotlar, tasavvuf falsafasi va adabiyoti, Sharq mumtoz so`z san`ati va xalq ogzaki ijodi. Shuning uchun shoir ijodida islomiy mavzularni ham, sufiyona ruxni ham, xalqona oxanglarni ham, mumtoz adabiyot ta`sirini ham ko`ramiz — ular o`zaro omuxta bo`lib, Maxtumquli asarlarining yuksak badiiyati, ta`sirchanligi va umrboqiyligini ta`minlagan. Shoir she`rlarida payg`ambarlar, avliyolar, sahobalar, tasavvuf pirlari, xalq qahramonlarining nomiga ko`p duch kelamiz. Turkman xalqining tarixi, buguni va ertasi, urf-odatlari, an`analari, davrining muxim siyosiy-ijtimoiy hodisalari, shoirning dardu xasratlari bu she`rlarning asosiy mavzui hisoblanadi. Bu she`rlarda shoir o`z xalqini sevgan, uning dardu xasratlari bilan yongan, istiqboli uchun qayg`urgan fidoiy vatanparvar sifatida namoyon bo`ladi. Vatan va xalq mavzusi - Maxtumquli

she`riyatining o`q ildizini tashkil etadi. Qator she`rlarida tarqoq turkman urug`larini birlashishga, ular o`rtasidagi o`zaro nizolarni bartaraf etishga da`vat qiladi. «Turkman adabiyoti tarixi tadqiqotchilarining ta`kidlashlaricha, Maxtumquli o`z davrida el va yurt qadr-qimmatini oyoqosti qilib kelayotgan illatlarni hammadan ko`ra ko`prok anglab yetdi. Shoir asarlarida zamondoshlarini davrda ruy berib turgan voqealarning mohiyatini chuqur idrok qilib ish tutishga chaqirdi». Shoir she`riyatining g`oyaviy-estetik xususiyatlari. Maxtumquli she`rlarida xalq falsafasi kuchli, pand-nasihat yetakchi — u ko`rgan-kechirganlarini qalamga olib, ular yuzasidai teran xulosalar chiqaradi. Bu fikrlarning hikmat kabi jaranglashi shundan: Xar yigitning aslin bilay desangiz, Ma`rakada utur-turishin ko`ring. Birov bilan oshno bo`lay desangiz, Avval iqrorinda turishin ko`ring. *** Nomardlar ham yaramaslar, nochorlar, To`zing ichib, ishing bo`lsa kocharlar, Siringni fosh etib, aybing ocharlar, Q adring bilgan ulfatingdan ayrilma! Maxtumquli xalq maqol-matallari, hikmatli so`zlari, obrazli iboralarini juda yaxshi biladi va mahorat bilan she`rlari qatiga singdirib yuboradi. Ayni paytda, o`zi ham sodda, ixcham, lunda, teran hikmatlar yaratadiki, ular nafaqat turkman balki barcha turkiy xalqlarning hikmatli so`zlar xazinasidan joy olgan: Olimga yondashsang, ochilar ko`zing, Joxilga yondashsang, ko`rdek bo`larsan. * * * Odam bor, ming tuman yedirsang ozdir, Odam borki, yegan noniga yetmas.

* * * Mard yigitning or i — qilichi. * * * Do`zaxning timsoli bir yomon xotin. *** Yaxshini olam orzular . * * * Yigit qarir yomon ayol uchrasa. Xalq tarixi, adabiyoti va xayotini chuqur bil gan bu donishmand inson teran fikrlarni xalqona sodda va lunda bir tarzda sheriy misralarga tizadi. Bu she`rlar xalq donoligining yorqin namunasidir. Maxtumquli asarlarining umrboqiyligini ta`minlagan eng asosiy omil xuddi shunda. «Maxtumquli o`z davrining jaroxatlariga aql-zakovatni, iymon va e`tiqodni, axillik va hamjihatlikni, ajdodlar udumiga asoslangan hamdardlik va adolatli kurashni qarshi qo`yadi va bu tuyg`uni poetik so`z qudrati bilan ma`naviy qurol darajasiga ko`taradi. «XVIII asr turkman xalqi uchun musibatlar davri bo`ldi. Uch tomondan - Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Eron shohligi kabi ancha kuchli qo`shnilar qurshovida qolgan turkmanlar borgan sari bepoyon O`rta Osiyo cho`llarining unumsiz qumliklariga chekinib bordi. Turkman xalqining dushmanlari uning jangovar shon-shuhratini yaxshigina bilganlar va shuning uchun xar qanaqasiga bo`lsa ham, jasur turkman yigitlarini o`z tomonlariga jalb etishga harakat qilganlar. Bo`nga faqat bir yo`l: turkman qabila boshliqlari, xon va beklarini o`zlariga og`dirib olish orqali erishish mumkin edi. Bu maqsadga, o`z navbatida, turk man qabilalari o`rtasiga o`zaro nizo urug`ini sochgan, ularni bir-biri bilan urishtirib quygan taqdirdagina yetish mumkin bo`lar edi. Maxtumquli ko`p sonli dushmanlari qarshisida turkmanlarni zaif va himoyaga muxtoj qilib quyadigan bunday o`zaro ichki urushlar xalq uchun qanday daxshatli oqibatlarga olib kelishini nihoyatda teran anglar edi. Shuning uchun shoir she`rlarining asosiy qismini turkman qabilalarini o`zaro urushlarni to`xtatish va najotni hamjihatlikdan izlashga otashin chakiriklar

tashkil etishi o`z-o`zidan tushunarli. Maxtumquli uchun turkman xalqini saqlab qolishning sharti uning ko`chmanchilik davridagi qadimiy shon-shavkati: beqiyos mardligi, hamjihatlik tuyg`usi, kulfatda qolganlarga yordamga tayyor turish, mexmondo`stlik va saxiylik kabi fazilatlarini asrash ekanligi ham tushunarli. Uning kator she`rlarida chinakam mard yigit, baxodir kishilarning o`z xalqining noqobil farzandlari - nomardlarga qarshi quyilishi bejiz emas. Shoir she`rlarida yaxshi – yomon, mard - nomard, halol - xarom, boy - kambag`al, urush - tinchlik kabi o`zaro zid tushunchalar ko`p uchraydi. Xususan, u kishilarni ikki toifaga — mard va nomardga ajratadi: uning nazarida mard - barcha ezgu insoniy fazilatlar sohibi bo`lsa, no - mard — hamma yomon illatlar tajassumi. Sho`nga muvofik, mardni ko`plab sherlarida ulug`lagani holda, nomardni keskin tanqid qiladi. Bu ikkisini ikki qutbga qo`yib tasvirlaydi. Yuz nomard joyini bosmas bir mardning, Chekar tashvishini mard elu yurtning. Qilgan qiligini ko`ring nomardning: Jangmi deya kochar tuman uchrasa... Mard kutar mexmonni ochik yuz bilan, Nomard kochib qolar mexmon uchrasa. «Maxtumqulining ishq-muxabbat mavzuidagi she`rlari ham oxangdorligi, chuqur falsafiy moxiyati bilan ajralib turadi. Shoiriing xayot va o`lim, inson va borliq, go`zal insoniy fazilatlar va odob-axloqqa oid she`rlarida islom dini hamda tasavvufiy karashlar ta`siri yaqqol seziladi». Shoir she`rlarining o`rganilish tarixi. «Maxtumquli asarlarining mavzulari, janriy xususiyatlari, shaqliy o`ziga xosligi, asarlari tilining nihoyatda xalqchilligi bilan ko`p asrlik turkman adabiyotini yangi bir bosqichga kutardi. Shoir asarlarining yetakchi g`oyasi bu — turk - man yerlari ustiga yopirilib turadigan chet el boskinchilariga barham berish, tarqoq yashayotgan, o`zaro nifoq va ziddiyatlardan zada bo`lgan qabila hamda urug`larni birlashtirish bilan osoyishtalik va ittifoklikka asoslangan kudratli bir davlatni barpo etishdek milliy vatanparvarlik xis-tuyg`ularidan iborat. Ana shu millat manfaatlari yo`lida qayg`urish, ma`rifatparvarlik yo`li bilan bu g`oyani samarali kuchga aylantirish shoir ijodining asosiga aylandi. Bu yo`ldagi

izlanish, she`riyat kuchi bilan yuksak ufklarga talpinish Maxtumqulini o`z davrining ko`zga ko`ringan tarakkiyparvar siymosi darajasiga kutardi». Xamidulla Xasanov yozadi: «Maxtumquli Firogiy nixoyatda zur, ta`sirli, xalqka yokadigan, turkmanga ham, o`zbekka ham o`z tilidek tushuniladigan she`rlari bilan butun Sharqka mashxurdir. Uning asarlarini Suriyada ham, Irokda ham, Turkiya va Eronda ham, Afg`oniston va xatto o`zoq Arabistonda ham turkmanlar faxr bilan kuylaydilar. Afg`onistonda bir keksa turkman baxshisi borligini eshitdim, u Maxtumquli she`rlarini maxorat bilan ijro etishda nom chiqargani uchun o`zini «Maxtumchi» der ekan». Maxtumquli barcha turkiy xalqlar qatori, o`zbek xalqining ham o`z shoiriga aylanib ketgan. Shoir she`rlari xalqimiz orasida asrlar davomida mashhur bo`lgan. Asarlarining qo`lyozmalari keng tarqalib, «toshbosmada ham Xiva va Toshkent shaxarlarida bir necha bor nashr qilingan, bir necha o`nlab asarlari Toshkentda chiqadigan «Turkiston viloyatining gazeti»da e`lon qilingan». Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida Maxtumquli she`rlarini o`z ichiga olgan 5 ta qo`lyozma saqlanadi. Maxtumquli she`rlari Jumaniyoz Sharipov, Jumaniyoz Jabborov, Mo`zaffar Axmedov, Mirzo Kenjabek tarjimalarida o`zbek tilida bir mecha marta chop etilgan, turli majmua va darsliklarga kiritilgan. J.Sharipov, S.Erkinov, K.Toxirov, K.Kuramboyev, S.Koriyev, M.Kenjabek, B.Karimovlar u yoki bu darajada shoir ijodi xususida tadqiqotlar olib borganlar. «Buylaringga», «Namasan», «Yurging keladi», «Aylar», «Ayrildim», «Bulmas», «Tuxtamas», «Karamas», «Etmasin», «Ko`zim tushdi», «Oshiq bo`lmisham», «Ustodingdan ayrilma», «Ko`ring» singari bir necha unlab qo`shiqlari Komiljon Otaniyozov, Ochilxon Otaxonov, Otajon Xudoyshukurov, Bobomurod Hamdamov, Ortiq Otajonov, Ilyos Mallayev, Ahmadjon Shukurov, Karimboy Raxmonov, Ahror Usmonov kabi xalqimizning sevimli san`atkorlari tomonidai ijro etiltan. O`zbekiston ra dio va televideniyesi orqali xar kuni Maxtumquli she`rlari bilan aytiladigan qo`shiqlar yangrab turadi. Shoir «kitoblari, she`rlari, pand-nasixatlari kirib bormagan birorta o`zbek xonadoni yo`q, uning nomini bilmagan bironta o`zbek yo`q», desak mubolag`a qilmagan bo`lamiz. «Maxtumquli - bugungi kunda o`zbek madaniy-adabiy turmushida juda ommaviylashib, eng mashhur siymolarning biriga aylangan». Ushbu to`plam ulug` turkman shoiri va mutafakkirining o`zbek tiliga tarjima qilingan eng sara she`rlari asosida to`zildi.

Adabiyotlar: 1. Maxtumquli. She`rlar. T. 1976. 2. Maxtumquli. Tanlangan asarlar. T. 1962. 3. Turkman shoirlari. T. 1963. 4. Quronboyev K. Maxtumquli she`riyati O`zbekistonda. T. 1978. 5. Maxtumquli. Dunyo o`tib boradur.”Sharq”nashriyoti.T.2007 6. www.ziyonet.uz 7. www.wiki.arxiv.uz/maxumquli.htm

O'xshashlar

Sakkokiy ijodi

Oybek ijodi

Furqat ijodi

Mirtemir ijodi

Behbudiy ijodi