Solim va qisqargan ruknlar zihof va furu` tushunchalari - Adabiyot - Referatlar

Solim va qisqargan ruknlar zihof va furu` tushunchalari

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

212.5 KB

Ko'chirib olish

Solim va qisqargan ruknlar zihof va furu ` tushunchalari Reja: 1. "Solim", "zihof" va "furu`" atamalari haqida umumiy tushuncha. 2. Zihof va furu`larni tahlil qilish usullari. 3. Asl ruknlarning o`zgarishi - muzahhaf ruknlar. 4. Zihoflar jadvali va undan foydalanish.

Tayanch iboralar: solim-to`liq, zihof, furu`, qisqarish, sodda va murakkab zihoflar, hazf-mahzuf, qasr-maqsur, xarb-axrab, xarm-axram, kaff-makfuf, qabz-maqbuz va hokazo zihof va furu`lar Solim so`zi arab tilida to`liq, butun degan ma`noni bildiradi. Yuqorida ko`rib o`tganimiz sakkizta asl rukn ayni holatda solim ruknlar hisoblanadi. Aruz nazariyotchilari, xususan, Xalil ibn Ahmad, mazkur solim ruknlarni turli tarzda o`zgartirish natijasida qisqargan, aniqrog`i o`zgargan shakllarini yuzaga keltirishgan. Masalan: "Fa`uvlun" rukni ayni holatda solim hisoblanadi. Yuqorida ko`rganimizdek, bu rukn bitta vatadi majmu` va bitta sababi xafifdan tashkil topgan. Fa`uv - ikkita harakatli va bitta sokin harf Lun - bitta harakatli va bitta sokin harf Ushbu rukn "hazf" usulida qisqartirilganda uning oxiridagi sababi xafif (lun) to`laligicha olib tashlanadi. Natijada, fa`uv qoladi. Uning o`rnida talaffuzi qulayroq bo`lgan fa`ul so`zi qo`llanadi. Chunki bu ikki so`z harakatli va sokin harflar tarkibi va paradigmasiga ko`ra tengdir. " Hazf" usuli natijasida hosil bo`lgan rukn "mahzuf" deb aytiladi. Biz yuqorida "qisqarish usuli" deb nomlagan hodisa aruz tilida "zihof" , "qisqarish natijasi" esa "furu`" atamasi bilan yuritiladi. Yana bir misol: "Fa`uvlun" rukni "qasr" usuli (zihofi)da qisqartirilganda uning oxiridagi sababi xafif (lun) to`laligicha olib tashlanmaydi. Undagi harakatli "lom" harfi sokinga aylantirilib, "nun" harfi olib tashlanadi. Natijada, fa`uvl qoladi. Bu usul (zihof)ning hosilasi (furu`i) "maqsur" deyiladi.

Demak "zihof" deganda o`zgarish usuli ("hazf", "qasr") "furu`"deganda esa o`zgarish natijasi, hosilasi ("mahzuf", "maqsur") tushuniladi. Alisher Navoiy "zihof"ni quyidagicha ta`riflaydi: "Va bu besh aslning har biriga necha far`durkim tag`ayurlar sababidinki, ani aruziylar "zihof" derlar, hosil bo`lur" (4. 48). Bobur esa qisqa qilib: "Bilgilki har tag`ayyurkim usulg`a kirar ani "zihof" derlar. Ul rukni mug`ayyarni muzohafu furu` derlar", deb yozadi. Shuningdek "tag`ayyur"ni yanada aniqlashtirib "… ruknning mutaharrikini sokin qilmoqdur, yo rukndin o`ksutmak, yo rukng`a ortturmak", deb sharhlaydi. Aruziylar (aruzshunoslar) zihof va furu`larni tushuntirishda asosan ikki xil yo`ldan borishadi. Alisher Navoiy har bir asl ruknning zihoflarini alohida sanab izohlaydi va furu`larini keltiradi. Bu nisbatan sodda usul bo`lib, aruzga endi kirishayotgan talabalar uchun qulay. Bobur esa har bir zihofning o`zini izohlaydi va uni asl ruknlarda qo`llash bo`yicha ko`rsatma beradi. Bu usul bir oz murakkab bo`lsa-da, nazariy jihatdan puxta. Zero zihofning o`zini tushunib olgan kishi uni barcha asl ruknlarga qo`llashi mumkin bo`ladi. Quyidagi matnga e`tibor berib, uni "zihof va furu`lar" jadvali (25-26 - betlar) bilan solishtiring: "Xabn" sababi xafifning sokinini hazf qilmoqliqdurkim (olib tashlamoq - S.T.), ruknning ikkinchi harfi bo`lg`ay, nechukkim, fo`ilun- fa`ilun, fo`ilotun-fa`ilotun bo`lur, mustaf`ilun-mutaf`ilun, maf`uvlotu- ma`uvlotu bo`lurkim, mafo`ilung`a naql qilurlar, mug`ayyar (o`zgargan- S.T.) ruknni maxbun derlar" (4. 19).

Endi Navoiy uslubidan bir misol olib ko`raylik: "Mafo`iylun zihofoti o`n birdir va furu`i dag`i o`n birdir. Ammo zihofi: 1. Qabz - mafo`iylun "yo" sining isqotidur (olib tashlamoq), to mafo`ilun qolg`ay. 2. "Kaf" - mafo`iylun "nun"ining isqotidur, to mafo`iylu qolg`ay. 3. "Xarm" - mafo`iylun "mim"ining isqotidur, to fo`iylun qolg`ay va maf`uvlun aning o`rnig`a bitirlar. 4. "Xarb" - mafo`iylun "mim"i va "nun"ining isqotidur, to fo`iylu qolg`ay va maf`uvlu aning o`rnig`a bitarlar. 5. "Shatr" - mafo`iylun "mim" va "yo" sining isqotidur, to fo`ilun qolg`ay. 6. "Hazf" - mafo`iylunning oxir sababi xafifi isqotidur, bas mafo`iylundin mafo`iy qolg`ay va fa`uvlun aning o`rnig`a qo`yarlar. 7. "Qasr" - oxir juzvining, ya`ni sababi xafif oxirining isqotidur va maqobilining (undan oldingi harfning) iskoni bas mafo`iylun mafo`iyl bo`lg`ay. 8. "Xatm" - "Hazf" va "qasr" ijtimoi (jamlanishi ya`ni birgalikda qo`llanishi), bas mafo`iylunda mafo` qolg`ay va fa`ul aning o`rnig`a qo`yarlar. 9. "Jabb" ikki sababi xafif isqotidur, bas mafo`iylundin mafo qolg`ay va fa`ul aning o`rnig`a qo`yarlar. 10. "Zalal" - "Xatm" va "xarm" ijtimoidur, mafo`iylunda bas fo` qo`lg`ay. 11. "Batar" – “jabb” va “xarm” ijtimoidur, mafo`iylunda bas fo qolg`ay, fa` aning o`rnig`a qo`yarlar.

Navoiy har bir aslning o`zgarish usullarini shu tarzda sanab o`tadi. Asllarning o`zgarishi natijasida jami 42 ta rukn hosil bo`ladi. Shulardan 39 tasi turkiy she`riyatd а qo`llanadi. Bular quyidagilar : Eslatma: Afoillarning paradigmasini aniqlashda quyidagi ko`rsatmalarga amal qilish mumkin: 1. Undosh tovush yoki harf bilan, shuningdek, "o" tovushi bilan tugaydigan hijo doim cho`ziq "-" sanaladi. 2. a, i, u qisqa unlilari bilan tugaydigan hijolar qisqa "v" hijo sanaladi. 3. Ikki undosh (-yl, -vl) yoki "o" tovushidan keyin undosh qo`llangan (-ot, -on) hijolar o`ta cho`ziq "~" sanaladi. Izoh: Bu qoidalar faqat afoillarga tegishli, she`riy matnlarda ularga doim ham amal qilinmaydi.

RUKNLARNING AFOIL VA PARADIGMALARI 1 FA` 1 – 1 Men, gul, dam 2 FO` 2 ~ 2 Dard, zor, fayz 3 FA`UL 3 v – 3 Gulim, saning, 4 FA`UVL 4 v ~ 4 G` ubor, bu dard 5 FA`LU 5 – v 5 Senda, keldi 6 FA`LAN 6 – – 6 Sensan, kelgan 7 FA`LON 7 – ~ 7 Gulzor, garchand 8 FA`ILUN 8 v v – 8 Sanamo, yuragim 9 FA`UVLU 9 v – v 9 Ko`zingda, azalda 10 FA`ILON 10 v v ~ 10 Ko`rubon, necha xal q 11 FA`UVLUN 11 v – – 11 Falakdan, jaro h at 12 FA`UVLON 12 v – ~ 12 Tilakdosh, xabardor 13 FO`ILUN 13 – v – 13 Kelmading, ko`rmasam 14 FO`ILON 14 – v ~ 14 Bardavom, bo`lsa mast 15 MAF`UVLU 15 – – v 15 Kelgandi, bir damda 16 MAF`UVLUN 16 – – – 16 hamdardim, sen kelsang 17 MAF`UVLON 17 – – ~ 17 Maktabdor, bo`ldim mast 18 FA`ILOTUN 18 v v – – 18 Tilagimdir, sitamingdan 19 FO`ILOTU 19 – v – v 19 Senda ko`ngli, kelmaganda 20 FA`ILOTU 20 v v – v 20 Ko`ramanmu, bilasanki 21 FO`ILOTUN 21 – v – – 21 Ko`rmagandim, sha h suvorim 22 FO`ILIYYON 22 – v – ~ 22 qilmagin zor, bo`ldi hamdard 23 FA`ILATUN 23 v v v – 23 Q aramading, ba xabarim 24 FA`ILIYYON 24 v v – ~ 24 Necha gulzor, q ani hamdard 25 MAFO`IYLUN 25 v – – – 25 Go`zal shahrim, karam qilgin 26 MAFO`IYLON 26 v – – ~ 26 O`shal dildor, ko`rib harchand 27 MAFO`ILUN 27 v – v – 27 Dilimdasan, go`zal sanam 28 MAFO`ILON 28 v – v ~ 28 Go`zal diyor, kelib bu xalq 29 MAFO`IYLU 29 v – – v 29 Ko`payganda, samandarni 30 MAF`UVLOTU 30 – – – v 30 Uchratganda uy g` unlikda 31 MUSTAF`ILUN 31 – – v – 31 Shabnam bilan, faryodkim 32 MUSTAF`ILON 32 – – v ~ 32 Gulshanda bor, har dam bu dard 33 MUFTA`ILUN 33 – v v – 33 Xal q bilan , kunlarimiz 34 MUFTA`ILON 34 – v v ~ 34 Dabdabador, kuydi bu sham` 35 MUSTAF`ILU 35 – – v v 35 Ko`rgach seni, holim so`ra 36 MAFO`ILU 36 v – v v 36 Shahardagi, q alandari 39 MUSTAF`ILOTUN 39 – – v – – 39 Gulchambarimni, har dam ko`zimdan

Zihoflar tarkibiga ko ` ra ikki guruhga ya ` ni sodda va murakkab zihoflarga bo ` linadi . 1. Sodda zihoflar birgina o`zgarish vositasida hosil qilinadi. Masalan : " Kaff " zihofida rukndagi so ` nggi sababi xafifning sokin harfi olib tashlanadi . Bu ruknnig ettinchi harfiga to ` g ` ri keladi : Mafo ` iylu n → mafo ` iy lu yoki Fo ` ilotu n → fo ` ilo tu v - - - v - - v - v - - - v - v 2. Murakkab zihoflar ikki yoki undan ortiq zihofning q o ` shilishidan , aniqrog ` i bir vaqtning o ` zida ikki yoki undan ortiq o ` zgarishning amalga oshirilishidan hosil bo ` ladi . Masalan : Yuqorida " kaff " zihofini tushunib oldik . " Xarm " zihofida " mafo ` iylun " rukni boshidagi vatadi majmu `( mafo ) ning birinchi harakatli harfi ( mim - ma ) olib tashlanadi : Ma fo`iylun → fo`iylun v - - - - - - Va bu ruknning o`rnida talaffuzi qulayroq bo`lganligi uchun maf`uvlun rukni qo`llanadi. Zero ularning harflar miqdori va sifati, shuningdek, paradigmasi bir xil. "Xarb" zihofida esa, yuqorida ko`rib o`tganimiz "kaff" va "xarm" usullarini birgalikda qo`llaymiz: Mafo`iylu n → ma fo`iy lu → fo`iylu → maf`uvlu v - - - v - - v - - v - - v Demak, "Xarb" zihofi murakkab yoki tarkibli sanaladi.

Quyidagi jadvallardan zihof va furu`lar haqida barcha kerakli ma`lumotlarni olish mumkin. 1- jadvalda zihof va furu`larning lug`aviy hamda istilohdagi ma`nolari, sharhlari ifodalangan. 2- jadvalda asl ruknlarning (yuqoridagi satr) barcha furu`lar afo`ili (1-ustun) va nomi (2-, 3-, 4-, 5-, 6-ustunlar) ko`rsatilgan. Ayrim furu`larning nomi ikki xil ko`rsatilganligiga ajablanmang. Chunki ba`zi holatlarda Navoiy va Boburning ma`lumotlari farq qiladi. Bu masalani keyingi mashg`ulotlarda chuqurroq tahlil qilamiz.

ZIHOF VA FURU`LAR 1-jadval № Zi h of Furu` Nomi Mazmuni Nomi Ma`nosi 1 Vaqf Vatadi mafruqning 2-harakatli harfi(ettinchi harf)ni sokinga aylantirish. Mavquf Tщ o` xtatilgan 2 Xabn Sababi xafif sokinini olib tashlash (ruknning 2-harfi) Maxbun Etakni qisqartirish uchun tikilgan 3 Tayy Sababi xafif sokinini olib tashlash (ruknning 4-harfi) Matviy Yi g` ilgan 4 Qabz Sababi xafif sokinini olib tashlash (ruknning 5-harfi) Maqbuz Su g` urib olingan 5 Kaff Sababi xafif sokinini olib tashlash (ruknning 7-harfi) Makfuf Q aytarilgan 6 Kashf "Maf`uvlotu" dagi so`nggi harakatli harfni olib tashlash Makshuf Ochilgan, kashf etilgan 7 Tash`is Vatadi majmu`ning bitta harakatli harfini olib tashlash Musha`as Sochilgan 8 Xarm Vatadi majmu`ning birinchi harakatli harfini olib tashlash Axram Burni kesilgan 9 Salm "fa`uvlun"da "xarm"ning yuz berishi Aslam Buzilgan, nu q sonli 10 Hazf Oxirgi sababi xafifni olib tashlash Mahzuf Tashlangan 11 Hazaz Oxirgi vatadi majmu`ni olib tashlash Ahazz 12 Ssalm Vatadi mafruqni olib tashlash Asslam 13 Raf` Ikkita sababi xafif bo`lganda avvalgisini olib tashlash Marfu` 14 Jabb Rukn so`ngida ikkita sababi xafifni olib tashlash Majbub Bichilgan 15 Qasr Sababi xafif sokinini olib tashlash, harakatini sokin qilish Maqsur Q usurli, q is q a q ilingan 16 Qat` Vatadi majmu` sokinini olib tashlash, ikkinchi harakatini sokin qilish Maqtu` Kesilgan 17 Xabl "Xabn" va "tayy"ni birgalikda bajarish Maxbul 18 Batr "Hazf" va "qat`"ni birgalikda bajarish Abtar Ildizidan qo` porilgan 19 Jaz` "Maf`uvlotu" ruknidagi ikki sababni olib tashlash, so`nggi harf (t)ni sokin qilish Majzu` 20 Xatm "Hazf" va "qasr"ni birgalikda bajarish Axtam Tishi tagidan sindirilgan 21 Shakl "Xabn" va "kaff"ni birgalikda bajarish Mashkul Toshuvlash 22 Kabl "Xabn" va "qat`"ni birgalikda bajarish Makbul 23 Jahf "fo`ilotun"ni "xabn" qilmoq hamda sababi saqiyl va sababi xafifni olib tashlash Majhuf 24 Zalal "Xarm" va "xatm"ni birgalikda bajarish Azall Sonning go`shtsiz qilib

kesilishi 25 Nahr "Jaz`" va "kasf"ni birgalikda bajarish Manhur 26 Rab` "Xabn" va "batr"ni birgalikda bajarish Marbu` 27 Shatr "Qabz" va "xarm"ni birgalikda bajarish Ashtar Nu q son q ilish 28 Xarb "Kaff" va "xarm"ni birgalikda bajarish Axrab Vayron q ilingan 29 Sarm "Salm" va "qabz"ni birgalikda bajarish Asram Oldingi tishi sindirilgan 30 Tasbig` Oxirgi sababi xafifga bitta sokin haf qo`shish Musabbag` T o` ldirilgan 31 Izola Vatadi majmu`ga bitta sokin harf qo`shish Muzoll E tagi uzaytirilgan 32 Tarfil Vatadi majmu`ga bitta sababi xafif qo`shish Muraffal T o` xtatilgan

2-jadval № Asllar Furu`lar Fa`uvlun mutaqorib Mafo`iylun hazaj Foilotun Ramal Mustaf`ilun Rajaz Maf`uvlotu 1 2 3 4 5 6 1 fa` – Abtar Axrami majbub Abtar Man q ur 2 fo` ~ Azall Maj h ufi musabba g` Majzu` , Majdu` 3 Fa`ul v – Ma h zuf Majbub Marbu` Maxbuni a h azz 4 Fa`uvl v ~ Ma q sur A x tam 5 Fa`lu – v Asram 6 Fa`lan – – Aslam Abtar , Ma q tu` A h azz , Ma h zuz Asslam 7 Fa`lon – ~ Abtari musabba g` 8 Fa`ilun v v – Maxbuni ma h zuf Maxbuli maks h uf 9 Fa`uvlu v – v Ма qbuz 10 Fa`ilon v v ~ Maxbuni ma q sur Maxbuli mavkuf 11 Fa`uvlun v – – Solim Ma h zuf Makbul , Muxalla` Maxbuni maks h uf 12 Fa`uvlon mafo`iyl v – ~ Musabba g` Ma q sur Maxbuni 13 Fo`ilun – v – Ashtar Ma h zuf Marfu` Mav q uf 14 Fo`ilon – v ~ Ma q sur Marfu`i muzoll Matviyi makshuf 15 Maf`uvlu – – v Axrab Matviyi mav q uf 16 Maf`uvlun – – – Axram Musha`as Ma q tu` Marfu` 17 Maf`uvlon – – ~ Maks h uf 18 Fa`ilotun v v – – Maxbun

19 Fo`ilotu – v – v Makfuf Matviy 20 Fa`ilotu v v – v Mashkul Maxbul 21 Fo`ilotun – v – – Solim Marfu`i muraffal 22 Fo`iliyyon – v – ~ Musabba g` 23 Fa`ilatun v v v – Maxbul 1 2 3 4 5 6 24 Fa`iliyyon v v – ~ Maxbuni musabba g` 25 Mafo`iylun v – – – Solim 26 Mafo`iylon v – – ~ Musabba g` 27 Mafo`ilun v – v – Ma q buz Maxbun 28 Mafo`ilon v – v ~ Maxbuni muzoll 29 Mafo`iylu v – – v Makfuf Maxbun 30 Maf`uvlotu – – – v Solim 31 Mustaf`ilun – – v – Solim 32 Mustaf`ilon – – v ~ Muzoll 33 Mufta`ilun – v v – Matviy 34 Mufta`ilon – v v ~ Matviyi muzoll 35 Mustaf`ilu – – v v Makfuf 36 Mafo`ilu v – v v Mashkul 37 Mustaf`ilotun – – v – – Muraffal

Asosiy adabiyotlar 1. Т ў йчиев У. Ў збек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. 2. Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш . – Т. : Ўқитувчи , 19 7 8. 3. Ҳожиаҳмедов А. Аруз назарияси асослари. – Т., 1998. 4. Ҳожиаҳмедов А. Ў збек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998.

5. Алишер Навоий. Мезон ул-авзон. МАТ. 16-том. – Т.: Фан, 1998. 6. Бобур. Мухтасар. – Т.: Фан, 1980. 7. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадоеъ ус-саноеъ. – Т.: Ғ.Ғ. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 12-34-бетлар. 8. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға // Ў збек тили ва адабиёти 2002 й. 1-6 сонлар, 2003 й. 1-6 сонлар. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Turkiy sheriyatning asosiy bahrlari hazaj (mafo`iylun), ramal (foilotun) va rajaz (mustaf`ilun)

Aruz haqida ma`lumot

Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi

She’riy sistemalar