Struktura va strukturalizm - Adabiyot - Referatlar

Struktura va strukturalizm

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2141.5 KB

Ko'chirib olish

Struktura v a s trukturalizm Reja : 1. Adabiy tanqid va badiiy adabiyot. 2. O`zbek tanqidchililigida badiiy asarga yondashuvning yangi ko`rinishlari 3. Strukturalizm va XX asrdagi ayrim falsafiy-estetik qarashlar 4. Strukturalizmning yangi ko`rinishlari 5. Postrukturalizm 6. Ekzistensial yo`nalish va uning vakillari

O`zbekiston mustaqilligi adabiyotshunoslik, adabiy tanqid oldida yangi imkoniyatlarni paydo qildi. SHo`ro davri adabiy tanqidchiligi haddan tashqari mafkuralashtirlgan, sotsialistik realizm nomli metod badiiy adabiyotning qo`l- oyog`iga kishan solgan edi. Qanday bedodlikni, adabiy tanqid «he» yo`q, «be» yo`q barcha kitobxonlarning, jamiki yozuvchi-ijodkorlarning o`qituvchisi- rahnamosiga aylanib qolsa. Adabiy tanqid «rahnamolik»ni shu darajada uddaladiki, manman degan san`atkorlar asarlari yaroqsiz deb topildi, yuzlab, minglab yozuvchilar xalq dushmani sifatida otildilar, osildilar, zindonband qilindilar. Adabiy tanqid ijtimoiy qiyosiy, tipologik talqin yo`lidangina bordi. Adabiy tanqidning germenevtika, aksiologiya, qadriyat singari tushunchalari chetga surib tashlandi. Adabiy tanqid zo`r berib ijobiy va salbiy qahramon masalasini bayroq qilib ko`tardi. Kommunist obrazini yaratish xalqlar do`stligi muammosini yoritishda tappa-tayyor qoliplardan foydalanildi. O`zbekiston Mustaqilikka erishgach, jahon adabiyotshunosligi, tanqidchiligi mag`no-mohiyati shakli-shamoyili ko`zga yaqqol ko`rindi. G`arb, anglo-amerika adabiyotshunosligi badiiy asarni o`qish anglash estetikasini yaratib bo`lgan, talqinu baholash nazariyasi bobida katta yutuqlarga erishgan ekan. O`zbek tanqidchililigiga badiiy asarga yondashuvning yangi ko`rinishlari, talqinning yangidan yangi shakllari kirib kela boshladi. O`ylab ko`rilsa, G`arbda taraqqiy etgan talqin, baholash yo`sinlari mumtoz adabiyotshunosligimizda mavjud bo`lgan. G`arbda «germenevtika», «aksimologiya», «interpretatsiya», «biografiya» singari so`zlar mavjud edi. Sharqda, musulmon adabiyotshunosligida izoh, sharh, tafsir, talqin, ta`vil, manoqib, tazkira singari imtihonlar ko`p bo`lgan. Biz ushbu maqolalmizda badiiy matn tarkibi, ma`nolar ko`chimi, tayanch so`zlar-struktura, strukturalizm haqida fikr-mulohaza yuritar ekanmiz, mustaqillik tufayli adabiy tanqidda qayta jonlana boshlagan bir muammoni qayta ko`rib o`tamiz. Badiiy asar o`ziga xos mikromir: san`atkor asar vositasida olam-olam fikrlarni bildiradi, g`oyalarni ifodalaydi. Biz Borliqni qanday o`zlashtirsak, san`atkor matnini shunchalik sinchiklab o`rganamiz.

Haqiqiy matn – tartibli tarkibiy tizim. Borliq tuzilishida, inson muchasi, a`zolarining joylashishida izchil tarkib, tartib bo`lganiday, badiiy asar matnida ham tartibli tarkib mavjud. Aniqroq aytsak, badiiy asar – betakror struktura, tartibli tarkibiy tizim. Bu tizimni uqish, o`zlashtirish yo`rig`i, yo`sini, qoidasi strukturalizmdir. Strukturalizm maqsadi adabiy matnning semiologiyasi – ma`nolar ko`p yo`nalishi, ko`p qatligini anglashdir. Strukturalizm maqsad-mohiyatini yuzaga chiqarishda asardagi muhim ma`no nuqtalarini belgilab olish jiddiy ahamiyat kasb etadi. Sinchkov nazar strukturalizm matnni turli alfozda tahlil qilish ekanligini payqab yetadi. Boshqacha aytganda, strukturalizm va germenevtika, strukturalizm va aksiologiya uncha ham bir-biridan yiroq tushunchalar emas. Biz strukturalizmning paydo bo`lishi, bosqichlari haqida to`xtalishni; strukturalizm va XX asrdagi ayrim falsafiy-estetik qarashlar tarixini yoritishni; strukturalizm vazifasi va oqibatlarini ochishni; nihoyat, strukturalizmning o`zbek adabiyotida qo`llanishi mumkin bo`lgan yo`nalishlar tarixini ifodalashni maqsad qilib qo`ydik. 2 Mohiyatiga ko`ra strukturalizm yangi soha emas. Uzoq tarix, boy adabiy merosga ega xalq borki, uning nafosatshunosligi, adabiyotshunosligi, matnshunosligi taraqqiy etgan bo`ladi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur singari san`atkorlar nafaqat badiiy asarlar, balki poetikaning turli muammolari haqida tadqiqotlar yaratganlar. Alisher Navoiy “Mezonul-avzon”, “Muhokamat ul- lug`atayn” singari asarlarida so`z, misra, tarkibiy tizim haqida qimmatli fikrlarni bildirgan. Hozir ham o`zini hurmat qilgan, badiiy ijodni muqaddas sanagan san`atkor badiiy til, struktura, so`zdan foydalanish mahorati, satr salmog`i, semiologiya singarilar haqida tadqiqot olib bormoqda. Ammo struktura, strukturalizm istilohi yuz yil muqaddam Fransiyada paydo bo`ldi. Struktura tarkibiy qismlar aro aloqa va o`zaro moslashuvlardir. Strukturalizm-tilshunoslik, adabiyotshunoslikdagi yo`sin, yo`nalish, metodning mushtarak atamasi. XX asrning 10-yillaridan e`tiboran shakllana boshlagan strukturalizm metodini fransuzlar “yangi tanqid” deya boshladilar.

Fransuz strukturalizmi haqida gap borar ekan, avvalo Ferdinand de Sossyur (1857-1913) nomi tilga olinadi. U struktural lingvistika asoschilaridan bo`lib, fanga sinxron va diaxron o`rganish metodlarini olib kirdi. Lingvistikani izchil tizim sifatida o`rganish, til va semiotika aro uzviy bog`liqlik masalalari F.de Sossyur nomi bilan bog`liq. R.O.Yakobson (1896-1982) strukturani badiiy asar fabulasi va kompozitsiyasi bilan uzviy bog`liqlikda o`rganish yo`sinini ishlab chiqdi. Uning tadqiqotlari ko`proq lingvistik strukturalizm bilan bog`lanib ketgan. Tadqiqotchi Jan-Mari Ozia struktura va inson psixologiyasi muammolarini tadqiq etgan. Mana shu olim matn tahlili muammolari siyosiy, mafkuraviy, tashviqiy qarashlardan yiroq bo`lishi lozimligini uqtirgan. Gaston Bashlar (1884-1962) struktura, strukturalizm bilan bog`liq “Yangi ilmiy tafakkur” konsepsiyasini falsafiy jihatdan asosladi. U hozirgi ilmiy bilish dialektikasini yangicha talqin qilishga intildi. Strukturalizm mantiqiy bog`liqlik, o`zaro aloqalarni yaxlit halqa sifatida o`rganadi. Bu metodda makoniy cheklanish mavjud, ammo u tafakkur imkoniyatlarini bus-butun ishga solishga qodir. Strukturalizmda ma`lum muammodan chetga chiqib ketmaslik, masalani mumkin qadar teran, keng miqyosda yoritib berish muhimdir. Strukturalizmning shakllanishi va rivojini Rossiyada paydo bo`lgan “Poetik tilni o`rganish jamiyati” (OPOYaz) faoliyati namoyandalari ijodiy izlanishlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. XX asrning 10-yillarida tashkil etilgan bu jamiyat lingvistik va adabiyotshunoslik strukturasi muammolari bilan shug`ullandi. Mazkur jamiyatning YE.D.Polivanov, Y.N.To`nyanov, V.B.Shklovskiy, R.O.Yakobson, B.V.Tomashevskiy, B.Eyxenbaum singari a`zolari lingvistika, adabiyotshunoslik, xususan, poetika, adabiyot nazariyasi, matnshunoslik, rus adabiyoti tarixini ilmiy-nazariy yoritishda betakror o`zliklarini namoyon etadilar. Xususan, Viktor Borisovich Shklovskiy (1893-1984), Boris Viktorovich Tomashevskiy (1890-1957)kabilar ham nazariyotchilar sifatida tanildilar, ham L.Tolstoy, F.Dostoyevskiy, A.Pushkin asarlari strukturasini tadqiq etish bo`yicha katta ilmiy yutuqlarga erishdilar. Ularning ijodi 10-yillarda boshlangan bo`lsa-da, 50-70-yillarda unumli natijalar berdi.

Strukturalizm XX asrda uchta murakkab bosqichni o`tadi. 10-yillarning o`rtalarida boshlangan strukturalizm boshlang`ich pog`ona bo`ldi. Garchi u “boshlang`ich” bo`lsa-da, strukturalizmning tamal toshi o`sha paytda qo`yildi, uning asosiy maqsad-vazifalari belgilandi. Muhimi, strukturalizm lingvistika va adabiyotshunoslikdagi mushtarak nuqtalarga diqqatini qaratdi. Ayni vaqtda ilk strukturalizm lingvistik va adabiyotshunoslik muammolarini aniq, uzil-kesil ko`rsatib berdi. Strukturalizmning ikkinchi pog`onasi XX asrning 60-70-yillariga to`g`ri keldi. Fransiyada bu yillar Klod Levi Stross (1908), Jak Lakon (1901-1981), Rolan Bart (1915-1980), Mishel Fuko (1926-1984) singari strukturalistlar ijod qildilar. Bular strukturalizm mohiyatini mukammal yoritdilar. R.Bartning “Huzurbaxsh matn”, M.Fukoning “So`z va buyumlar” tadqiqotlari, Levi-Strossning etnografik strukturalizmga doir ishlari mashhur bo`ldi. Ayniqsa, A.Bartning tanqid, adabiyotshunoslik, tillar haqidagi tadqiqotlari strukturalizm nuqtai nazaridan o`rganilgan, baholangan. 60-70-yillarda rus strukturalistlari unumli ish olib bordilar D.M.Lixachev (1906-2000), M.B.Xrapchenko (1904-1993), M.M.Baxtin (1895-1975), . Y.Lotman, Y.Borev, Y.Barabash singarilar “OPOYAZ”chilar an`analarini davom ettirdilar, badiiy asar matniga doir xronotop, roviy, funksional yondashuv singari masalalarni o`rtaga qo`ydilar. 60-70-yillar strukturalizmida Yuriy Lotmanning xizmatlari katta. Bu olim uslubi qanchalik murakkab bo`lsa, u talqin qilgan asarlar ham shunchalik jiddiy. Uslub qancha murakkab bo`lsa, mutaxassis uni o`qish, o`rganishga shunchalik jiddiy kirishadi. Y.Lotman badiiy asar matni muammosini keng miqyosda, barcha san`at asarlari birligida, jahon adabiyotining murakkab asarlari misolida yoritadi. Y.Lotmanning mantiq yo`siniga yo`l topilsa, uning nazariy qarashlarini anglab yetish osonlashadi. Olim har qancha murakkab uslubni qo`llamasin, badiiy matn muammosi doirasidan chetga chiqib ketmaydi. Bizning mumtoz adabiyotimizda shunday murakkab, teran ildizli matnlar borki, ularni anglab yetgan mutaxassis Y.Lotman asarlarini bemalol uqib oladi.

70-yillardan boshlab o`zbek adabiyotshunosligida poetika masalalari o`rganila boshlandiki, ularni strukturalizm sohasida olib borilgan izlanishlarning boshlanishi deb anglamoq joiz. Badiiy tafakkurda ro`y bergan o`zgarishlar adabiyotda darhol namoyon bo`ladi. 80-yillardan boshlab strukturalizmning yangi ko`rinishi – poststrukturalizm paydo bo`ldi. Poststrukturalizm, ramziy aytganda, strukturalizmni biqiqlik, akademik holatdan hayotning jo`shqin oqimiga olib chiqdi. Yangi metod namoyandalari jonli hayot ruhi singgan, xalqona tilda yozilgan matnlarni talqin qila boshladilar. Ayniqsa, bunday hol sho`ro adabiyotida ro`y berdi. Oshkoralik va demokratiya sharoitida muqaddam ta`qiqlangan asarlar chop etila boshlandi. Ularda Gulag mahbuslari, siyosiy jinoyatlari uchun uzoq vaqt ozodlikdan mahrum etilganlar xarakteri aks ettirilgan edi. A.Soljenitsin, A.Ribakov, A.Bek, A.Platonov singarilarning asarlari poststruturalizm uchun qimmatli material – matnlarni berdi. O`zbek adabiyotida X.Sultonov, Murod Muhammad Do`st, Erkin A`zam, Tog`ay Murod, Rauf Parfi singarilarning asarlari matni o`ziga xos, betakrorligi bilan diqqatni jalb etdi. Poeziyadagi baxshiyona ruh, xalqona ohang, maromlar matn tahlili uchun nihoyatda zarur, qimmatli edi. Mustaqillik davri adabiyotida nasr, nazm, dramaturgiya sohasida bo`lmasin janriy izlanishlar avj oldi. Omon Muxtor, Xurshid Do`stmuhammad, Salomat Vafoning roman, Tohir Malik, Nazar Eshonqul, Sh.Xolmirzayevlarning qissa, N.Eshonqul, Sh.Bo`tayev, N.Norqobil, E.Shukur, Isajon Sultonov, Zulfiya Qurolboy qizi, Dilfuza Qo`ziyevalarning hikoya janridagi izlanishlari poststrukturalizm metodi uchun boy material bo`la oladi. Afsuski, o`zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidchiligi strukturalizm metodi muammolari bilan jiddiy shug`ullanmayapti. To`g`ri, mustaqillik davrida A. Qahhorning “Sarob”i, A.Qodiriy romanlari matn nuqtai nazaridan yangicha talqin qilindi. Ammo bunday talqinlar hozir nihoyatda kam. Ayniqsa, qayta talqin qilinishi lozim bo`lgan asarlar bisyor. “Tafakkur” jurnalining 2004 yil 3-sonida Zuhriddin Isomiddinovning “Taras Bulba: oshkor va pinhon qiyofa” nomli tadqiqoti chop etildi. Muallif Gogol asaridagi semiotik nuqtalarni aniq, ishonarli belgilaydi. Matn tahlilidan kelib

chiqqan holda muallif Taras Bulba zinhor xalq qahramoni, vatanparvar bo`lmaganligini isbotlaydi: “Albatta, Gogol ham xuddi Pushkinga o`xshab, o`z davrida Taras Bulba singari “din va millat fidoyilari”ning yovuzligini faqat ishorat tili bilan bayon qila olar ediki, buning sabablari hammaga tushunarli”. Shu muallif «Chini turganida afsona nechun?» maktub-maqolasida To`lenbergan Kompbergenevning «Qoraqalpoqman. tavakkalchiman» (Nukus-2003) asarini sinchiklab tahlil qiladi. Ma`lumki, so`nggi yillarda har bir xalq o`zining tarix shodasidagi o`rni, mavqeini bo`rttirib ko`rsatishga intilmoqda. Donishmand adib T.Kalpbergenov ham qorqalpoqni ulug`lashga haddan tashqari berilib ketadi. Z.Shomiddinov asardagi sakta, soxtaliklarni birma-bir talqin qilarkan, yozuvchiga murojaat qiladi: «Hurmatli Tulepbergin og`a!... El va millatning qadimiyrog`i a`loyu tarix sahnasiga turli sabablarga ko`ra kechroq chiqqanlari tubanroq bo`lmaydi. Barchasi teng. Shunday ekan, tarixchi olimlarning hozirgacha amalga oshirgan mehnatlari natijasini-ayon haqiqatlarni nazar-pisand qilmay, afsona to`qishga, shu asosda tarix «ijod» qilishga hojat yo`q».2 Tanqidchi badiiy asar matniga chuqur kirgani sayin tarkib, tartib, tayanch so`zlarni aniq ko`radi, his qiladi. Postrukturalizm so`zlar, ishoralar aro modern holat, asar ichra asar yaratila boshlanganligi ko`ra boshlaydi. SHo`ro davri tanqidchiligidagi talqin, tahlillarni kuzatar ekansiz, xayolingizga daf`atan: “Men nima deymanu qo`bizim nima deydi?”- maqoli keladi. Xullas, poststrukturalizm asarlarni sinchiklab o`rganadi. Yana shuni ta`kidlash kerakki, poststrukturalizm globallashuv jarayonining samarasi sifatida jahoniy ahamiyatga molik asarlarni tahlil, talqin qiladi. Masalan, strukturalist Klod Levi-Stross “Strukturalizm va ekologiya” maqolasida muammoni umumjahon miqyosida oladi. Levi-Stross mutaxassisligi nuqtai nazaridan etnolog bo`lgani uchun ham umumjahoniy muammo mohiyatiga tez, asosli kirib bordi. Badiiy adabiyotda global mohiyatli tadqiqotlarni yaratish shart. O`ylab ko`rilsa, olam ham hududsiz, odamlar ham bir- biriga yot emas ekan. Ayniqsa, ilmiy-texnika taraqqiyoti, globallashuv jarayoni odamlarni yaqinlashtirganiday, adabiy aloqa, o`zaro ta`sirni kuchaytirdi. O`zbek yozuvchisi Xurshid Do`stmuhammad italiyalik adib Dino Butsattining “Yetti

qavat” hikoyasidan ta`sirlanib “Jimjitxonaga yo`l” asarini yozdi. Hikoya kompozitsiyasi g`alati: X.Do`stmuhammad “Yetti qavat” hikoyasi qahramoni Dino Korte holati bilan “Jimjitxonaga yo`l”ning asosiy ishtirokchisi Zohid Yaqin ruhiyatini baqamti tasvirlaydi. Har ikki hikoyada ko`zga yaqqol tashlanmaydigan jihat shuki, Dino Korte asta-sekin yuqoridan pastga tushib boradi. Zohid Yaqin bo`lsa birinchi qavatdan yettinchiga ko`tariladi. Qizig`i shundaki, odam-kim, qayerdanliligidan qat`i nazar taqdirga tan berib, turli vaziyatlarga ko`nikib borarkan. Italiyalik yozuvchi o`z qahramonini osmondan yerga tushirar ekan, uning o`ziga xosligidan – dini, millati, udumlari, yashash tarzidan kelib chiqadi. X.Do`stmuhammad Zohid Yaqinni asta-sekin arshi a`loga ko`tara boradi. Har ikki qahramon o`lim tomon ilgarilab boraveradi. O`zbek va italiyalik bemorning holatlari strukturali tahlilda sezila boradi. O`limning millati yo`q. U o`z bag`riga hammani olaveradi. Jon taslim qilayotgan Dino Korte “najot istab mayda sim to`r qoplangan derazadan tashqaridagi daraxtzorga chiranib qaraydi, ammo ko`z oldi chaplashib ketadi. Tunmi?... - deb so`radi u arang pichirlab. – Soat nech...”. Shunday holat Zohid Yaqinda ham ro`y beryapti: “Zohid Yaqin yo`lak adog`idan oqib kirayotgan sutdek nur og`ushida yastanib yotgan keng va yam-yashil sayhonlikni ilg`ab, shu qadar bahri dili ochildiki!... Joziba!...” Xurshid Do`stmuhammad “Al-a`rof” dramasida amerikalik mashhur adib Edgar Po (1809-1849)ning hayotidagi holatlarni tasvirlash orqali insonning qayerda, qanday yashashidan qat`i nazar, fojialar girdobida bo`lishini ko`rsatadi. Demoqchimizki, o`zbek yozuvchisi amerikalik adib hayoti misolida insoniy fojia, holatlarni ko`rsatib bergan. Dramadagi semantik markaz mana bu gapda jamlangan: “Dushman tashqarida emas, ichimda, amma...” Aksariyat insonlar kuyadilar, yonadilar, lekin Po singari o`z dardlarini lo`nda ifoda eta olmaydilar. Globallashuv jarayoni insonni to`laroq anglash imkonini yaratdi. Bilamizki, har bir milliy adabiyot tarkibida bolalar adabiyoti, uning namoyandalari bor. Hozirgi paytda bolalar adabiyotida ham jiddiy o`zgarishlar ro`y beryapti. So`nggi

olti-yetti yil ichida angliyalik yozuvchi Djoan K.Rolingning nomi mashhur bo`lib ketdi. U yaratgan “Garri Potter va uning do`stlari” asari bolalik saltanatining mashhur asariga aylandi. Garri Potter sarguzashtlari tasvirlangan kitob jahon bolalari tomonidan o`qilmoqda, film holida tomosha qilinmoqda. Garri Potter nega bunchalik mashhur bo`lib ketdi? Yozuvchi K.Roling bolalarning ertak, mif, sarguzashtlarini texnika vositalari orqali tasvirlay oldi. Garri va uning do`stlari yalmog`izlar, afsungarlar orasida bo`ladilar, xavfli vaziyatlarga tushib qoladilar va muhimi, bunday vaziyat-holatlar texnika, elektronika, kompyuterlar bilan uzviy bog`liq. Atrofimizga nazar tashlasak, bolalar kompyuter olamiga chuqur sho`ng`ib ketganliklarini sezamiz. Boshqacha aytganda, boladagi sarguzashttalablik, qaltis vaziyatlarga intilish fan-texnika vositasida amalga oshirilmoqda. Bolalik saltanatidagi holat, vaziyatlarni strukturalizm metodi vositasida ishonarli tahlil qilish mumkin. Xullas, poststrukturalizm keng miqyosda faoliyat olib boradigan, masalani ildiz-ildizidan yoritib beradigan umumdunyoviy metodga aylanib bormoqda. Ehtimolki, taraqqiyot poststrukturalizmning yana yangi imkoniyatlarini yuzaga chiqarar. 3 Adabiyot va san`atda yo`sin, yo`nalish, oqimlar borki, ularning asosida falsafiy-estetik qarashlar,yorqin siymolarning estetik tushunchalari turadi. XX asrda G.V.Plexanov (1856-1918), M.Xaydegger (1889-1976), Gaston Bashlar (1884-1962), Jan-Pol Sartr (1905-1980), N.A.Berdyayev (1874-1948) singari mutafakkirlar yashaganki, ular faoliyati markscha falsafa-estetika, ekzistensial yo`nalish, struktural tizim mohiyati bilan uzviy bog`liq. To`g`ri, Z.Freyd, K.Yung, E.Fromm, S.Frank singari mutafakkirlar ham XX asrda o`z tadqiqotlarini yaratganlar. Ularning asarlari san`at-estetikaning teran muammolarini hal qilish bilan bog`liq. Biz ekzistensializm, strukturalizm, sotsialistik realizm mohiyatiga jiddiyroq nazar tashlashnigina maqsad qilib qo`ydik. Ekzistensial falsafa XX asrda G`arbiy Yevropada chuqur ildiz otdi. Frans Kafka (1883-1924), Alber Kamyu (1913-1960), Jan-Pol Sartr (1905-1980) singari san`atkorlar ijodi ekzistensializm bilan uzviy bog`liq. Ekzistensializm metodining maqsad-mohiyati ko`proq

M.Xaydegger asarlarida yoritilgan. Ekzistensial – tirikchilik demak. Inson-tirik jon. Tirikchilik uning ma`no-mazmunini belgilaydi. Inson qilmish-qidirmishlari uning mohiyatini belgilaydi. Insonga nega unday yashamading, nega bunday g`oyaning izidan bormading, hayotingni qanday yo`naltirishlarda olib bording degan savollarni qo`yish noto`g`ridir. Insonning kimligi, mohiyati yashagan yo`li, qilmishlaridir, xolos. “Inson o`zini qay darajada amalga oshirsa, shu darajadagina mavjud bo`ladi. U o`zini, demak, o`z qilmishlarining yig`indisi sifatida, o`z shaxsiy hayoti sifatida – faqat shundaygina namoyon etadi,” - deb yozadi J. P.Sartr. Uning quyidagi fikrlari inson mohiyati to`g`risidagi qarashni tasdiqlaydi: “... inson o`zining qator qilmishlaridan boshqa hech narsa emas, u mana shu qilmishlaridan tashkil topadigan munosabatlar yig`indisidan iborat, demoqchimiz xolos”. Ekzistensializm insonni imkoniyatlariga ko`ra emas, qilgan ishiga ko`ra baholaydi. Odam bu dunyoda yeladi, yuguradi, bolam-chaqam deydi, to`y-tomosha qiladi. Xullas, umr o`taveradi. Ekzistensial falsafa insondan “Nega bunday qilding?”, “Nega bunday qilmading?” demaydi. Insonning savobi ham, gunohi ham o`ziga. Eng asosiysi, inson mafkuralar, yuksak g`oyalar, tinkani quritadigan yugur-yugurlar quli bo`lib qolishi kerak emas. Inson hayotining qaysidir bosqichida qo`rqoqlik qildi, qachondir loqaydligi tufayli fojiaga sabab bo`ldi. U nima qilgan bo`lsa, qanday yashagan bo`lsa, shunga yarasha ajr (savobu gunohini) oladi. O`ylab ko`rilsa, ekzistensial falsafa hamma inson hayotiga mos keladi. Sharqda yashash, tirikchilik falsafasi chuqur ishlangan. Faqat u ekzistensializm deyilmaydi. Tirikchilik, tirikchilik deymiz-u, har bir odam yashashga o`z aqli, tushunchasi bilan yondashishini unutmasligimiz kerak. Ba`zi odam tabiatan aqlli, dono bo`ladi: ishning foydasi, osonini ko`zlab harakat qiladi. Odam borki, hayotini yelga sovuradi: yeyish, ichish, maishat qilishdan nariga o`tmaydi. Mutafakkir M.Xaydegger biologik umr bilan ontologiyani (mangu barhayotlilikni) farqlaydi. Uningcha, tirikchilikning muhim bir nuqtasi bor. U – o`lim. Odam o`limdan qo`rqadi, uni yo`qlik, mavhumlik deb biladi. Aslida, o`lim yashash yo`lidagi bir bosqich. Odam o`limdan keyin ham yashaydi. Lekin, hamma gap shundaki, u qanday, qancha yashaydi? Tiriklik davrida inson qanday yashagan bo`lsa

o`lganidan keyin inson sifatidagi MOHIYATIGA ko`ra ontologiya bosqichiga kirishadi. Biz ko`proq mangu asarlar haqida gap borganida ontologiya istilohini qo`llar edik. Ekzistensial falsafa ontologiyani inson umri qimmatini belgilovchi vosita sifatida ishlatadi. M.Xaydegger fikricha, inson yashayveradi, tirikchilik yo`lida yelib yuguraveradi, ammo alal-oqibat inson hayotining ma`no-mohiyati talqin, tahlil orqali baholanadi. Martin Xaydegger, garchi ekzistensial falsafa namoyandalaridan bo`lsa-da, til va inson bog`liqligi masalasiga alohida e`tibor beradi. Haqiqiy til – sizu biz oramizdagina aloqa vositasi emas. U (haqiqiy til) insonga shariflik ato qilinayotganda berilgan ilohiy in`om. Insonning insonligi tilidadir. Sharif inson faqat so`zlayotganidaginamas, sukut saqlayotganida ham some`lik qilayotganida ham go`zaldir. Sokin odamning mohiyati so`zlayotgan odam fikrlaridan ko`proq narsani anglatadi. Til haqida, ayniqsa, tilning germenevtik mohiyati xususida fikr yuritgan odam struktura, semiotika, semiologiya haqida to`xtalinmasligi mumkin emas. Demoqchimizki, M.Xaydegger asarlarida struktura, strukturalizm haqida aytilgan mulohazalar ko`p. “Tafakkur yuritish nadur?” maqolasida so`zlar mag`zini chaqadi: “Faylasuflar – tafakkur yurituvchilar. Buning boisi shuki, asosan falsafada tafakkur ro`y beradi. Hozir hech kim falsafaga qiziqish ortayotganini inkor etmaydi. Lekin bironta zot topilarmikanki, “QIZIQISH” degan so`zning bugungi kunda qay mazmunda qo`llanayotganini kuzatgan bo`lsin”. M.Xaydegger jumla, satrdagi har bir so`z mazmuni, shakli, turkumi, ohangi, maromi bilan qiziqadi. Bu, tabiiyki, strukturalizm bilan uzviy bog`liq. Ekzistensializm metodi XX asrning o`rtalariga kelib bir muncha susaydi, unga bo`lgan qiziqish kamaydi. XX asr boshlaridan ekzistensializmga zid turadigan markscha realizm Rossiyada, keyinroq SSSRda nihoyatda rivojlandi. Markscha falsafa asosida paydo bo`lgan sotsialistik realizm nafaqat SHo`ro davlatida, balki bir qancha xorijiy adabiyotlarda qo`llanila boshlandi. Markscha falsafaning nafosatshunoslik, adabiyotshunoslikda qo`llana boshlanishida Georgiy Valentinovich Plexanov (1856-1918)ning hissasi katta bo`ldi. U o`ta madaniyatli, ko`p o`qigan, san`atni

nozik his qiladigan, marksizmga nihoyatda sadoqatli zot bo`lgan. G.Plexanov Marks asarlarini qunt bilan o`qidi, ularni rus tiliga tarjima qildi. Marksistik nafosatshunoslikning shakllanishi, rivoji Rossiyada G.Plexanov nomi bilan bog`liq. Plexanov rus mutafakkir tanqidchilari – Dobrolyubov, Chernishevskiy, Gersen, ayniqsa, Belinskiy asarlarini alohida bir mehr bilan o`qidi. Unda g`arb faylasuflari qarashlarini rossiyalik ma`rifatparvarlar – “real tanqid” namoyandalari ijodi bilan bog`lash istagi tug`ildi. Belinskiyning asarlarini o`qir ekan, Plexanov g`alati bir yangilikni kashf etdi. V.Belinskiy G.Gegel asarlarini o`qib: “Adabiy tanqidning vazifasi san`at asarlarini tafakkur tiliga o`girmoqdir”, - deb yozib qo`ygan ekan. G.Plexanov panlogizm nomini olgan Gegel falsafasi haqidagi Belinskiy qarashini o`qib xursand bo`lib ketdi. Plexanov mana shu yangilik asosida o`zining PANSOTSIOLOGIZM nomini olgan qarashini uzil-kesil ifodaladi: “Adabiy tanqidning vazifasi san`at asaridagi sotsiologik ekvivalentni yuzaga chiqarishdir”. Gegelning san`at haqidagi aqidasi panlogizm nomi bilan mashhur bo`lgan edi. G.Plexanovning sotsiologik ekvivalent nazariyasi pansotsiologizm deb yuritila boshlandi. Inson hayoti, xarakterini ijtimoiyliksiz tasavvur etib bo`lmaganday, adabiy tanqidni ham ijtimoiy yondashuv talqinsiz anglab bo`lmaydi. Lekin ijtimoiylik boshqa belgi, xususiyatlarga qo`shib olib borilsagina o`zini oqlaydi. Ijtimoiylikni adabiy tanqid, badiiy xarakterning bosh, yetuk belgisi sifatida qabul qilinishi, qo`llanilishi to`g`ri emas. G.Plexanov V.Belinskiy, N.Dobrolyubov, N.Chernishevskiy, A.Gersen ijodidagi “real tanqidning asosiy xususiyati ijtimoiy ekvivalentlik ekanligidan quvondi. Vaholanki, V.Belinskiydan boshlangan rus inqilobiy demokratlari badiiy asardagi ijtimoiy mohiyatni matnni bosib-yanchib, sindirib,majruh qilib sitib chiqarganlar. Masalan, A.Dobrolyubov “Arafa”(I.S.Turgenev) romani haqida “Haqiqiy kun qachon keladi”, A.Ostrovskiyning “Momaqaldiroq” dramasi haqida “Zulmat ichra nur” singari maqolalarini yozdi. Shiddatli Vissarion ham badiiy asarlar matnini tahlil qilishni emas, asar baholashda his-hayajonlarni to`kib solishga, ijtimoiy mohiyatni mumkin qadar yuksak ko`tarishga e`tibor berdi. Strukturalistlar, xususan, V.Shklovskiy, B.Tomashevskiylar V.Belinskiy, uning izdoshlari ijodini

jonli matndan uzilib qolganligini qattiq tanqid qildilar, "Belinskiy, Dobrolyubov, Zaytsev, Mixaylovskiylar go`yo gul ko`rgani keldilaru, guldan zavqlanish o`rniga uning ustiga o`tirib oldilar", - deydi V.Shklovskiy. B.Tomashevskiy fikricha, XIX asr 60-yillaridagi rus revolyutsion-demokratlari “badiiy asarni ijtimoiy yaroqliligiga ko`ra baholadilar”, “o`zlarining mafkuraviy qarichlarini chin o`lchov deb bildilar”. Boris Sadovskiy “Chernishevskiy - tanqidchi” (“Veso`” jurnali, 1907 yil, 7- son) maqolasida “Nima qilmoq kerak?” romani muallifini “iste`dodli iqtisodchi”, adabiy tanqid sohasida “tirishqoq va zahmatkash”, “o`rtamiyonalikning baayni o`zginasi” deydi. SHo`ro adabiyotshunosligi va tanqidchiligi V.Belinskiy, A.Dobrolyubov, N.Chernishevksiy, A.Gersen va boshqalar asarlarini ko`klarga ko`tardi. Mazkur mutafakkir-munaqqidlar asarlari sho`ro adabiyotshunosligi va tanqidchiligining metedologik asosi ekanligi uzluksiz ta`kidlandi. Ularning adabiy-tanqidiy, badiiy asarlari bot-bot chop etildi. Buning boisi shunda ediki, sho`ro adabiyotshunosligi va tanqidchiligi inqilobiylikni hamisha yuksak qardrladi, hatto, vulgar sotsiologizm ham 20-yillarda bayroq qilib ko`tarildi. SHo`ro adabiyotshunosligi fanida mikroanaliz va strukturalizm metodining susayib ketishiga ham V.Belinskiylar asarlaridagi his-hayajon, matndan ajralgan holda asarni g`oyaviy-ijtimoiy “tanqid” qilish sabab bo`ldi. SHo`ro adabiyotshunosligida yozuvchilarni “o`rni-o`rniga qo`yib” munosabatda bo`lish, tanqid qilish avj oldi. Afsuski, ba`zi ilmiy tadqiqot, dissertatsiyalarda V.Belinskiy, N.Chernishevskiylar asarlari hanuz metodologik tayanch sifatida ko`rsatilayotganligi achinarlidir. Rus tanqidchisi Lev Anninskiy “Nimani izlaysiz?” nomli maqolasida hozirgi tanqidchilikda barham topayotgan udumlar haqida to`xtalinib, V.Belinskiydan boshlangan chalalik, chalkashlik, chiranchog`liklarga e`tiborni qaratadi. Lev Anninskiy V.Belinskiylar haqidagi qarashlarni xulosalar ekan, rus revolyutsion-demokratlari qo`lidan olingan estafeta tayoqchasi sho`ro adabiyotshunosligi Prokrustlari tomonidan rosa foydalanilganligini aytadi. Bu yerda munaqqid sho`ro adabiyotshunosligi va

tanqidchiligidagi vulgar sotsiologizm, yuzakilik, guruhbozlik, noxolislikni nazarda tutganligini tushunib olish qiyin emas. Shunday qilib, XX asr adabiyotida goh kuchayib, goh pasayib, goh keng miqyosda, goh tor ko`lamda o`sib-o`zgarib borgan strukturalizm ekzistensializm, sotsrealizm singari metodlarni saralashda mahak tosh vazifasini o`tadi. Chindan ham, san`at vazifasi, undagi yo`nalishlar funksiyasi insonni qay darajada haqqoniy, tabiiy tasvirlanganligiga ko`ra baholanadi. Inson hamisha onadan erkin tug`iladi. Inson erkiga kishan solishlar, quyushqonga kiritishlar keyinchalik boshlanadi. Inson hayoti, aslida, erk bilan har xil kishanu tuzoqlar aro kurashdan iborat. Cho`lpon «Ko`ngil» she`rida erk va uning kushandalari aro ziddiyatni tiniq ko`rgan, aniq tasvirlagan edi: Ko`ngil, sen munchalar nega Kishanlar birla do`stlashding?... Tiriksan, o`lmagansan, Sen-da odam, sen-da insonsan; Kishan kiyma, bo`yin egti, Ki, sen ham hur tug`ilg`onsan!... XX asrda inson erki, hurligiga jonu jahdi bilan qarshi kurashgan mafkuralar ko`p bo`ldi. SHo`ro davlatida, Germaniyada, Ispaniyada, Italiyada, Chilida, Kongoda, yana qanchadan qancha yurtlarda fashizm ochiqchasiga harakat qildi. «Manqurt» degan istiloh mohiyati XX asrda aniq ko`rindi. Inson erki va unga qarshi har xil tazyiqlar adabiyotshunoslikda qanday nomlanadi? Adabiyotshunoslikda «xarakter» degan tushuncha bor, u juda ko`p tillarda «karakte» nomi bilan ma`lumu mashhur. Aslida inson o`z fitrati, mangu bitigi bilan tug`iladi. Hayot, faoliyat davomida inson ma`no-mohiyati namoyon bo`ladi. «Sartr, mavjudlik-shaxs xatti-harakatlaridan iboratdir, deb biladi. Uningcha, inson o`zini o`zi namoyon qilish, o`zini o`zi ruyobga chiqarish orqaligina mavjuddir. Shuning uchun u «o`z hayoti va xatti-harakatlarining yig`indisidan boshqa narsa emas»10

Ajab, hayotda hamma ziddiyatlar kurashi mavjud ekan. Ekzistensializm, aslida, insonni, xarakterni markscha falsafadagi talqiniga zid ravishda vujudga kelgan ekan. Biz yuqorida G. V. Plexanovning pansotsiologizm haqidagi qarashini keltirgan edik. Bu nazariya bevosita K. Marks qarashidan keltirib chiqarilgan edi. Ilmiy kommunizm nazariyasining asoschisi K. Marks «Feyyerbax to`g`risida tezislar» ning 6-bandida yozadi: «... insonning mohiyati ayrim individga xos bo`lgan abstrakt emasdir. Haqiqat holda u barcha ijtimoiy munosabatlarining majmuidir»11 (ta`kid bizniki- A. R) Qarang, ekzistensializm «ota»si- Jan Sartr inson «o`z hayoti va xatti- harakatlarining yig`indisidan boshqa narsa emas» deyapti, K. Marks bo`lsa, inson barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir» degan uzil-kesil xulosani chiqaryapti. Ekzistensialistlar inson hayoti-yu, xatti-harakatlarinigina asos qilib olganliklari bois absurdizmga toyib ketdilar. Markscha «nazariya» bilan qurollanganlar insonni ijtimoiy ruporga-o`zlikdan uzoqlashgan vositaga aylantirib qo`ydilar. Ijtimoiy mohiyati to`lib-toshib ketgan odam oddiy haqiqatlarni aytishga ham qo`rqib qoldi. Yodimda bor: bir kuni Ozod Sharafiddinovning tishli-tirnoqli bir maqolasi chop etiilganida, tengqur, ham fikrlar yig`ilib qoldik. Maqola haqida birov u dedi, birov bu dedi. Ozod domla shijoati maqtaldi. Shunda Erkin Vohidov: Ozod aka aslida to`g`ri gapni aytgan, xolos. Hammamiz ham to`g`ri, haq gapni hamisha, har qayerda aytishimiz kerak. SHo`ro mafkurasi bizning ongimizni, erkimizni kishanlab tashlagan-ki, oddiy haqiqatni baralla aytishni ham qahramonlik deb bilamiz. To`g`ri, inson faqat o`zini ifodalab, o`z bilganidan qolmay yashashi mumkin emas. Odam azalu abad jamiyatda yashagan, jamiyat bilan til topishgan. Absurd asarlarda jamiyatni, jamoani tan olmaslik ko`rinadi. Badiiy adabiyotdagi xarakter insonning fitrati (o`zligi) va ijtimoiy munosabatlar yig`indisidan iborat bo`lmog`i lozim. Strukturalizm inson xarakterini ildiz-ildizi bilan yoritib beradigan yo`nalish sifatida diqqatga molikdir. Shunday qilib, XX asrda strukturalizm bilan bir qatorda ekzistensializm, sho`ro realizmi – sotsialistik realizm ham rivojlandi. Har bir metod asosida,

aytilganiday, falsafiy-estetik qarash, munosabat mavjud. Strukturalizm obyekt bilan bevosita bog`liqligi – hamisha jonli matn bilan ish ko`rishligi bois rivojlandi. Undagi o`sish bir tekis, qarshiliklarsiz bo`lmadi. 60-yillardagi strukturalizm ilk strukturalizmdan ko`p narsalarni olganiday undagi ko`p xususiyatlarni inkor etdi.

O'xshashlar

Badiiy asarning struktural tahlili

Badiiy matnni tekshirishdagi ilmiy maktablar

Badiiy tahlil asoslari fanining asosiy xususiyatlari

Adabiy xarakter haqida

“Farhod va Shirin” va “Layli va Majnun” dostonlari