Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida - Adabiyot - Referatlar

Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida Reja: 1. "Taqte`" atamasining lug`aviy va istilohdagi ma`nolari. 2. Taqte`ning asosiy tamoyillari, "turkiy aruz"ning o`ziga xosligi va murakkabligi. 3. Baytning tarkibiy qismlari: sadr, ibtido, hashv va hashvayn, aruz, zarb (ajuz).

Tayanch iboralar: taqte`, qit`a, bo`lmoq, parchalamoq, ritmik bo`laklar, bahrning zihof va furu`lari, misralar aro hamohanglik, ritmik tenglik, cho`zilish, qisqarish, harflarning ko`chishi, talaffuz ustuvorligi, ruknlarning xos nomlari, sadr, ibtido, hashv va hashvayn, aruz, zarb yoki ajuz. I. "Taqte`" so`zi arabcha "qata`a" fe`lidan yasalgan bo`lib, bo`lmoq, parchalamoq degan ma`noni ifodalaydi. "Bo`lak, parcha" ma`nosini bildiruvchi "qit`a" atamasi ham shu o`zakdan hosil bo`lgan. Aruz istilohlaridan biri sifatida taqte` baytni ritmik bo`laklar- ruknlarga ajratish qonuniyatlarini ifodalovchi yoxud o`rgatuvchi fasldir. O`rta asr va zamonaviy aruzshunoslarning fikriga ko`ra taqte` aruz amaliyotining asosini tashkil etadi. Zero usiz barcha nazariy bilimlar hech qanday kuchga ega bo`lmay qoladi: "Ilmning muhimi taqte` bilmaktur va taqte` uldurkim, baytni juzv-juzv va taqsim etib, har juzvni o`z muqobalasindag`i rukn birla harakat va sakanotin muvofiq qilmoqtur va munda e`tibor lafzgadur, kitobatg`a ermas" . Ahmad Taroziyning fikriga ko`ra taqte` baytni juzvlarga taqsimlab, ulardan hosil bo`luvchi ruknlarni aniqlash, buning uchun esa harakatli va sokin harflar (boshqacha qilib aytganda cho`ziq va qisqa hijolar)ni yozuv (kitobat) asosida emas, talaffuzga (lafz) tayangan holda to`g`ri belgilashdir. Qiyoslash uchun Alisher Navoiy hamda Zahiriddin Boburning ham taqte` haqidagi fikrlarini keltiramiz: "She`r taqte`i iborat aningdurkim, bayt alfozini bir-biridin ayirg`aylar, ul nav`kim, baytning har miqdori teng tushgay ul bihorning afoiylidin birigakim, ul bayt bahrda voqe`dur... malfuz

e`tibor qilg`ay, yo`qki maktub va har harfki lafzda kelgay, agarchi kitobatda bo`lmag`ay, taqte`da hisobg`a kirgay" . (4. 59). “Taqte` aruziylarning istilohida baytning tahlilidur ul nav`kim, baytning bir miqdor vaznda barobar bo`lg`ay, ul bahrning afoilu tafoili bilakim bu bayt ul bahrdadur. Hurufikim malfuzdur, agarchi maktub emas, taqti`da mo`tabardur va hurufikim malfuz emas, agarchi maktubdur, mo`tabar emas ". E`tibor bergan bo`lsangiz, ikkala muallifning fikri aynan bir xil. Yuqoridagi Taroziyning ta`rifidan farqli o`laroq, bunda bahrning afoillariga yoxud zihof va furu`lariga e`tibor qaratiladi. Ya`ni bunda baytni har qanday ritmik bo`laklarga emas, muayyan bir bahrning afoillariga mos tushadigan holda ruknlarga ajratish nazarda tutiladi. Bir misrani misol uchun olib ko`ramiz: Navosiz ulusning navobaxshi bo`l. v - - v - - v - - v - Bu misrani hijolar tartibiga ko`ra yigirmadan ziyod variantda ruknlarga ajratish mumkin. Masalan: 1. Mafo`iylu mustaf`ilun fo`ilun. v - - v - - v - - v - 2. Mafo`iylu maf`uvlu mustaf`ilun v - - v - - v - - v - 3. Mafo`iylu maf`uvlu maf`uvlu fa`. v - - v - - v - - v - 4. Fa`uvlun mafo`iylu mustaf`ilun. v - - v - - v - - v - 5. Fa`ul fo`ilun fo`ilun fo`ilun

v - - v - - v - - v - 6. Fa`uvlun fa`uvlun mafo`iylu fa`. v - - v - - v - - v - 7. Fa`ul fo`ilotun fa`ul fo`ilun. v - - v - - v - - v - 8. Fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`ul va hokazo. v - - v - - v - - v - Berilgan afoillarning barchasi bir xil paradigmaga ega. Shulardan qaysi biri aynan berilgan misraga tegishli yoxud yuqoridagi misra berilgan afoillarning qaysi birida yozilganligini aniqlashda taqte` asosiy rol o`ynaydi. Demak bayt yoki she`riy asar vaznini aniqlash uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim bo`ladi: 1. Misralardagi hijolar miqdori va har bir hijoning qisqa, cho`ziq yoki o`ta cho`ziq ekanligini aniqlash. 2. Hijolarni birlashtirish natijasida muayyan bir bahr tarkibiga kiruvchi ruknlarni yuzaga keltirish. 3. Ruknlar asosida bahr va vaznning nomini aniqlash. Aruzga oid manbalarda taqte`ning qonun qoidalari arab yozuvi va uning o`ziga xos grafik xususiyatlari asosida tushuntiriladi. Bunda yozuvda ifodalanib talaffuz etilmaydigan harflar va aksincha yozuvd а ifodalanmasa-da, talaffuz etiladigan tovushlarga e`tibor qaratiladi. Barcha aruziylarning yakdil fikriga ko`ra taqte`da yozuv yoki kitobat emas talaffuzga e`tibor beriladi. Shu o`rinda savol tug`iladi: Yuqorida o`rganilgan shuncha nazariy qoidalar, juzv va asllar, zihof va furu`lar yozuv ya`ni harakatli va sokin

harflar bilan bog`liq edi. Endi ular bekor bo`ladimi? Yo`q, albatta. Yuqoridagi nazariy qoidalar arab tili va yozuvi xususiyatlari asosida ishlab chiqilgan. Ular fors-tojik va turkiy tillarga o`tganda ayrim o`zgarishlarga uchraydi. Demak, turkiy tildagi jumla vaznini yuqoridagi nazariy mezonlar asosida aniqlash uchun dastlab ularni sof arab grafikasi qoidalari asosida yozish lozim bo`ladi. Masalan: "Gulim sen" jumlasi eski o`zbek yozuvida ba`zan etti ba`zan olti harf bilan ifodalanadi: g, u, l, m, s, n ﻦﮃﺴ ﻢﻟﻮﮔ Biroq uning juzvlar tarkibini aniqlash uchun arab tili grafikasi qoidalari asosida(garchand bular forsiy va turkiy so`zlar bo`lib, arab tilida umuman mavjud bo`lmasa ham) yozilishi lozim. Ya`ni bunda "u", "i" va "e" qisqa unlilari harakat hisoblanib yozuvda ifodalanmasligi kerak: g, l, m, s, n ﻦﺴ ﻢﻟﮔ Shu tariqa "gu-lim sen" jumlasi uchta bo`g`indan iborat bo`lib, birinchi bo`g`in bitta harfdan, ikkinchi va uchinchi bo`g`inlar esa ikkita harfdan iborat ekanligi ma`lum bo`ladi. Bu esa birinchi bo`g`inning qisqa, qolganlarining esa cho`ziq ekanligini bildiradi. Demak qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq bo`g`inlar arab yozuvidagi harflar miqdoriga ko`ra farqlanadi. Ya`ni: - bitta harf ishtirok etgan bo`g`inlar qisqa: - ikkita harf ishtirok etgan bo`g`inlar cho`ziq: - uchta harf ishtirok etgan bo`g`inlar esa o`ta cho`ziq bo`g`in sanaladi. Biroq, takror bo`lsa-da aytish lozimki, bunda so`z va jumlaning arab tili qoidalariga ko`ra yozilish shakli nazarda tutiladi.

Turkiy aruzning murakkab tomonlaridan yana biri shundaki, ochiq bo`g`in aslida qisqa bo`lishi lozimligiga qaramay vazn talabiga ko`ra cho`zib talaffuz etilishi, yopiq bo`g`inlar esa muayyan o`rinlarda qisqa bo`g`inga aylantirilishi mumkin. Bu albatta ijodkor mahoratiga ham bog`liq bo`ladi. Misra paradigmasini aniqlashning eng ishonchli yo`li bir necha misralarni o`zaro solishtirishdir. Buni taxminan quyidagicha amalga oshirish mumkin: Navoiyning "kelmadi" radifli mashhur g`azali H ijolar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Dastlab odatdagi tamoyillar asosida cho`ziq va qisqa hijolarni belgilaymiz. So`ngra ikkala misradagi mos hijolarni solishtirib, ularni uyg`unlashtirishga harakat qilamiz. Misra Ke cha kel gum dur de bon ul sar vi gul ru kel ma di Parad v v – – – v – – – v – v – v v Misra K o` z la rim g` a ke cha tong ot q un cha uy q u kel ma di Parad – v – v v v – – – v – v – v v 1. Cho ` ziq hijo ostidagi hijo ham cho ` ziq bo ` lishi lozim . (1, 4, 5 - hijolarga qarang ) 2. Oxirgi bo ` g ` in doim cho ` ziq bo ` ladi (15- hijo ). Misra Ke cha kel gum dur de bo n ul sar vi gul ru kel ma di Parad – v – – – v – – – V – v – v – Misra K o` z la rim g` a ke cha to ng ot q un cha uy q u kel ma di Parad – v – – – v – – – v – v – v – 1. Yana bir baytni k o` ramiz. Misra To li bi so di q to pil mas y oq sa kim qo` y di g` a dam Parad – v – – – v – – – v – – – v – Misra Y o` l g` a kim av val q a dam ma` shu q a o` t ru kel ma di Parad – v – – – v – – – v – – – v – 12- h ijo ch o` zi q b o` lar ekan (1-misrada – qo` y ). Afoil fo i lo tun fo i lo tun fo i lo tun fo i lun Vazn Ramali musammani mahzuf Izoh : 7- ustundagi "- bon " va " tong " h ijolari o ` ta cho ` ziq bo ` lganligi uchun , ulardagi so ` nggi tovushlar keyingi hijoga o ` tkaziladi .

E ` tibor bergan bo ` lsangiz , misralardagi ayrim hijolar ochiq bo ` lishiga qaramay cho ` ziq ( ke , ru , g ` a , qu va hokazo ) hijo sanaladi . Shu tufayli ular talaffuzda e ` tiborga olinishi lozim . III . Aruzda baytdagi har bir ruknning o ` z maxsus nomi bor . Bu ruknlarda yuz beradigan hodisalar: o`zgarishlar, takror kabilarni aniq nomlash imkonini beradi. Masalan: Zihi husnung/ zuhuridin / tushub har kim/ga bir savdo, Bu savdolar / bila kavnay/n bozori/da yuz g`avg`o, - baytining ikkala misrasida "savdo" so`zi takrorlangan. Biroq bu so`z misralarning aynan qaysi qismida takrorlanganligini aniq aytish uchun ruknlar nomidan foydalanamiz. 1. Birinchi misraning birinchi rukni "sadr" deb nomlanadi. 2. Birinchi misraning oxirgi rukni "aruz" deb nomlanadi. 3. Ikkinchi misraning birinchi rukni "ibtido" deb nomlanadi. 4. Ikkinchi misraning oxirgi rukni "zarb" yoki "ajuz" deb nomlanadi. 5. O`rtadagi ruknlar "hashv" (agar misrada ikkita bo`lsa "hashvayn" ) deb nomlanadi. Musamman (sakkizlik): Sadr h ashv h ashv aruz hashvayn Ibtido hashv hashv zarb, ajuz Musaddas (oltilik): Sadr hashv aruz Ibtido hashv zarb, ajuz

Murabba` (to` rtlik): Sadr aruz Ibtido zarb, ajuz Yuqoridagi baytni q uyidagicha ruknlarga ajratamiz: Zi h i h usnung zu h uridin tushub har kim- -ga bir savdo Sadr hashv hashv aruz Bu savdo lar bila kavnay- -n bozori- -da yuz g`avg`o Ibtido hashv hashv zarb , ajuz Demak baytda " aruz " dagi so ` z " ibtido " da takrorlanmoqda .

A dabiyotlar : 1. Т ў йчиев У. Ў збек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. 2. Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш . – Т. : Ўқитувчи , 19 7 8. 3. Ҳожиаҳмедов А. Аруз назарияси асослари. – Т., 1998. 4. Ҳожиаҳмедов А. Ў збек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998. 5. Алишер Навоий. Мезон ул-авзон. МАТ. 16-том. – Т.: Фан, 1998. 6. Бобур. Мухтасар. – Т.: Фан, 1980. 7. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадоеъ ус-саноеъ. – Т.: Ғ.Ғ. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 12-34-бетлар. 8. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға // Ў збек тили ва адабиёти 2002 й. 1-6 сонлар, 2003 й. 1-6 сонлар. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Aruz haqida ma`lumot

She’riy sistemalar

Turkiy sheriyatning asosiy bahrlari hazaj (mafo`iylun), ramal (foilotun) va rajaz (mustaf`ilun)

Aruz va mumtoz she`riy janrlar

Aruz va Aruzshunoslik tarixi, Arab Alifbosi