Топишмоқлар - Adabiyot - Referatlar

Топишмоқлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Топишмоқлар Топишмоқларнинг заминида кишиларнинг қадимий эътиқод ва тасаввурлари , уларнинг оламни билиш ва идрок этишга бўлган интилишлари ётади . Топишмоқлар халқ турмуши билан чамбарчас боғлиқ ҳолда яратилади. Шу сабабли уларнинг манбаи борлиқда мавжуд бўлган нарсалардир. Уларда атрофимизни ўраб олган барча нарсалар: коинот, табиат ҳодисалари, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси, инсон ва унинг меҳнат фаолияти, иш қуроллари, турли нарса ва ҳодисалар акс этади. Топишмоқ қадим-қадимдан жонли ва жонсиз мавжудот, нарса ва ҳодисаларни бир- бирига солиштириш, таққослаш, ўхшатиш орқали борлиқни, ундаги хусусиятларни кўпроқ билишга, англашга, фикр юритишга катта ёрдам бериб келади. Берилган топишмоқларнинг жавобини топиш учун айтилган сўзларни яхши ўйлаб, нимага ишора қилинаётганлигини фаҳмлаб олишга, яширинган нарсанинг асосий хусусият ва белгилари қайси бир нарсага қаратилганлигини аниқ ёки тахминий топишга ҳаракат қилинади. Ўзбек халқ топишмоқлари мавзу жиҳатидан бой ва ранг-барангдир. Халқимизнинг маиший турмуши, мамлакатимиз табиати, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси топишмоқларда ўзининг чуқур аксини топган. Топишмоқ халқ оғзаки ижодининг мустақил жанри сифатида ўзига хос бир қанча хусусиятларга эга. Бундай ўзига хослик эса, энг аввало, топишмоқлардаги образларнинг табиатида кўзга ташланади. Мана шу образнинг хусусиятларига қараб топишмоқлар ҳам ҳар хил образлилик даражасига эга бўлади. Ўзбек халқ топишмоқлари о расида истиорали (метафорали) топишмоқлар катта ўринни эгаллайди. Чунки метафора (истиора) нарса ва ҳодисаларнинг, предметларнинг у ёки бу белгиси ўхшашлигига асосланган

бадиий кўчим бўлиб, у топишмоқ жанри учун жуда ҳам қўл келади. Масалан, «Ер тагида олтин қозиқ» топишмоғи сабзининг ранги, шакли ва ўсадиган ерида мавжуд бўлган ўхшашлик асосидаги кўчимга асосланган. Чунки олтин ҳам сариқ рангда бўлиб, асосан ер остидан олинади. Сабзининг шакли эса қозиққа ўхшайди. Ўтмишда узун қиш кечалари урчуқ йигириш, гилам ёки олача тўқиш, тўн ёки дўппи тикиш пайтларида ўзларини овутиш, чарчоқларини чиқариш мақсадида бир-бирларига топишмоқлар айтишган. Топишмоқнинг жавобини бошқа киши топа олса, ўша онда айтувчи ёки қатнашувчилардан бири жавобнинг тўғрилигини тасдиқлайди ва бошқа бир жумбоқни ўртага ташлайди. Бошқалар топишмоқнинг жавобини топишга қийналсалар, яширинган нарсанинг белгисини билиб олиш учун топишмоқ айтувчидан «жонлими», «жонсиз» деб сўрайдилар. Айтувчи жавобни енгиллатиш учун топишмоқда яширинган нарса «жонли» ёки «жонсиз» эканлигини айтади. Топувчилар шундан кейин ҳам нарсани аниқлай олмасалар, айтувчига «қаерда бўлади», «ўзи қандай», «қаттиқми-юмшоқ» каби қўшимча саволлар беришлари мумкин. Қўшимча саволларга берилган жавобларга суяниб топишмоқнинг жавоби топилади. Агар яширинган нарсанинг айрим хусусиятлари ҳақида берилган саволга жавоб олингандан кейин ҳам жумбоқ ечилмаса, топишмоқ айтувчи топишмоқнинг жавобини ўзи айтиб бериши учун топувчилардан «шаҳар», «қўрғон» беришни сўрайди. Топишмоқ жавобини айта олмаган одам «шаҳар бердим» дейди. Бу ердаги «шаҳар бериш» жавобни топа олмаганлигига иқрор бўлиш, ўзини айбдор деб билишни англатади. Мана шундан кейин топишмоқ айтувчи жумбоқнинг жавобини айтади ва тополмаганларни уялтиради. Ўзбек халқ топишмоқлари орасида ҳайвонларга хос хусусиятлар, белгилар яширинганлари ҳам анчагина. Масалан, ўтмишда халқ хўжалигида эшак катта ўрин тутган. Эшакдан улов, бирор ишни бажариш мақсадларида фойдаланилган. Масалан, эшак ҳақидаги бир топишмоқда бу ҳайвон

гўштининг ейилмаслиги, яъни ҳаром саналиши, аммо унинг кучи, меҳнати ҳалол эканлиги таъкидланган. Масалан, «Меҳнати ҳалол, ўзи ҳаром». Балиқ ҳақидаги топишмоқларда унинг туғилиш ва яшаш ўрни кабилар асосий белги қилиб олинган. Масалан: «Сувда туғади, ерда ўлади». Топишмоқдаги балиқнинг сувда яшаши, қуруқликда ўлиши айни ҳақиқат. Ўзбек топишмоқлари орасида турли қушлар ҳақидаги жумбоқлар ҳам кўп. Масалан, лайлак юртимизда эрта баҳорда пайдо бўлади, қишда эса иссиқ ўлкаларга учиб кетади. Топишмоқларда лайлакнинг узоқ ўлкалардан келганлиги, бўйнининг узунлиги, кўзининг ранги каби белгилари айтилиб, ном и яширилади: Узоқдан келади лўк-лўк Бўйни узун, кўзи кўк. Юқоридагилардан ташқари, турли-туман мевалар, ўсимликлар, ҳайвонлар ҳақида ҳам кўплаб топишмоқлар яратилган . Уларни айтилган белги хусусиятлари асосида топиш кишиларнинг, айниқса ёшларнинг билим доирасини кенгайтиришга, фикрлаш қобилиятини ўстиришга ёрдам беради. Ўзбек халқ топишмоқлари орасида савол топишмоқлар ҳам бор. Бундай топишмоқлар қандай хажмда бўлмасин, бир сўздан иборат жавобга эга бўлади. Масалан: Ақа отдим билдингми, Бақа отдим билдингми? Оҳ қуврайнинг бошини Чертиб ўтдим билдингми? Ушбу топишмоқ шамол ҳақида бўлиб, у бевосита ана шу яширинган нарсанинг (шамолнинг) тилидан айтилган. Ўзбек халқ топишмоқларининг яна шундай хиллари борки, уларда рақамлардан фойдаланилади. Бу рақамлар эса у ёки бу нарса ва ҳодисанинг белги-хусусиятини англатади. Бир дарахтда ўн икки шох, Ҳар шоҳида ўттиз япроқ,

Япроғининг бир ёғи қора, бир ёғи оқ. Бу топишмоқнинг жавоби бир йил, ўн икки ой, ҳар бир ой эса ўттиз кеча-кундуздан иборат бўлишидир. Топишмоқлар халқ оғзаки ижодининг бошқа жанрлари таркибида ҳам иштирок этиб, ўзига хос вазифаларни адо этади. Айрим эртакларда йигит қизнинг, қиз эса йигитнинг ақл-фаросатини синаб кўриш учун турли хилдаги жумбоқли саволларни беради ёки жумбоқ шаклидаги нарсаларни юбориб, уларнинг жавобини олиш орқали уйланишга ёки турмушга чиқишга рози бўлади. Қиз ва Аёз ҳақидаги эртакда чолнинг доно қизи бир товоқ чучваранинг устига мой қуйиб, устидан би т та патирни ёпиб, Аёзга элтиб бериш учун бир кампирга беради ва «Ҳаво қоронғи, юлдузлар зич, ой бутун» деб айтишни тайинлайди. Кампир йўлда нон ҳамда чучвараларнинг ярмини еб, мойини ичиб, қолганини Аёзга олиб боради ва қизнинг сўз лар ини айтади. Аёз тугунни очиб кўради ва «Ҳаво ёруғ, юлдузлар сийрак, ой яримта» деб товоқни қайтаради. Қиз ва Аёз бир-бирларининг ақл- фаросатларини синаб кўришиб, кейин турмуш қурадилар. Бу хилдаги топишмоқлар эртак топишмоқ деб юритилади. Бундан ташқари, топишмоқ мақоллар ҳам борки, уларда яширинган нарса топилиши билан жумбоқ ечилади, аммо унинг белги-хусусиятлари маълум даражада ибратлилик касб этади. Масалан, «Барчага тўн тикаман, ўзим яланғоч» топишмоқ-мақолида яширинган жумбоқ игна бўлса, унинг ҳаммага хизмат қилиб, ўзи яланғоч қолиши ибратлилик маъносини ташийди. Топишмоқлар ёшларнинг фикрлаш қобилиятларини ўстириш, кишиларнинг табиат, жамият ҳақидаги тасаввурларини бойитишда катта тарбиявий аҳамиятга эга. Ушбу жанр намуналари ҳозир ҳам яратилмоқда. Унинг сара намуналарини шоир ва ёзувчиларимиз ҳам яратмоқдалар. Топишмоқлардан намуналар: Бир қоп ун, ичида устун *** Қозиқ устида қор турмас

*** Ўзи битта, кўзи мингта *** Думалоққина тош Ичини очсанг – тош *** Ўйиб олдим изи йўқ *** Боши тароқ думи ўроқ *** Кундузи иззатда, кечаси хизматда *** Ҳар бир ишни беш ўртоқ Бажарар аҳил, иноқ.

O'xshashlar

Болалар ўйин фольклори

Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Ўқувчиларда китобхонлик маданиятини шакллантиришда мактаб ҳамда кутубхона ҳамкорлигини таъминлашнинг педагогик шарт-шароитлари

Туркистонда адабиёт укитиш тарихи. Адабиёт укитиш методикасининг тарихий тараккиёти