logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Termalar

Termalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.5 KB
Ko'chirib olish
Termalar   Xalq baxshilari tinglovchilar o’rtasida yirik hajmdagi dostonlarning ijrosini boshlashdan oldin o’ziga xos mashq qilib oladilar. Bunday mashqlar, odatda, ikki yo’nalishda amalga oshiriladi. Birinchidan, baxshi qo’l barmoqlarini do’mbira dastasi bo’ylab erkin harakat qilishi uchun kuy ijro qiladi. Kuylar hazin ohangda bo’lib, tinglovchilar ularni tinglash jarayonida butun hayotlarini, quvonch va tashvishlarini xayoldan o’tkazadilar. Agar tinglovchi baxshini tanimasa, kuy baxshi va tinglovchi ko’ngli o’rtasida ko’prik vazifasini o’taydi. Ikkinchidan, baxshi ovozini charxlash uchun she’riy parchalardan tuzilgan qo’shiq aytadi. Qo’shiqlarda shoirning hayoti, turmushda ro’y berayotgan voqealar, ba’zan kulgili hodisalar, dostonlarning eng qiziq o’rnidan lavhalar va baxshining tinglovchilarga murojaati aks etadi. Bunday ijrochilarning muddati cheklanmagan bo’ladi. Ba’zan qisqa, ba’za esa uzoqroq vaqt davomida baxshi “nima aytay?” mazmunidagi savol bilan atrofdagi yurtdoshlarining e’tiborini o’ziga tortadi. Folklorshunoslikda ana shunday she’riy parchalar termalar atamasi bilan yuritiladi. Termalar ta’rifi quyidagicha: “Pand-nasihat, odob-axloq, soz va so’z haqida yaratilgan ijtimoiy hayotidagi turli hodisalar, shaxs va jonivorlarning ta’rifi yoki tanqidiga bag’ishlangan baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200, ba’zan undan ham ortiq misralargacha bo’lgan lirik, liro-epik she’rlarga terma deyiladi” Terma atamasi o’zining nomi bilan izohlanadi. Ular, asosan, baxshilar tomonidan aytiladi va ijrochi-ijodkor bisotidagi dostonlardan, hayoti haqida o’ylab qo’ygan gaplardan teriladi. Ba’zan bunday parchalar “Doston terish” deb ham yuritiladi. Baxshi –mezbonning uni kutib olishi, tinglovchilarning dastlabki muomalalari va munosabatlaridan ilhomlanib, vaziyat taqozosi bilan yo’l-yo’lakay terma to’qib ketishi ham mumkin. Masalan, 2000 yilning qish kunlaridan birida O'zbekiston Milliy Universiteti magistlari bilan Bo’kada yashovchi Chori baxshi Xo’jamberdiev huzuriga mehmonga borilganda, baxshi qo’shni qishloqqa to’yga ketgan ekan. Ertalab soat 10 dan 2 gacha uni kutishga to’g’ri keldi. Baxshi uyga qaytganidan so’ng magistrlar “Alpomish” dostonidan parcha aytib berishni iltimos qilishdi. Chori og’a dostonni boshlashdan avval yaqin yarim soat vaqt mobaynida mehmonlardan kechga qolgani uchun uzr so’rash mazmunida terma aytdi. Termada kecha o’tgan to’y tafsiloti, Toshkentdan kelgan mehmonlarning ta’rifi, yurtimizdagi o’zgarishlar o’z ifodasini topdi. Keyinchalik ma’lum bo’ldiki, baxshi terma aytish davomida “Alpomish” dostonini maroqli kuylash rejasini tuzish bilan band bo’lgan ekan. Chunki termada aytiladigan parchalarni kuylash mohir baxshi uchun hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi. “Alpomish” esa har qanday iste’dodli ijrochini ham doston aytishdan oldin, obrazli qilib aytsak, safardan oldin aniq maqsadni belgilashga, rejani asoslab olishga majbur qiladi. Baxshilarning va folklorshunos olimlarning ta’kidlashlaricha, termalarning eng ko’p tarqalgan ko’rinishi “nima aytay?” hisoblanadi. Bu jarayon asosan tinglovchi va baxshi o’rtasida ruhiy ishonch tug’dirish va aloqa bog’lash maqsadida amalga oshiriladi. Unda xalq dostonlaridagi o’ta qiziq lavhalar, qahramonlarning sarguzasht va taqdirlari esga olinadi: O'n beshida oydan to’lgan, Olmosini belga solgan. Go’ro’g’liga xizmat qilgan, Qiriq yigitni girdga olgan, So’rab o’tdi Avaz polvon, Avazxondan aytaymi?...   Yuqorida qayd qilganimizdek, termalarda ijodkorning hayotida olingan lavhalarga ham keng o’rin beriladi. Bunday termalar ijrosida baxshi ko’pincha tinglovchilarga murojaat qilib, o’zini ular bilan bir yurtdan ekanligni, taqdiri xalqning qismati bilan uyg’un ekanini ta’kidlaydi. Yo’l-yo’lakay do’mbirasiga   do’stidek munosabatdaligini aytib o’tadi. Tinglovchilarni kuldirish maqsadida do’mbirasini qaysarlikda ayblaydi, ba’zan tarasha qilib yoqib yubormoqchi bo’ladi: Nomard yigit bu majlisga bo’ylama, Avji kelsa Nurmon gapni o’ylamas, Yorib yoqsam biror choydish qaynamas, Senday yog’och o’tin bo’lgan do’mbiram…                                                         Xalqimizning asil farzandlari, yurti uchun fidoyilarcha xizmat qilgan taniqli ustozlrimiz Abubakr Divayev, Hodi Zarifov, Buyuk Karimov, G’ozi Olim Yunusov, Mansur Afzalov kabi ziyolilar harakati bilan yozib olingan o’nlab termalar orqali biz o’tmishda ijod etgan baxshilarning tarjimai hollari haqida ma’lumot olamiz. Chunki baxshilar ko’pincha aynan termalarda o’zlarining boshlaridan kechgan voqealarni bayon qilganlar. Jumladan, Ergash shoir o’z otasiga bag’ishlagan termalardan birida shunday deydi: Har kim ko’rsa, qoyil bo’ldi o’ziga, Ham ishqivoz bo’ldi aytgan so’ziga, Bir aytganin kim eshitsa, havas qip, So’zi yoqib elning o’g’il-qiziga, Shuytib o’tgan u zamoni Bulbulning   Goh shodlikman umri o’tgan, goh g’amda, Goh el bilan yig’lab, har yerda, Doston aytib elning ko’ngli yupatgan, Bulbul oti ma’lum bo’lgan har yurtda, Shuytib o’tgan u zamoni Bulbulning…   Ba’zan termalarda shoir hayotiga oid juda nozik lavhalar muhrlanib qolganiga amin bo’lamiz. Professor Hodi Zarif bergan ma’lumotlarga qaraganda, Jumanbulbul o’g’li Ergashni maktabdor O'tamurodning qizi Ziynatoyga uylantirgan. Ammo baxshi yashaydigan hudud an’anasiga ko’ra kelin to’ydan keyin ikkinchi to’y o’tgandan keyingina kuyovnikiga kelar ekan. Afsuski, birinchi to’ydan keyin Jumanbulbul vafot etadi. Ergashning keyingi to’yga mablag’i yetmaydi. Chunki otasidan qolgan arzimas bor-yo’q narsalarni ham qarz evaziga olib ketishadi: Bo’lib-bo’lib olib ketdi haqini, Biz bilmaymiz haqi bor yo yo’g’ini, Zoti yo olismi, bizga yaqini, Bariga haq berib turgan kunlarim. Ergash hayotida juda murakkab holat ro’y beradi:   Olti qoldi otasining uyida, Men bilmayman ne gaplar bor o’yida, Ko’p va’dalar bo’lgan edi to’yida, Uyalib, borolmay yurgan kunlarim. Ma’lum bo’ladiki, termalar baxshilar hayotining o’ziga xos badiiy solnomasi sifatida yaratiladi. Bu xususiyat faqat Ergash shoirga emas, umuman, baxshilari ijodiga xosdir. Jumladan, Fozil shoir o’zi haqida shunday deydi: Olti yoshda qo’msab-qo’msab otamni, Og’ir mehnat ezdi sho’rli enamni, Ena-bola topolmadik bir nonni, Parcha non eb, yig’lab o’tgan kunlarim. Bu to’rtlikdan bir Fozil Yo’ldosh o’g’lining otasidan juda yosh etim qolganini, turmushi og’ir o’tganni bilamiz. Yoshlik qiyinchiliklari keyinchalik “Kunlarim” termasida aks etgan. Baxshi o’z yurtining tashvish alamlarini, xursandchiliklarini kuylovchi xalq arbobi hisoblanadi. Uning do’mbirasi el qon tomirining urushiga hamohangdir. Shuning uchun ayrim termalarda O'zbekistonimiz tarixiga oid ma’lumotlar ham saqlanib qolgan. Professor Hodi Zarifovning qayd qilishicha, 1898-1908- yillarda O'rta Osiyo hududini chigirtka bosgan. Xalq nochor ahvolda qolgan. 1908- yilda   Fozil shoir “Chigirtka” sarlavhali qo’shiq yaratib kuylab yurgan. Unda quyidagi misralar bor edi: Bozorchidan shayton qaytib, Biriga uch baho aytib, O'ttiz olib,to’qson sotib, Davlatmandlar qabon bo’ldi. Kambag’alning aqli shoshib, O'g’il-qizman kengashib, Kecha-kunduz zor yig’lashib, Do’stlar qaddi kamon bo’ldi. Bu qo’shiq-termada yurtimiz boshidan kechgan musibatli kunlar badiiy aksini topgan. Ular vositasida bugungi kun kishisi o’ziga xos tushunchalarga ega bo’ladi. Baxshilar tomonidan kuylab kelingan “Do’mbiram”, “Kunlarim”, “Nima aytay?”, “Go’ro’g’li”,   “Bormi jahonda”   kabi termalarning hammasida ham ma’lum darajada real tarixiy voqealar, xalqning kechinmalari ifodalangan. Ularni yaratishda Fozil Yo’ldosh o’g’li, Po’lkan shoir, Islom shoir, Umir Safarov, Bola baxshi   (Qurbonnazar Abdullaev), Rahamatilla Yusuf o’g’li, Qodir baxshi, keyinchalik Shoberdi baxshi, Chori baxshi Xo’jamberdiev, Qahhor baxshi ijodi   muhim ahamiyatga egadir. Shunday qilib, termalarni xalqimiz og’zaki ijodidagi mustaqil janr sifatida baholash mumkin. Ular xalq hayotining badiiy ifodasi sifatida yaratiladi. Baxshilar termalar orqali ayrim hududda yashagan yurtdoshlarimiz hayoti haqida bizga ma’lumot beradilar. Termalarning xalq dostonlari va haqqoniy hayot o’rtasidagi aloqa bog’lovchi vostachilik ahamiyati alohida muhimdir

O'xshashlar

Ergash Jumanbulbul o’g’li
O’zbek xalq lirikasi qo’shiqlar
Muhammadqul Jonmurod o’g’li Po’lkan
Xalq dostonlari, dostonchilik maktablari, dostonlar tavsifi, qahramonlik dostonlari. “Alpomish” dostonining variant va versiyalari.
Fozil Yo’ldosh o’g’li